Szopowicz Franciszek (1762–1839), matematyk, gramatyk, filozof, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ur. na Żmudzi w rejonie Połągi, był synem Franciszka, wg Kazimierza Girtlera ostatnim dzieckiem i jedynym po zmarłych w dzieciństwie licznych siostrach.
Nauki początkowe pobierał S. u ojca, a następnie kształcił się w kolegium jezuickim w Krożach. Po kasacie zakonu w r. 1773 uczył się w Kretyndze w szkole założonej przez bp. wileńskiego Ignacego Massalskiego. Przyjęty do Szkoły Głównej Lit. w Wilnie, wyjechał w r. 1781 na zlecenie KEN w grupie siedmiu studentów (z prefektem Hieronimem Stroynowskim) do Szkoły Głównej Kor. w Krakowie. Kształcił się tam przez dwa lata pod kierunkiem ks. Antoniego Popławskiego w Seminarium Kandydatów Stanu Akademickiego, a potem studiował matematykę wyższą i astronomię u Jana Śniadeckiego, historię naturalną (nauki przyrodnicze) i chemię w Kolegium Fizycznym (1783/4–1784/5) oraz prawo naturalne w Kolegium Moralnym (1784/5). Po serii pisemnych egzaminów, trwających od października 1784 do lipca 1785, ukończył studia jako kandydat do stanu nauczycielskiego. Śniadecki polecił go Hugonowi Kołłątajowi na nauczyciela domowego bratanków, Antoniego i Eustachego, synów star. serbinowskiego Jana Kołłątaja. W l. szk. 1785/6 – 1786/7 uczył S. języka łacińskiego, arytmetyki, historii i geografii w pierwszej klasie Szkoły Wydziałowej (szkoły przygłówne krakowskie). Przeniesiony w r. 1787 do Warszawy, uczył do r. 1790 matematyki i logiki w Szkole Wydziałowej (akademickiej) w Starej Warszawie. Podjął współpracę z Tow. do Ksiąg Elementarnych, któremu przedstawił ocenę wartości metodologicznej podręczników matematyki (arytmetyki, geometrii i algebry) napisanych na zlecenie KEN przez szwajcarskiego matematyka S. Lhuilliera. Wykazał też słabe strony podręcznika É. Condillaca „La Logique” (Paris 1780). Zapewne w tych okolicznościach nawiązał kontakt z ks. Grzegorzem Piramowiczem, z którym odtąd utrzymywał korespondencję. Brakuje natomiast dowodów, by skracał i tłumaczył podręczniki z zakresu mechaniki i fizyki Michała Jana Hubego.
Dn. 13 IV 1791, uwolniony przez KEN od obowiązków nauczycielskich z powodu choroby oczu, otrzymał S. emeryturę; nie pobierał jej jednak z uwagi na trudności z wypłatą. Utracony na kilka miesięcy wzrok odzyskał wskutek kuracji (być może operacji) okulistycznej przeprowadzonej w Wiedniu, po czym przez ponad rok przebywał we Włoszech, na przemian w Rzymie i Neapolu. Po powrocie do kraju zamieszkał w posiadłościach woj. kijowskiego Prota Potockiego, Machnówce na Podolu oraz Warkowiczach i Połonnem na Wołyniu, gdzie pracował jako guwerner. Zatrudniony przez brygadiera WP Adama Walewskiego jako nauczyciel jego jedynego syna, Tadeusza, po jego wyjeździe za granicę przeniósł się do Tuczyna na Wołyniu, do woj. sieradzkiego Michała Walewskiego; również tam zajmował się prywatnie edukacją młodzieży. Wg wspomnień jednego z uczniów, Antoniego Andrzejowskiego („Ramoty starego Detiuka o Wołyniu”), «celował [...] w wydziale nauk przyrodzonych i matematycznych, ale i wszystkie inne nie obce mu były. Kilka języków gruntownie posiadał, grał pięknie na arfie i czasem sam na sam śpiewywał sobie przy arfie psalmy, lub ojczyste śpiewki». W r. 1800 opublikował Życzenia... z okazji imienin profesora Uniw. Krak. Andrzeja Trzcińskiego (Kr.). W „Nowym Pamiętniku Warszawskim” (1801–5) ks. Franciszka Ksawerego Dmochowskiego zamieszczał podobno artykuły filozoficzne (tekstów tych nie udało się zidentyfikować). Być może już od r. 1803, a na pewno od r. 1809, gospodarował w Wiśniowej pod Staszowem. W czasach Ks. Warsz. prowadził w Wiśniowej, a potem w Staszowie, prywatną «pensję dla młodzieży». Sprowadził tam z Czech muzyka Melsza (Melischa, być może Karola); sam również uczył muzyki. Zachęcony przez ks. Onufrego Kopczyńskiego, przesłał mu 28 X 1809 swoje «artykuły tyczące się treści i zamiaru rzeczy, tj. uwagi nad abecadłem polskiem» (List... S-a ogłoszony w r. 1827 wraz z Uwagami nad samogłoskami...). W r. 1809 opracował memoriał w sprawie polskiej ortografii; przedstawiał w nim trudności, jakie w nauce czytania wywołuje podawanie dzieciom nazw liter, zwracał uwagę na połączenia literowe z wartością jednej głoski (ch), obalał pogląd na temat dyftongów w języku polskim oraz opowiadał się za wprowadzeniem do polskiego alfabetu litery «j». Warszawskie Tow. Przyjaciół Nauk (TPN) przyznało mu 2 VII 1809 godność członka przybranego, jednak mimo przychylnej opinii Samuela Bogumiła Lindego na temat memoriału przesłanego w r. 1811 do TPN, jego druk zablokował Stanisław Staszic, przeciwny proponowanym zmianom (wzmiankę o tej pracy zamieścił w tomie dziesiątym „Rocznik TPN” [1817]). Powołany w grudniu 1809 (po rezygnacji Franciszka Kodescha) na katedrę matematyki wyższej w Szkole Głównej w Krakowie, S. nie przyjął stanowiska ze względu na stan zdrowia i podjęte wcześniej zobowiązania nauczycielskie. Zapewne w r. 1814 przełożył z języka francuskiego „Uwagi nad miejscami do dziejów i interesów Polski ściągającemi się w dziele P. Villersa [...] przez Jana Śniadeckiego” (praca nie została opublikowana z uwagi na istniejący już przekład Dmochowskiego; tłumaczenie S-a ukazało się w „Pszczółce Krakowskiej” T. 8–9: 1821). W tym czasie przeniósł się do Krakowa i zamieszkał w kamienicy przy ul. św. Anny 304 (obecnie nr 4).
Od r. akad. 1816/17 na «extraordynaryjnej» katedrze matematyki niższej (elementarnej) UJ wykładał S. geometrię wykreślną oraz algebrę i trygonometrię, najpierw jako zastępca profesora (od 2 XI 1818), potem jako profesor «aktualny» (rzeczywisty czyli zwycz. od 20 VI 1820). Często chorował, toteż zajęcia na utworzonym przy katedrze kursie miernictwa praktycznego przejmował wtedy Paweł Florkiewicz. S. z żoną prowadził w swej kamienicy pensję dla młodzieży; zatrudniał nauczycieli (m.in. Melsza, a od r. 1825 Józefa Pysza) i wykształcił wielu wychowanków. Wg wspomnień (Girtler, Andrzejowski) jego dom gromadził artystów, muzyków i aktorów; organizowano tu amatorskie przedstawienia, w których grywały dzieci S-a, zwłaszcza córki. S. korespondował z Dmochowskim, Kopczyńskim, Julianem Ursynem Niemcewiczem, Franciszkiem Siarczyńskim; Śniadeckiemu przesyłał do Wilna należną mu emeryturę z UJ i dzielił się z nim wieściami z Krakowa, a w liście z 16 II 1820 namawiał go do przyjęcia godności rektora UJ. «Stosując się do woli rektora» Walentego Litwińskiego, Wydz. Fizyczno-Matematyczny UJ jednomyślnie uchwalił na posiedzeniu 6 VI t.r. przyznanie S-owi stopnia doktora filozofii.
S. został 15 I 1820 jako profesor UJ członkiem czynnym Tow. Naukowego Krakowskiego (TNK). Na posiedzeniu TNK 15 I 1821 wygłosił Rozprawę o znaczeniu fluoru. W „Rocznikach TNK” (T. 8: 1821) opublikował Rozprawę o znaczeniu ilości (wyd. osobne, Kr. 1823), w której przedstawił swe poglądy filozoficzne, m.in. przyznając wyższą wartość poznawczą doświadczeniu zmysłowemu; będąc przeciwnikiem idealizmu Kanta, reprezentował stanowisko realistyczne i materialistyczne. W lipcu 1820 wszedł jako członek czynny do Komitetu Zarządzającego Budową Pomnika Tadeusza Kościuszki; we wrześniu 1824, wspólnie z Florkiewiczem wykonał Opis wielkości i wzajemnej odległości mogił Krakusa, Wandy i Pomnika Tadeusza Kościuszki; razem ze swymi dziećmi złożył na usypanie kopca Kościuszki 40 złp. Po śmierci zięcia, Michała Szymańskiego, sekretarza i spadkobiercy H. Kołłątaja, przejął w r. 1825 zarząd nad Łyszkowicami (pow. miechowski) i był odpowiedzialny za losy spuścizny Kołłątaja. Doprowadził do zawarcia 1 VI 1829 umowy o sprzedaży papierów po Kołłątaju Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Król. Pol., jednak ostatecznie transakcja nie doszła do skutku. Po ponad piętnastu latach pracy opublikował w r. 1827 własnym sumptem Uwagi nad samogłoskami i spółgłoskami w ogólności, oraz nad niektóremi głoskami abecadła polskiego w szczególności (Kr.).
Zgromadzenie akademickie UJ na pełnym posiedzeniu 27 X 1831 powierzyło S-owi mandat senatora na r. 1832 w Senacie Rządzącym Rzpltej Krakowskiej. S. przeszedł 27 V 1833 na emeryturę. Rozpoczął wtedy pracę nad podręcznikiem Arytmetyka, czyli nauka liczenia (B. Ossol., rkp. 1870, ok. 800 s.). Od 14 XII 1835 wchodził w skład Komitetu «koło elementarnych książek pracować mającego» TNK. Był także członkiem Komitetu Budowniczo-Ekonomicznego Rzpltej Krakowskiej i Tow. Dobroczynności w Krakowie oraz sprawował obowiązki wizytatora i egzaminatora krakowskich szkół gimnazjalnych. W r. 1838 napisał przeznaczoną dla szerszego grona odbiorców Arytmetykę wyrozumowaną czyli naukę liczenia (B. Ossol., rkp. 1869). W testamencie powierzył synowi, Henrykowi Eustachemu, sprawę spuścizny po Kołłątaju. S. zmarł 5 V 1839 w Krakowie. W „Kronice emigracji polskiej” w Paryżu anonimowy autor dał wyraz przekonaniu, że «liczni w tułactwie Jego uczniowie nie odmówią bez wątpienia tkliwych o duszy Jego westchnień».
S. ożenił się po r. 1790 z poznaną w Warkowiczach Anną z Hanów (wg Andrzejowskiego z Hamsów); wg Girtlera była guwernantką w domu Antoniego Walewskiego, wg Andrzejowskiego «panną służącą stołową» wojewodziny Potockiej (Anny z Lubomirskich Protowej Potockiej), osobą «wyższego ukształcenia, z niepospolitym talentem muzyki, a zwłaszcza śpiewu». Miał z nią siedmioro dzieci, córki: Józefę, zamężną Michalewiczową, Annę (ur. ok. 1802), poślubioną w r. 1823 Szymańskiemu (zm. 1824), a w r. 1825 ekonomowi z Piotrkowic, Janowi Dąbrowskiemu, Olimpię (ok. 1805–1837), śpiewaczkę-amatorkę, od r. 1827 żonę Juliana Doraua, do r. 1829 notariusza w Krakowie, oraz Wandę (ok. 1809–1851), która w r. 1837 wyszła za mąż za Floriana Ambrożego Wysockiego h. Godziemba (1808–1875), zarządcę dóbr Potockich w Uładówce na Ukrainie. Synami S-a byli: Tadeusz Eustachy (ur. 15 VIII 1801 w Połonnem, zm. 16 IV 1821 w Krakowie), od 29 X 1818 student UJ, autor przekładów tekstów z „Principes philosophiques” F. R. de Weissa, zamieszczonych w l. 1821–2 w tomach drugim i czwartym „Pszczółki Krakowskiej” („O zacności, czyli zasłudze”, „Śmierć”, „Umiarkowanie”, „O prawdzie” i „Łakomstwo”), Aleksander Artur (1807–1833), skrzypek i kompozytor, uczeń Stanisława Serwaczyńskiego, absolwent akad. wojskowej w Metzu, w powstaniu listopadowym podoficer, a następnie podporucznik artylerii w oddziale rakietników konnych, adiutant gen. Józefa Bema, odznaczony 14 IX 1831 Złotym Krzyżem Virtuti Militari, od r. 1832 kapitan artylerii w armii belgijskiej, który popełnił samobójstwo w Brukseli (wg Girtlera z powodu uwikłania w romans), oraz Henryk Eustachy (zob.).
S. jest jednym z bohaterów opowieści Stanisława Chołoniewskiego „Dwa wieczory pani starościny Olbromskiej” (Wil. 1843), włączonej do jego zbioru „Obrazy z galerii życia mego” (Lw. 1890).
Litogr. przez J. Wojnarowskiego, m.in. w B. Jag., Zbiór Rycin, sygn. I 742, I 1149, I 4753; Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; – Bibliogr. filozofii pol., I; Bibliografia polska Karola i Stanisława Estreicherów, Kr. 1951 XXXIV z. 1 s. 70; Enc. Org., XXIV (artykuł F. M. Sobieszczańskiego z błędami); Encyklopedia filozofii polskiej, L. 2012 II; Estreicher w. XIX, IV; PSB (Andrzejowski Antoni, Pysz Józef); Słownik biograficzny matematyków polskich, Tarnobrzeg 2003; – Bartoszewicz J., Historia literatury polskiej potocznym sposobem opowiedziana, Kr. 1877 II; Bieliński, Uniw. Wil., III; Bieniarzówna J., Gdy Kraków był niepodległą Rzecząpospolitą, w: Kraków stary i nowy. Dzieje kultury, Kr. 1968; Błażejewicz O., Samuel Bogumił Linde, bibliotekarz i bibliograf, Wr. 1975 s. 120; Brzezina M., Litera j (J) w rękopisach XVIII/XIX w. na tle przepisów ortograficznych, „Jęz. Pol.” T. 53: 1973 s. 270; Chamcówna M., UJ w dobie KEN 1777–1786, Wr. 1957; Dianni J., Studium matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim do połowy XIX w., Kr. 1963 (ilustr.); Jabłoński Z., Teatr amatorski Wawrzyńca Doraua w Krakowie (1817–1825), „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 11: 1965; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, I 182, 193 (ilustr.), s. 278; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny, s. CLIV; Łoś J., Pisownia polska w przeszłości i obecnie. Zagadnienia i wnioski, Kr. 1917; Majer [J.], Pogląd historyczny na Towarzystwo Naukowe Krakowskie z czasu jego związku z Uniwersytetem Jagiellońskim, Kr. 1858; Mrozowska K., Walka o nauczycieli świeckich w dobie KEN na terenie Korony, Wr. 1956; Orsza-Radlińska H., Kołłątaj jako pedagog. Hugona Kołłątaja nieznane listy o wychowaniu, Lw. 1912; Poplatek J., Komisja Edukacji Narodowej. Udział byłych jezuitów w pracach..., Kr. 1973; Rudnicki M., Z dziejów polskiej myśli językowej i wychowawczej, P. –W. 1921 s. 58, 100; Słowiński L., Dla tej co nie zginęła. Z dziejów edukacji narodowej..., P. 1985; Szornel-Dąbrowska B., Z prac Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Cz. 2, Nauki matematyczno-przyrodnicze i lekarskie, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 39: 1994; Wąsik W., Historia filozofii polskiej, W. 1958 I (wg indeksu błędnie Szopowicz Tadeusz Eustachy); Więsław W., Matematyka wileńska za czasów Adama Mickiewicza. Archiwalia, „Wiad. Mat.” T. 42: 2006 s. 155 przyp. 11; tenże, Recenzje. Słownik biograficzny matematyków..., tamże T. 40: 2004 s. 292; tenże, Schyłek życia Jana Śniadeckiego w świetle korespondencji, tamże T. 37: 2001 s. 49 i n.; Żurkowa R., Ferdynand Kojsiewicz – kolekcjoner i wydawca pism Hugona Kołłątaja, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 11: 1965; – Andrzejowski A., Ramoty starego Detiuka o Wołyniu, Wil. 1914 I 113 (reprod. litogr. S-a), s. 114–15; Girtler K., Opowiadania. Pamiętniki, Oprac. Z. Jabłoński, J. Staszel, Kr. 1971 I–II; Index lectionum in Universitate Literarum Jagellonica, 1816/17–1832/3 [b.m.r.w.]; Kojsiewicz F., Wspomnienie ś.p. Tadeusza Eustachego Szopowicza..., w: Pisma Jana Śniadeckiego o filozofii Kanta..., Kr. 1821 s. I–XII (dot. dzieci S-a); Kołłątaj H., Raporty o wizycie i reformie Akademii Krakowskiej, Red. M. Chamcówna, Wr. 1967; Kronika emigracji polskiej, Paryż 1839 VIII 203; Lista imienna osób składających ofiary na pomnik Tadeusza Kościuszki, Kr. 1822 s. 192, 199; Listy z prowincji. Korespondencja wizytatorów generalnych, rektorów i nauczycieli ze Szkołą Główną Koronną 1779–1794, Oprac. K. Mrozowska, W. 1998; Pamiętnik budowy pomnika Tadeusza Kościuszki..., Kr. 1825 [1826] I (Uzupełnienie, dowody, nr XVII, XVIII); Popisy roczne szkół wojewódzkich krakowskich [...] 1787, [Kr. 1787]; Popisy Szkół Wydziałowych Warszawskich z różnych nauk, 1787 [b.m.r.w.]; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Oprac. T. Mizia, Wr. 1969; Siarczyński F., Dziennik czynności urzędowych Księgozbioru Narodowego imienia Ossolińskich we Lwowie, Wr. 1968; – „Przyjaciel Ludu” R. 7: 1840 t. 1 s. 73–7 (ryc.); – Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. TNK 2, TNK 3; Arch. UJ: rkp. 4 s. 11, 334, rkp. 10 s. 3, 17, 47, rkp. 13 s. 2, rkp. 27 s. 73, 194, rkp. 245 s. 41–2, rkp. 275 s. 172, rkp. 317 s. nlb., sygn. S I 128, S I 130, S I 149, S I 150, S I 167 (autobiogr.), sygn. S I 362, S I 447, WF I 9 s. 45–6, sygn. WF I 26, WF I 86, Baczkowska W., Corpus academicorum do 1850 r. (mszp.), Zwolska H., Uczniowie Szkoły Głównej Koronnej 1780–1795 (mszp.); B. Jag.: rkp. 953, 1043, 3129, 3729, 3737, 3750, 5171, 5359 t. 13; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 193, 1355.
Mieczysław Barcik