Szembek Franciszek h. własnego (zm. 1712), stolnik nadworny koronny, starosta biecki.
Ur. zapewne na początku l. siedemdziesiątych XVII w., być może w Morawicy lub Balicach pod Krakowem, był synem Franciszka (zm. 1693, zob.) i jego drugiej żony Anny Barbary (25 X 1654 – 1710), córki Krzysztofa Michała Rupniowskiego (zob.), siostrzeńcem Zofii z Szembeków, zamężnej prawdopodobnie za Gabrielem Krasińskim (zob.). Miał przyrodnie rodzeństwo z pierwszego małżeństwa ojca z Zofią z Pieniążków m.in. Stanisława (1650–1721, zob.), Przecława Stefana (zob.), Michała (zob.) i Teresę, w zakonie Franciszkę (zob. Szembekówna Teresa), oraz braci rodzonych m.in. Jana Sebastiana (zob.), Aleksandra Kazimierza (zob.) i Krzysztofa Andrzeja (zob.).
S. odebrał staranne wykształcenie; znał język francuski. Być może nad jego edukacją czuwał profesor prawa i rektor Uniw. Krak. Sebastian Piskorski, nauczyciel braci, rodzonego Aleksandra Kazimierza oraz przyrodnich Stanisława i Przecława Stefana. Na elekcji w r. 1697 oddał S. głos na elektora saskiego Fryderyka Augusta; 15 IX t.r. uczestniczył w Krakowie w uroczystościach koronacyjnych Augusta II, a 28 IX złożył podpis pod tekstem królewskiej przysięgi na pakta konventa. Dn. 6 I 1699 matka odkupiła dla S-a star. bocheńskie; konsens królewski na cesję uzyskała 17 II t.r. Obejmując to starostwo, wdał się S. w trwający od dawna spór kompetencyjny między starostami bocheńskimi a podkomorzymi krakowskimi o jurysdykcję nad m. Bochnią. W myśl ugody z r. 1518 wyboru burmistrza i rajców miał dokonywać na początku roku starosta bocheński, jednak w lutym 1699 podkomorzy krakowski Franciszek Lanckoroński odebrał w Bochni przysięgę od burmistrza i rajców, zaznaczając w ten sposób swoje pretensje; mimo że Szembekowie w maju t.r. w Proszowicach zawarli z nim porozumienie, uniemożliwił 1 I 1700 subdelegatowi S-a dokonanie wyboru miejskich władz. Ostatecznie interweniował król, który zarządził wybór komisaryczny. Na początku r. 1699 przebywał S. w Saksonii. W l. 1699–1700 z polecenia Augusta II opiekował się w Warszawie szwedzkim posłem w Polsce, M. Vellingkiem. W lutym 1701 uczestniczył w dwutygodniowym spotkaniu Augusta II i cara Piotra I w Birżach; jako jedyny Polak brał udział w rozmowach sasko-rosyjskich, prowadzonych bez udziału strony polskiej.
Dn. 9 III 1702 otrzymał S. urząd chorążego nadw. kor. Dn. 30 I 1703 w Toruniu król mianował go komisarzem do przeprowadzenia rewizji w żupach solnych wielickich i bocheńskich oraz komorach solnych mazowieckich. S. uczestniczył w sejmiku proszowickim 27 II t.r., na którym szlachta krakowska zawiązała konfederację w obronie Augusta II. W tym samym czasie zawarł ostateczną ugodę z Lanckorońskim i 1 III scedował mu sporne star. bocheńskie za 70 tys. złp. W kwietniu wziął udział w popisie woj. krakowskiego. Na sejmie lubelskim t.r. reprezentował woj. krakowskie i wszedł do powołanej wówczas rady do boku króla. Uczestniczył w zjeździe generalnym pod Sandomierzem i 30 V 1704 podpisał akt generalnej konfederacji sandomierskiej. W 1. poł. listopada t.r. brał udział w końcowej fazie rokowań, zmierzających do ponownego przeciągnięcia hetmana w. kor. Hieronima Lubomirskiego na stronę konfederatów sandomierskich. Na walnej radzie konfederacji w Grodnie 16 XII 1705 występował jako deputat z woj. krakowskiego; wybrano go wtedy na deputata do tryb. skarbowego. W Grodnie dostał 4 I 1706 kontrakt na trzyletnią dzierżawę karbarii (warzelni) wielickich i bocheńskich z pensją 10 tys. tynfów rocznie. Pod koniec stycznia t.r. uczestniczył zapewne w sesjach tryb. skarbowego w Łucku. Dn. 13 IV awansował na urząd stolnika kor., a 29 IV otrzymał konsens królewski na przejęcie star. bieckiego od brata, Jana. Wprowadzenie na star. bieckie miało miejsce 18 VI, a inauguracja 25 VI.
W krytycznym okresie po zawarciu pokoju w Altranstädt (24 IX 1706) pozostawał S. zapewne przy bracie Janie Sebastianie, podkanclerzym, wtajemniczony w poczynania zarówno jego, jak i przyrodniego brata, Stanisława, prymasa. W 2. poł. grudnia brat Jan Sebastian wysłał go z Krakowa na Śląsk i do Saksonii. To właśnie w liście do S-a z 20 I 1707 jeden z najbliższych doradców Augusta II, A. M. v. Hoym robił sandomierzanom nadzieje na rychłe zerwanie pokoju altransztadzkiego. S. był prawdopodobnie obecny w lipcu 1707 na walnej radzie konfederacji sandomierskiej w Lublinie, podczas której podjęto decyzję o ogłoszeniu bezkrólewia i być może pozostał do jej zakończenia we wrześniu t.r. Sejmik proszowicki 1 VIII 1707 wyznaczył go na komisarza ds. podatków. Po powrocie na tron jesienią 1709 August II prosił S-a o pozostanie przez pewien czas przy boku prymasa. Dn. 13 III 1710 na Walnej Radzie Warszawskiej domagał się S. wycofania z Rzpltej wojsk rosyjskich i uwolnienia z moskiewskiej niewoli hetmana polnego lit. Michała Serwacego Wiśniowieckiego, a także postulował sąd nad Gdańskiem za sprzyjanie Stanisławowi Leszczyńskiemu i Szwedom. Wszedł do deputacji do rozmów z posłem rosyjskim G. Dołgorukim (odbyły się 23 i 27 II t.r.) oraz został powołany do komisji hibernowej. W zastępstwie marsz. konfederacji sandomierskiej Stanisława Ernesta Denhoffa przewodniczył 1 IV obradom rady.
Dn. 30 III 1710 ożenił się S. w Warszawie z Magdaleną z Tarłów, córką woj. lubelskiego Stanisława i Teresy Dunin-Borkowskiej; wesele odbyło się w Pałacu Kazimierzowskim, w obecności króla. S. wszedł do powołanych 21 XI t.r. w Gdańsku przez Augusta II sądów skarbowych do kontroli nad finansami ekonomii królewskich. Prawdopodobnie od początku listopada był przy podkanclerzym i królu podczas oblężenia Stralsundu przez siły saskie. Zapewne już w drodze powrotnej (przed 8 XII 1711) w pobliżu Neubrandenburga na terenie neutralnego księstwa Meklemburgii-Strelitz został ujęty z marsz. nadwornym lit. Józefem Mniszchem przez oddział szwedzki. Mimo interwencji tamtejszego władcy Fryderyka Wilhelma nie zostali uwolnieni, lecz odprowadzeni do Wismaru. Proszony o wstawiennictwo dawny znajomy S-a, gubernator Bremen-Verden M. Vellingk również nie był w stanie udzielić pomocy. W 1. dekadzie stycznia 1712 przewieziono S-a i Mniszcha do Kristianstad w Szwecji, gdzie od r. 1711 rezydowała rodzina Stanisława Leszczyńskiego. Pod koniec lutego 1712 na polecenie senatu szwedzkiego zwolniono Mniszcha, natomiast sprawę S-a wstrzymano wobec braku porozumienia przebywającego w Benderach króla szwedzkiego Karola XII ze Stanisławem Leszczyńskim. W czerwcu t.r. Karol XII oddał kwestię zwolnienia S-a w ręce Leszczyńskiego, ten jednak zwlekał z podjęciem decyzji. W sprawę oswobodzenia S-a zaangażowani byli jego bracia i żona, krewny, bp Krzysztof Antoni Szembek (zob.), a także kuzyn żony, stronnik Leszczyńskiego, kuchmistrz nadw. kor. Stanisław Tarło, który jeździł do Benderów, a także miał dostęp do Leszczyńskiego. S-a wypuszczono zapewne na początku września; 16 IX, poważnie chory, znalazł się w Gdańsku.
S. trzymał tenuty Bratkowice w woj. sandomierskim i Ożarów w ziemi warszawskiej, na które po ślubie dostał ius communicativum dla żony. W wyniku przeprowadzonego we wrześniu 1710 podziału majątku po zmarłej matce, S-owi przypadły wsie Nadzów, Bolów i Słupów w woj. krakowskim. Dn. 25 XI t.r. uzyskał zgodę na wykup wójtostwa we wsi Harklowa, położonej na terenie star. bieckiego. W r. 1711 zawarł kontrakt na dzierżawę karczmy w Bieczu z żydowskim arendarzem, naruszając tym posiadany przez miasto przywilej de non tolerandis Iudaeis. S. zmarł w Gdańsku po 24 IX a przed 18 X 1712. Pogrzeb odbył się 2 XII w Krakowie, został pochowany w grobowcu rodzinnym w kościele Mariackim, obok ołtarza Matki Boskiej Loretańskiej.
W małżeństwie z Magdaleną z Tarłów (zm. po 17 I 1728) miał S. córkę Barbarę Elżbietę (zm. 1762), zamężną (zapewne od r. 1727) za Sewerynem Józefem Rzewuskim (zm. 1754), woj. wołyńskim od r. 1750, po rychłym unieważnieniu małżeństwa, od ok. r. 1730, za Janem Klemensem Branickim (1689–1771, zob.), a po unieważnieniu również tego związku, od 13 XI 1736 (w Sankt Petersburgu), za duńskim hrabią Ulrichem Frédéricem Woldemarem de Löwendahl, będącym wówczas w służbie rosyjskiej, wcześniej saskiej, potem marszałkiem armii francuskiej. Żona S-a prawdopodobnie jeszcze pod koniec r. 1712 wyszła ponownie za mąż za Jerzego Dominika Lubomirskiego (zob.), z którym miała syna Antoniego Benedykta Lubomirskiego (zob.). Bratankiem S-a (synem Przecława Stefana) był Franciszek Antoni Szembek (zob.), a bratanicami Bihilda (córka Jana Sebastiana), zamężna za Jerzym Augustem Wandalinem Mniszchem (zob.), i Katarzyna (córka Aleksandra Kazimierza), zamężna za Dymitrem, synem Jana Stanisława Jabłonowskiego (1669–1731, zob.).
Deutsche Biographische Enzyklopädie, München 1997 (Löwendahl); Dworzaczek; Estreicher, XIX; Kossakowski, Monografie, III; Neue Deutsche Biographie, Berlin 1987 XV (Löwendahl/Lowendal, Loevental); Niesiecki, VIII; PSB (Lubomirski Jerzy Dominik, Rupniowski Krzysztof Michał); Stupnicki H., Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, Lw. 1862 III 118; Uruski, III, IV; Urzędnicy, IV/2, XI; Żychliński, I; – Anusik Z., Karol XII, Wr. 2006; Burdowicz-Nowicki J., Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697–1706, Kr. 2010; Cieślak E., Stanisław Leszczyński, Wr. 1994; Hist. dyplomacji pol., II; Kamiński A., Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztadzkim 1706–1709, Wr. 1969; Keckowa A., Żupy Krakowskie w XVI–XVIII wieku (do 1772 roku), Wr. 1969; Kwaśnik M., Balice. Nasze dziedzictwo, [b.m.r.w.] s. 18–19; Perłakowski A., Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi wielki koronny (1703–1729), Kr. 2004; Piwarski H., Hieronim Lubomirski. Hetman wielki koronny, Kr. 1929; Przyboś K., Sejmik województwa krakowskiego w czasach saskich (1697–1763), Kr. 1981 s. 94, 167–8; Sinéty de L., Vie du Maréchal de Lowendal, Paris 1867 s. 232–3; Staszewski J., August II Mocny, Wr. 1997; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Chełstowski D., Epitaphia Divi Martyris Stanislai Episcopi […], od Karty D2. Epitaphium Francisci Szembek, [Częstochowa] 1713; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928; Dobiński S., Posthuma immortalis memoria…, Cracoviae 1712; Listy Jana Jerzego Przebendowskiego podskarbiego wielkiego koronnego do Jana Szembeka podkanclerzego i kanclerza wielkiego koronnego z lat 1711–1728, Oprac. A. Perłakowski, Kr. 2009; Pisma i bumagi imperatora Petra Velikogo, Moskva 1977 XII cz. 2 s. 445; Pruski M., Purpureus Rosarum Pallor…, [Kr.] 1712; Rafałowiczówna J., A z Warszawy nowiny te… Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, Oprac. B. Popiołek, Kr. 2000 s. 30; Rakowski W. F., Pamiętnik Wielkiej Wojny Północnej, Oprac. M. Nagielski, M. Wagner, W. 2002; Szajnowski S. J., Aura favens post grasantem pene biennio pestem…, Kr. 1710 k. 1–4v (dedykacja S-a); Teka Podoskiego, I 78–113; Vol. leg., V 461–2, VI 7, 11, 88; Zimerman M., Intercyza przedślubna Barbary Szembekówny i Seweryna Rzewuskiego z 1726 r., „Geneal. Studia i Mater. Hist.” T. 18: 2006 s. 127–34; – AGAD: Metryka Kor., rkp. 220 k. 273–4, 340a–1, rkp. 242 k. 163v, Dz. XVIII nr 80 k. 8v, Sigillata, nr 15 s. 30, 167, nr 16 s. 226, nr 17 s. 163 (160), s. 239 (235), nr 18 s. 9; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac. Rel., rkp. 130 s. 349–51, 1520, 2264–7, rkp. 131 s. 1685, rkp. 132A s. 135–44, rkp. 761 s. 54–7v, Castr. Sand. Rel., s. 11–13, 415–18, 945–7, Castr. Biec., rkp. 226 s. 391–8; AP w Kr., Oddz. w Bochni: rkp. 38 s. 817–21, 853–5; Arch. Prow. Franciszkanów-Reformatów w Kr.: Kron. klasztoru reformatów w Bieczu, t. 1 k. 119; B. Czart.: rkp. 447 s. 58, 214, 232, rkp. 448 s. 151–3, 167–9, 171–3, rkp. 449 s. 373–7, rkp. 450 s. 21–7, 29–32, 301–4, 417–19, 441–3, 565–7, 581–3, 585–6, 589–91, 627–34, 667–9, 671–2, 699–700, 723–4, 731–2, 739–42, rkp. 452 s. 25–7, rkp. 461 s. 163, 246, 521–3, 541–2, 581–3, 613–15, 683–4, 699, rkp. 462 s. 175, 241–4, 249, 303–7, 309–11, 515–20, 585–7, 617–20, rkp. 463 s. 75–6, 79, 111–14, 215–17, 287–9, 453–6, rkp. 464 s. 193–5, 387–8, 405 (407), 419–21, 455–7, 459–62, rkp. 490 s. 421–3, 425–8, rkp. 2518 s. 403, rkp. 5925 nr 32571; B. Jag.: rkp. 144 s. 26, rkp. 4289 k. 143; B. Kórn.: rkp. 399 k. 155v–63v, rkp. 1996 k. 15–17v, 23–4, 28–9v, 34–6v, 38–8v, 40–1v, 42–3v, 46–8, 78–8v, 82, 87–8v, 91–1v, 92–4, 96–9v, 100–5, 110–11v, 145–9, 151–4, 155–5v, 161–2v, 163–4; B. Narod.: rkp. 6651 k. 117–18; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 402 k. 59–9v; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: rkp. 430/III k. 223–6; Muz. Żup Krak. w Wieliczce: sygn. D/II/26 k. 1–2, rkp. 40, Teki Fischera, k. 1, 23–6v, mf. 10/1, 61/7.
Maciej Ziemierski