Rylski Franciszek z Wielkiego Rylska h. Ostoja (zm. 1604), dworzanin Zygmunta III, wielkorządca krakowski. Pochodził z osiadłej w woj. rawskim rodziny, był synem zapewne Jana, dworzanina królewskiego od r. 1548. Jego krewniak Wawrzyniec Rylski, dworzanin królowej szwedzkiej Katarzyny Jagiellonki, sprawował w jej imieniu poselstwo do Zofii i Anny Jagiellonek w l. 1572–4.
W r. 1562 był R. jednym z czterech paziów («pacholąt»), którzy wyjechali do Finlandii w składzie dworu Katarzyny Jagiellonki. Po śmierci Katarzyny pozostał na dworze w Szwecji i wchodził w skład dworzan królewicza Zygmunta Wazy. W grudniu 1584 posłował od królewicza do Warszawy, do Anny Jagiellonki. Kontaktował się z nim wówczas nuncjusz apostolski A. Bolognetti, który posłał przezeń list do królewicza. Na stałe do Polski wrócił R. po elekcji Zygmunta Wazy na króla polskiego; w r. 1588 dostał w zarząd do wiernych rąk, dożywotnio, tenutę kamionacką w woj. ruskim. Pozostawał nadal dworzaninem (łożniczym) królewskim. W r. 1592 został mianowany wielkorządcą krakowskim (intromisja na urząd 30 IV t.r.), dostał ponadto w użytkowanie czasowe Słomniki. W okresie sprawowania przez R-ego wielkorządów prowadzono na polecenie Anny Jagiellonki renowację kaplicy Zygmuntowskiej (pokrycie kopuły blachą miedzianą, pozłacaną). O doglądaniu przez R-ego tej pracy wspomina „Kronika mieszczanina krakowskiego”. Prowadzono nadto odbudowę spalonych w r. 1595 części zamku i przebudowę jego północno-wschodniego naroża. W tych pracach rola R-ego ograniczała się jednak jedynie do dostarczenia pieniędzy: zdaniem Andrzeja Franaszka «nie miał on wpływu na prowadzenie» tych robót. W życiu publicznym woj. krakowskiego nie był R. aktywny, bywał jedynie sporadycznie na sejmikach, przypuszczalnie zajęty obowiązkami dworskimi i wielkorządowymi (księga rachunków wielkorządowych R-ego z l. 1602–3 zachowała się, B. Czart.: rkp. 1048). Swoje związki z ziemią krakowską umocnił przez małżeństwo z Katarzyną Płazówną z Mstyczowa, córką star. lubaczowskiego Jana (zob.).
Z czasem wszedł R. w posiadanie sporych dóbr w woj. krakowskim: był dziedzicem Jakubowic i Stogniewic w pow. proszowskim oraz Sędziszowa, Woli i Borzysławic w pow. księskim. W r. 1599 uzyskał zgodę królewską na odstąpienie tenuty kamionackiej Stanisławowi i Reginie Żółkiewskim. W tym czasie wziął w zastaw (za 33 tys. złp.) kompleks dóbr od Andrzeja i Piotra Stadnickich ze Żmigrodu, a mianowicie leżący w pow. księskim zamek Krzelów z wsiami: Biała Wieża, Swaryszów, Wojciechów, Tarnawa, Skoczów (Skoczków). U R-ego zadłużony był nadto Mikołaj Komorowski, star. oświęcimski, na ponad 50 tys. złp. zabezpieczonych na dobrach żywieckich. R. był katolikiem, prowizorem szpitala Św. Jadwigi na Stradomiu, członkiem (od r. 1594) Arcybractwa Miłosierdzia oraz dobrodziejem jezuitów. Prezentował plebana w Sędziszowie. Do jego domowników należał jednak Jakub Angermundt z Brucku, protestant, który pożegnał swego patrona żałobnymi wierszami i był preceptorem jego synów.
Dn. 2 VIII 1603 przekazał R. urząd wielkorządcy Mikołajowi Opackiemu. Zmarł 17 III 1604, został pochowany w Krakowie w kościele Św. Michała na Zamku; syn Jan wystawił mu tam nagrobek.
Z małżeństwa z Katarzyną Płazówną (zm. 1623) pozostawił R. siedmiu synów: Jana (zm. 31 I 1641), dworzanina królewskiego i burgrabiego (od r. 1637) zamku krakowskiego, Franciszka, Samuela (zob.), Stanisława, właściciela Gorlic, Krzysztofa, Aleksandra i Andrzeja (ochrzczony 24 X 1603 w katedrze krakowskiej – zm. ok. 1642) oraz córkę Elżbietę. Wszyscy synowie byli w chwili śmierci ojca nieletni i wychowywaniem ich zajmowała się matka, pochodząca z rodziny kalwińskiej, stąd też część z nich związała się właśnie z jej wyznaniem. Kalwinem był Jan (żonaty z Anną Czernówną z Witowic), który wraz z Franciszkiem był w r. 1607 na studiach w Marburgu i Heidelbergu (pod opieką J. Angermundta), a w r. 1609 w Oleśnicy. Nie należał on jednak do zbyt gorliwych członków małopolskiego Kościoła kalwińskiego, w r. 1626 upominano go z synodu w Oksie, «aby dziatek swoich do jezuitów nie dawał». Większym uznaniem cieszył się Stanisław (żonaty z Zofią Karwicką), patronujący zborowi w Gorlicach. Uczestnikiem synodów i zjazdów kalwińskich był najmłodszy Andrzej (żonaty z Zofią Krupczanką z Mojkowic), pojawiał się na nich także Krzysztof. Ich kuzyn Marcjan Rylski (ożeniony z Anną Borkówną, wdową po Stanisławie Remerze) był seniorem dystryktu krakowskiego (1628–32). Kalwinem był nadto mąż córki R-ego Elżbiety – Stanisław Zieliński (wg K. Niesieckiego starościc stężycki).
Estreicher; Konarski Sz., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936; Niesiecki (mylne dane geneal.); Urzędnicy, IV z. 2; – Budka W., Zbór w Gorlicach i jego patroni, „Reform. w Pol.” R. 3: 1924 (R. pomylony z synem Franciszkiem); Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce, Kr. 1883 I 641; Franaszek A., Działalność wielkorządców krakowskich w XVI wieku, Kr. 1981; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974; – Akta sejmikowe woj. krak., I ; Akta synodów różnowierczych, III; Bruck Angermundt J., Piis manibus … D. Francisci Rylski Kr. 1604; Kronika mieszczanina krakowskiego, Wyd. H. Barycz, Kr. 1930, Bibl. Krak. Nr 70; Książka pamiątkowa Arcybractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego w Krakowie..., Kr. 1884 s. 89, 199; Liber chamorum; Mater. do hist. stosunków kult. XVI w. (Jan, ojciec); Mon. Pol. Vat., VII 546, 549–50; Przezdziecki, Jagiellonki, III 325, IV (Wawrzyniec: s. 15, 28–32, 45, 144–6, 149, 150–5); Wielewicki, Dziennik, II 46; Z dawnych metryk katedry na Wawelu w Krakowie, „Mies. Herald.” R. 5: 1912 s. 70 (syn Andrzej); – AGAD: Metryka Kor. 141 k. 231–233, 142 k. 66v.–67v.; AP w Kr.: Castr. Crac. Inscr. 165 s. 219, 869, 166 s. 1260, 167 s. 1411, 168 s. 27, 1056, 219 s. 704, 705, 224 s. 1120, 253 s. 367, 1570, 254 s. 403, 261 s. 928, Castr. Crac. Rel. 32 s. 1233, 1765, 49 s. 428, Terr. Crac. 112 s. 229, 132 s. 816, 820, 1096, 1377; B. Czart.: rkp. 1048 s. 247 (Księga rachunków wielkorządowych R-ego za l. 1602–3).
Krzysztof Chłapowski i Halina Kowalska