Pautsch Fryderyk (1877–1950), malarz, profesor i rektor Akad. Sztuk Pięknych w Krakowie. Ur. 22 IX w miasteczku Delatynie nad Prutem, był synem Fryderyka, leśniczego, i Elżbiety z domu Šprdlik. Obydwoje rodzice P-a byli pochodzenia czeskiego. Po ukończeniu w r. 1897 V Gimnazjum we Lwowie P. immatrykulował się na Uniw. Lwow., odbył służbę wojskową (październik 1897 – listopad 1898), po czym studiował prawo na uniwersytecie (1898–9). Przeniósł się w końcu 1899 r. do Krakowa, gdzie krótko uczęszczał na Wydział Prawa UJ, aby już od pocz. 1900 r. rozpocząć studia malarskie w Akad. Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie, gdzie kształcił się pod kierunkiem Józefa Unierzyskiego i Leona Wyczółkowskiego (w czasie studiów otrzymał medal brązowy i dwukrotnie srebrny). W r. 1901 debiutował na wystawie w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie, a od r. 1904 zaczął wystawiać w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie. Współpracował z czasopismami „Szczutek” (1902) i „Liberum Veto” (w czasie istnienia tego pisma od r. 1903 do pocz. 1905 r.), gdzie pomieszczał rysunki satyryczne, karykatury (m. in. zaprzyjaźnionego Kazimierza Sichulskiego, jako nietoperza; Sichulski zrewanżował się przedstawiając P-a jako centaura), przerywniki. Swe kompozycje satyryczne pokazał P. na wystawie w Salonie Aleksandra Krywulta w Warszawie w r. 1902 (rysowane wspólnie z Karolem Fryczem rysunki na temat stosunków panujących w ASP) i w r. 1905 (18 karykatur). W r. 1903 powstał Portret Karola Frycza (pastel, Muz. Teatralne w W.). Razem z przyjaciółmi, Władysławem Jarockim i Kazimierzem Sichulskim, P. wyjechał na Huculszczyznę (1903/4), gdzie młodzi artyści malowali sceny z życia Hucułów oraz pejzaże z tych okolic. Otrzymane od Akademii stypendium na r. 1905/6 im. A. Gołuchowskiego (300 koron) pozwoliło P-owi na wyjazd do Paryża. Tam, w Académie Julian studiował malarstwo pod kierunkiem J. P. Laurensa. W r. 1906 powrócił do Krakowa, ukończył studia w ASP i wyjechał na stałe do Lwowa. Stamtąd wyjeżdżał na Pokucie, gdzie, kontynuując swoje zainteresowania, robił studia do obrazów ze scenami z życia Hucułów. Tematyka chłopska nie miała jednak w twórczości P-a charakteru młodopolskiej chłopomanii, ukazywania wsi «bajecznie kolorowej».

Malarstwo P-a ujawniało związki z naturalizmem, z wyraźnymi tendencjami do ekspresjonizmu, nierzadko też do deformacji i przerysowania. W niektórych jego obrazach widoczna jest skłonność do stylizacji w duchu secesji. Obrazy swe malował śmiało, z żywiołowym rozmachem, «z każdego niemal jego płótna bije temperament malarski tak gwałtowny i szeroki, że prawie wulkaniczny» (W. Kozicki). Powstały w r. 1907 duże kompozycje: Pogrzeb wiejski na Huculszczyźnie na tle zimowego pejzażu (Muz. Narod. w Kr.) oraz słynne, poprzedzone licznymi studiami żebraków (np. Żebrak w Muz. Narod. w Kielcach czy Żebraczka z dzieckiem z Muz. Narod. w P.) Dziady na odpuście (własność prywatna, inna wersja tego obrazu – Przed katedrą św. Jura we Lwowie – w Muz. Narod. w Kr.). Obraz Dziady, pokazany na publicznych wystawach, sprowokował krytyków do kontrowersyjnych opinii na temat malarstwa P-a. Artysta malował liczne pejzaże i widoki miasteczek. Namalował też wiele portretów własnych i swej rodziny: Portret narzeczonej (1907), czy znany Portret własny z żoną (w ślubnym stroju, z r. 1908, oba własność prywatna). Portretował swych przyjaciół i kolegów ze szkoły lub z czasów studenckich, z którymi nadal podtrzymywał przyjaźnie. Rok 1908 przyniósł serię świetnych portretów: Leopolda Staffa (Muz. Narod. w Wr.), Stanisława Womeli (Lvivs’ka Kartinna Galerija), Antoniego Muellera (własność prywatna), Ostapa Ortwina (zaginiony), w r. 1910 namalował Portret Jana Kasprowicza (Muz. Narod. w P.). W lecie 1910 odbył P. podróż do Włoch. Z t. r. pochodzą obrazy «huculskie»: Święto Jordanu (1909/10, zaginiony), Ślubna para (Muz. Okręgowe w Tor.), W przedwieczorną chwilę (Muz. Narod. w Szczecinie), Górscy muzykanci (zaginiony), Spławianie drewna na Czeremoszu (zaginiony), Flisacy karpaccy (zaginiony). W r. 1911 namalował jeszcze jeden rodzajowy obraz «huculski», zatytułowany Topielec, inspirowany przez renesansowe włoskie malarstwo religijne, nawiązujący szczególnie do A. Mantegni.

Nieobce były P-owi wpływy symbolizmu, namalował jednak kilka zaledwie obrazów symbolicznych: Życie (1905/6, własność prywatna) i zaginione: Baśń zimowa (1907), Smok Wawelski (1907), kompozycja symboliczno-historyczna Władysław Warneńczyk (1910). Od r. 1908 był członkiem Tow. Artystów «Sztuka». W r. 1912 został członkiem wiedeńskiego stowarzyszenia artystów Hagenbund. Do wybuchu pierwszej wojny światowej wystawiał w TPSP w Krakowie (1904, 1907, 1909), Lwowie (1908, 1910) i w TZSP w Warszawie (1901, 1907, 1908). Wystawy indywidualne jego prac odbyły się w tym okresie w r. 1907 w TPSP w Krakowie, w r. 1909 w TPSP we Lwowie, w r. 1911 (duża indywidualna wystawa ok. 200 prac w prywatnym pałacyku przy ul. Mochnackiego) we Lwowie. W r. 1912 P. przyjął propozycję objęcia posady we Wrocławiu profesora zwycz. rysunku i malarstwa dekoracyjnego w tamtejszej Akademie für Kunst und Kunstgewerbe. Malował tam nadal duże kompozycje ze scenami huculskimi; we Wrocławiu właśnie powstał tryptyk Powódź w Karpatach (1912, zaginiony) czy niemal groteskowe Wesele huculskie (1913, własność prywatna), a wreszcie Pochód Słowian (inaczej Uchodźcy, 1912, własność prywatna). Powstały też wtedy portrety rodzinne: Portret syna (1912, własność prywatna), Portret artysty z rodziną (1913, własność prywatna). We Wrocławiu został P. członkiem organizacji Künstlerbund Schlesien; wraz z Künstlerbundem wystawiał na Wystawie Stulecia we Wrocławiu (1913).

Po wybuchu pierwszej wojny światowej P. został powołany do armii austriackiej (w stopniu porucznika artylerii) i przez okres około jednego roku stacjonował w okopach nad rzeką Piavą, potem został przydzielony do tzw. Kriegspressequartier, gdzie, wraz z innymi malarzami, miał za zadanie sporządzanie dokumentacji dotyczącej działań i zniszczeń wojennych. Był na różnych frontach (w Galicji, na Bukowinie, w Serbii, Czarnogórze, Dalmacji, Włoszech i na Litwie). Podjął wówczas tematykę wojenną, nie mającą jednak charakteru malarstwa batalistycznego. P. w pełnych ekspresji obrazach ukazywał nędzę i tragedię wojny: Spalony Kulików (1915, zaginiony), Pogrzeb poległych w Mahalla (1916, dwie wersje w Heergeschichtliches Museum w Wiedniu), Krajobraz z grupą żołnierzy (1918, własność prywatna), Scena wojenna (1915, dwie wersje w Muz. Narod. we Wr.), oraz pełne wyrazu, interesujące podobizny rosyjskich jeńców wojennych. W czasie wojny powstał obraz Ucieczka do Egiptu (ok. 1917?, w Muz. Narod. w P.). P. wystawiał swe obrazy, wraz z grupą malarzy z Kriegspressequartier, w różnych miastach (w Wiedniu – 1915, Budapeszcie, Grazu, Zurichu, Bernie, Bazylei, Berlinie, Stuttgarcie, Zagrzebiu, Pradze, Innsbrucku, Salzburgu –1916, Bozen, Bregenz – 1917); indywidualne wystawy P-a były w r. 1917 w Poznaniu (TPSP) i Warszawie (TZSP). W r. 1918 powrócił P. do Wrocławia. Współpracował z czasopismem lwowskim „Szczutek”, umieszczając satyryczne rysunki o tematyce antymilitarystycznej (w r. 1920 były pokazane na wystawie „Szczutka” w Polskim Klubie Artystycznym w Warszawie). W r. 1919 namalował P. kilka portretów, wykazujących wpływy niemieckiego ekspresjonizmu: Moi uczniowie (zbiorowy portret uczniów P-a z Akademii we Wrocławiu), Mój uczeń z Akademii Wrocławskiej (oba własność prywatna), Portret Karola Massnera (Muz. Narod. w W.), a także obraz Bolszewik (własność prywatna).

W r. 1919 przeniósł się P. do Poznania, gdzie (od 1 X) został mianowany dyrektorem nowo utworzonej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego. Nawiązał znajomości i stosunki w poznańskim środowisku artystycznym, zbliżył się do członków ekspresjonistycznego ugrupowania «Bunt». W r. 1919 miał wystawę swoich obrazów w TPSP w Poznaniu. Był współzałożycielem i pierwszym prezesem Tow. Artystów Plastyków «Świt» (w r. 1921) i brał udział w jego wystawach. W r. 1924 otrzymał nagrodę Polskiej Akademii Umiejętności z Fundacji im. Probusa Barczewskiego (za r. 1923) za obraz Topielec. W r. 1925 został powołany na katedrę malarstwa (po Stanisławie Dębickim) w krakowskiej ASP. Od t. r. zamieszkał na stałe w Krakowie. W r. 1930 komitet Fundacji Barczewskiego powtórnie wybrał obraz P-a, tym razem tryptyk Ukrzyżowanie, do nagrody. Artysta jednak nagrody tej nie otrzymał z powodu trudności finansowych Fundacji (wiadomość o tym z dn. 30 IV zachowała się w materiałach archiwalnych PAU). P. był w l. 1930/1 i 1932/3 prorektorem, zaś w r. 1931/2 rektorem ASP w Krakowie. Dn. 16 V 1939 został wybrany na rektora na l. 1939/40 i 1940/1. W maju 1932 w czasie jego kadencji rektorskiej doszło przy okazji urządzania wystawy dyplomowej studentów do zamieszek. Policja usunęła z wystawy obrazy uznane za antypaństwowe i antyreligijne, nastąpiły aresztowania studentów o poglądach lewicowych. Sprawa ta odbiła się echem w prasie, m. in. zostały opublikowane listy w obronie studentów prezesa Wydziału Związku Polskiego Artystów Plastyków w Krakowie Adolfa Szyszko-Bohusza i odpowiedź P-a („Głos Plastyków” nr 5–6 i 9–10, „Czas” nr 149). W r. 1935 został P. wybrany na prezesa Tow. Artystów «Sztuka».

P. nadal wiele malował, choć dorobek z tego okresu jest nierówny pod względem artystycznym, gdyż artysta nieraz powielał (bez większego sukcesu) swe dawne kompozycje lub poszukiwał nowych form, zgodnych z ówczesnymi prądami malarskimi, co nieraz było w sprzeczności z jego temperamentem malarskim. Dzięki tym (nie zawsze udanym) śmiałym próbom i dynamizmowi sztuki P-a obrazy jego wnosiły «ożywienie w dostojne salony Tow. ‘Sztuka’, choć międzywojenne malarstwo artysty jako całość z jego postimpresjonistycznym naturalizmem i akcentowaniem swojskiej tematyki należy do epoki, która odeszła i którą – w sensie historycznego rozwoju – zamknął modernizm» (P. Łukaszewicz). Kontynuował tematykę rodzajową, m. in. malując: Targ (1921, Muz. Okręgowe w Bydgoszczy), Sceneria targu (1921, własność prywatna), duże kompozycje z tłumem ludzi: Procesję na Jasnej Górze dnia 8 września w Częstochowie, Procesję Bożego Ciała w Poznaniu z udziałem Prezydenta Rzeczypospolitej S. Wojciechowskiego w r. 1932, huculską scenę rodzajową Święcenie ziół i owoców (1922, własność prywatna), Dziewczynę (1928, Muz. Górnośląskie w Bytomiu), Babę z dzieckiem (1928, Muz. Okręgowe w Lesznie), W słońcu (inaczej Stara Hucułka, 1930), Jeźdźca (1930, oba w Muz. Narod. w W.). Malował też obrazy religijne: Św. Sebastian (1927, zaginiony), Ukrzyżowanie (1929, własność prywatna), Kuszenie Chrystusa (1930, Muz. Narod. w Kr.), oraz pejzaże: Potok w lesie (1928, Muz. Narod. w Kielcach), Las (1928, Muz. Górnośląskie w Bytomiu), Czeremosz (1929), Krajobraz górski (ok. 1938–42, oba własność prywatna). Inną dziedziną zainteresowań artystycznych P-a był i pozostał – portret. Oprócz licznych portretów własnych (P. do końca życia studiował własną twarz, malując autoportrety) namalował: Portret Stanisława Jagmina, Portret ojca na tle pejzażu (1921, zaginione), Portret Wojciecha Brydzińskiego w roli Henryka IV (1925, zaginiony), Portret ojca w fotelu (1925, własność prywatna), Portret rzeźbiarza Stanisława Popławskiego (1928, Muz. Narod. w W.), za który otrzymał na Jubileuszowym Salonie Krakowskim w r. 1930 nagrodę miasta Krakowa, Portret Józefa Muczkowskiego (1931, Muz. Narod. w Kr.) i – już malowane po wojnie – portrety: kardynała Adama Stefana Sapiehy (1946, klasztor Franciszkanów w Kr.) czy Leopolda Staffa (1949).

W twórczości P-a pojawiła się w latach międzywojennych martwa natura, tematycznie nawiązująca do siedemnastowiecznego malarstwa holenderskiego tego typu, jednak formalnie odbiegająca od dawnego malarstwa. Były to: Stragan z jarzynami (1923, zaginiony), Martwa natura z dynią (1923?, własność prywatna), Stragan z dziczyzną (1925?, zaginiony), Kura (1926, TPSP, depozyt w Muz. Narod. w Kr.), Martwa natura z karpiem (1928, Muz. Narod. w Kielcach), Martwa natura na tle kotary (1927, własność prywatna), Szparagi i raki (1933, własność prywatna). P. uczestniczył w wielu wystawach Tow. «Sztuka», wystawiał także w Tow. Artystów «Świt». Wielokrotnie brał udział w oficjalnych wystawach sztuki polskiej, organizowanych przez Tow. Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych (TOSSPO) w r. 1927 w Helsinkach i Sztokholmie, w r. 1928 w Wiedniu i Budapeszcie, w r. 1930 w Kopenhadze, w r. 1933 w Moskwie, w r. 1934 w Rydze i Tallinie, w r. 1935 w Berlinie, Monachium, Frankfurcie, Dreźnie, Düsseldorfie i Kolonii. Wystawiał też w Carnegie Institute w Pittsburgu (1925, 1928, 1930) i w Esposizione Internazionale d’Arte w Wenecji (1920, 1926, 1936). Uczestniczył w Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929, w Wystawie Sztuki Religijnej w Katowicach w r. 1931 i w Wystawie Sztuki Kościelnej w TZSP w Warszawie w r. 1932, na której otrzymał I nagrodę TZSP za obraz Ukrzyżowanie. Większe ekspozycje prac P-a odbyły się: w r. 1922 w TPSP we Lwowie (wystawa indywidualna, na której pokazano prace wojenne artysty), w TPSP w Krakowie (w ramach XXIV–71 – Wystawy Tow. «Sztuka») i w Poznaniu (wystawa zbiorowa w lokalu «Świtu»), w r. 1923 w Bydgoszczy (w Miejskiej Kasie Oszczędności), w Poznaniu w Muzeum Wielkopolskim, w Krakowie (w TPSP), w r. 1926 w Krakowie (TPSP) i Poznaniu (w Salonie Stowarzyszenia Artystów), w r. 1929 w Krakowskim TPSP (w ramach XXXVII–86 – wystawy «Sztuki»), w r. 1930 (w ramach 90 wystawy «Sztuki»). W r. 1935 wystawił 27 prac na Wystawie «Sztuki» w TZSP w Warszawie. W r. 1936 odbyła się duża retrospektywna wystawa artysty w TPSP w Krakowie. W t. r. P. brał udział w Biennale w Wenecji, gdzie w pawilonie polskim poświęcono mu tzw. salę honorową. W r. 1939 uczestniczył w wystawie «Martwa natura w malarstwie polskim» w Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie, na której otrzymał nagrodę honorową. Po wybuchu drugiej wojny światowej i zamknięciu ASP przez niemieckie władze okupacyjne P. w l. 1940–4 uczył w szkole średniej: w Kunstgewerbeschule w Krakowie, mieszczącej się w gmachu Akademii. Po zakończeniu wojny powrócił do pracy pedagogicznej na ASP. W r. 1947 w siedemdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestopięciolecie pracy artystycznej odbyła się duża wystawa retrospektywna obrazów P-a w TPSP w Krakowie. P. wystawiał jeszcze w r. 1950 w Tow. «Sztuka» w TPSP w Krakowie i na I Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki w Warszawie. P. zmarł 5 VII 1950 w Krakowie, został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony Krzyżem Oficerskim (1932) i Komandorskim (1936) Orderu Polonia Restituta.

W małżeństwie (od r. 1908) z Wilmą Gayer von Ehrenberg (1884–1971) miał P. syna Fryderyka (ur. 1911), biologa, profesora Uniw. Gdań. i Instytutu Biologii Medycznej Akad. Medycznej w Gdańsku, oraz córkę Marię (ur. 1923), doktora nauk przyrodniczych.

Po śmierci artysty odbyły się w r. 1978 (organizowane w związku ze stuleciem jego urodzin) wystawy w TPSP w Krakowie i w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. Wiele prac P-a znajduje się w posiadaniu córki Marii Pautsch w Krakowie.

Autoportret z r. 1907 (olej., zaginiony, reprod. w: Fryderyk Pautsch <1877–1950>. Katalog…, Oprac. P. Łukaszewicz…, Wr. 1979); Portret własny z żoną (Narzeczeństwo, 1908, olej., własność prywatna, kolorowa reprod. – j. w.); Autoportret w cylindrze (olej., z r. 1910, zaginiony); Portret własny z kasetą farb (olej., 1911, reprod. w: „Die Kunstwelt” Jg 3: 1913/14 ilustr. 220); Portret własny z rodziną (olej., własność prywatna); Ja i moja rodzina (olej., 1919, własność prywatna, reprod. w: Kozicki, Fryderyk Pautsch, „Sztuki Piękne” 1927/8 s. 148); Portret własny z paletą (olej., 1924, w ASP w Kr., reprod. w: Wallis A., Autoportrety artystów polskich, W. 1966 s. 216); Autoportret (olej., tektura, 1946, własność prywatna, reprod. w: Fryderyk Pautsch <1877–1950>. Katalog…, Oprac. P. Łukaszewicz); Fot. w posiadaniu córki Marii Pautsch w Kr. (częściowo reprod. – jw.); – Pol. Bibliogr. Sztuki; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Vollmer, Künstler Lexikon (A. Ryszkiewicz); Fryderyk Pautsch. 1877–1950, Katalog wystawy monograficznej, Oprac. Piotr Łukaszewicz, Muz. Narod. we Wr., Wr. 1978 (tu bogaty materiał biogr. i chronologiczny spis wszystkich wystaw); Katalog Działu Sztuki Powszechna Wystawa Krajowa, P. 1929; Katalog galerii malarstwa i rzeźby polskiej wieku XX, Muz. Narod. w Kr., Kr. 1963; Katalog wystawy obrazów F. P-a z przedmową Mieczysława Tretera, Lw. 1911; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV (M. Kraków) cz. II/1; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog, Wyd. 2., W. 1975; Malarstwo polskie, Katalog zbiorów. Muzeum Śląskie, Wr. 1967 Muzeum Świętokrzyskie w Kielcach. Zbiory malarstwa polskiego. Katalog, Oprac. B. Modrzejewska i A. Oborny, W. 1971; Treter M., Fryderyk Pautsch, Katalog zbiorowej wystawy w TPSP w Krakowie, XII, [P.] 1923; tenże, Prof. F. Pautsch. Katalog zbiorowej wystawy w Salonie Sztuki Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu, P. 1926; tenże, Katalog wystawy F. P-a, Bydgoszcz 1923; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Wystawa zbiorowa F. P-a. Kraków marzec 1936 (Katalog), TPSP, Kr. 1936; Wystawa zbiorowa F. P-a XII–I–1947/1948, Z wstępem Stanisława Turczyńskiego, TPSP, Kr.; – Dobrowolski T., Nowoczesne malarstwo pol., II; tenże, Sztuka Młodej Polski, W. 1965; Dużyk J., Z dziejów nagrody im. Probusa Barczewskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 18: 1972 s. 185, 197; Juszczak W., Liczbińska M., Malarstwo polskie, Modernizm, W. 1977; Kozicki W., Fryderyk Pautsch, „Sztuki Piękne” R. 4: 1927/8 s. 121–49; tenże, W gaju Akademosa, Lw. 1912; Muszanka D., Karykatury Kazimierza Sichulskiego, Wr. 1970; Płażewska M., Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż w l. 1915–39; Schroeder A., Śladem błękitnym, Lw. 1921; 1919–1969 Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych w Poznaniu, P. 1971; Wallis M., Autoportrety artystów polskich, W. 1966; Wiercińska, Tow. Zachęty; Witz J., Zaruba J., 50 lat karykatury polskiej, W. 1961; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; – „Dzien. Pol.” 1950 nr 185, 187 (fot.); „Roczn. PAU” 1923/4 s. 84; „Tyg. Ilustr.” 1922 nr 20 s. 314–15 (M. Treter); „Tyg. Powsz.” 1950 nr 33; – IS PAN: Mater. do Słownika Artystów Pol.; – Informacje Marii Pautsch.

Róża Biernacka