Opacki Gabriel Rafał Chryzanty h. Prus (1741 lub 1742–1806), kasztelan wiski, generał major ziemi wiskiej w r. 1794. Ur. przed 17 I 1742 (data chrztu) w Mężeninie w paraf. Rutki (ziemia łomżyńska), był jedynym synem Stanisława (zm. 1 IX 1784), chorążego wiskiego od r. 1757, posła wiskiego na sejmy, i jego pierwszej żony Konstancji z Męczkowskich. Oddany przez ojca w r. 1759 pod opiekę hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego, służył przez kilka lat w stopniu kapitana w wojsku (w regimencie pieszym) i doznał dużej życzliwości ze strony obojga Branickich. O. odwdzięczył się im w przyszłości, zwłaszcza hetmanowej-wdowie Izabeli z Poniatowskich, siostrze króla Stanisława Augusta, której okazywał pomoc w sprawach gospodarczych. W r. 1769 został szambelanem królewskim, a po rezygnacji ojca w r. 1775 chorążym wiskim. Zapewne jako stronnik dworu wystąpił na sejmiku w Wiźnie w r. 1776 i przy powtórnych wyborach został posłem. Gdy jednakże przeciwnicy, «tumult i gwałtowność uczyniwszy… szabel żwawo dobyli» (Teki Pawińskiego), O. został zmuszony do rezygnacji z mandatu. Również w r. 1778 na burzliwym, rozdwojonym sejmiku uzyskał wprawdzie mandat, ale musiał się go zrzec na rzecz Kazimierza Karwowskiego, przeciwnika stronnictwa królewskiego. Kasztelanię wiską otrzymał 17 IX 1779 (po Tomaszu Aleksandrowiczu). Na sejmie grodzieńskim 1784 r. został wyznaczony na sędziego sejmowego na piątą kadencję, tzn. od czerwca 1786 r., a na sejmie 1786 r. na czwartą kadencję od lutego 1788 r. Z ramienia dworu czuwał nad opozycyjną – na tle regalistycznego Mazowsza – ziemią wiską i dopiero przy jego pomocy zdołano tam na sejmikach 1788 r. przeforsować kandydatów dworskich. Na sejmie t. r. w mowie wygłoszonej 24 X dał wyraz swym gorącym sympatiom dla stronnictwa królewskiego; wykazywał konieczność uniezależnienia średniej szlachty od magnaterii («co jest przyzwoitsze, czy iść za zdaniem króla…, czy być klawiszem równego sobie obywatela…, któren ułudzeniem i datkiem wzmaga się przez sprężyny rycerskiego stanu»), bronił Rady Nieustającej, a zwłaszcza jej Departamentu Wojskowego, sprzeciwiał się projektowanej Komisji Wojskowej.
W początkach 1792 r. O., dzięki usilnym staraniom, doprowadził oporny sejmik w Wiźnie do zaprzysiężenia Konstytucji 3 maja; zabiegał o to również na niechętnym Ustawie Rządowej sejmiku łomżyńskim. Gdy ziemia wiska przystąpiła do konfederacji targowickiej, wówczas na akcie konfederacji z 6 IX t. r. znalazł się podpis O-ego. Po wybuchu powstania 1794 r. O. w maju uczestniczył już w przygotowaniach insurekcyjnych ziemi wiskiej i 26 V był mianowany jej generałem. Żalił się jednak, że nominacja ta na nic się nie przydaje, ponieważ teren, na którym miałby działać, okupowany jest przez wojska pruskie. Z powodu tej przymusowej bezczynności O. kandydował do funkcji generała ziemi łomżyńskiej. Dopiero po oswobodzeniu ziemi wiskiej przez gen. Andrzeja Karwowskiego przystąpiła ona 27 VI do aktu krakowskiego; w akcesie ogłoszono generałem majorem tej ziemi O-ego, który 16 VII otrzymał na tę szarżę podpisany przez Kościuszkę patent. Rada Najwyższa Narodowa, zachęcając O-ego do organizowania przede wszystkim pospolitego ruszenia, wstrzymywała go od rekrutowania ludzi do milicji ziemiańskiej, polecając mu porozumiewanie się w tej sprawie z Kościuszką. Jednakowoż wciąż zagrażające Wiźnie niebezpieczeństwo pruskie, trudności w uzbrojeniu i umundurowaniu sprawiły, że ziemia wiska w ogóle nie utworzyła pospolitego ruszenia, a Kościuszko polecał O-emu formowanie milicji. Ale i to zadanie natrafiło na duże trudności, o których z początkiem sierpnia O. donosił gen. Józefowi Orłowskiemu. O. pozostał w Wiźnie do 31 X, tzn. do chwili, kiedy oddziały gen. A. Karwowskiego zostały tam rozproszone.
Losy O-ego po rozbiorach nie są znane. Zapewne zajmował się głównie działalnością gospodarczą w swoich majątkach znanych z tego, że były doskonale prowadzone. W r. 1771 dostał od ojca dobra: Mężenin, miasteczko Rutki (lokowane w r. 1760), części wsi Ożary i Ożarki w ziemi łomżyńskiej, Giełczyn w ziemi bielskiej, części wsi Brzostowo-Siestrzanki i Rutkowskie w ziemi wiskiej i in. oraz dwór na Pradze; po żonie wziął Krośniewice w woj. łęczyckim. W swoich dobrach miał kilkanaście wzorowo zagospodarowanych folwarków i duże obszary leśne. O. mieszkał stale w Mężeninie, gdzie założył piękny ogród, stawy i gospodarstwo rybne, młyny i browary, sprowadził bydło holenderskie, wzniósł murowane zabudowania folwarczne. Starał się o dobry stan dróg. W r. 1782 uzyskał u króla przywilej na targi w Mężeninie, gdzie zamierzał założyć osadę rzemieślniczą. Nowocześnie prowadzona gospodarka wywierała pozytywny wpływ na gospodarkę okolicznej drobnej szlachty. Rozległe stosunki z sąsiadami, a zwłaszcza zaufanie, jakim darzyła go w sprawach zarządzania jej dobrami wdowa po hetmanie Branickim Andrzejowa Mokronowska, bardzo sprzyjały rozwojowi własnych interesów O-ego. Do jakiego stopnia był on w tych sprawach twardy i bezwzględny, świadczy fakt (podobno nie odosobniony w postępowaniu O-ego) nasłania przez niego w styczniu 1788 na grunta drobnej szlachty Ożarowskich uzbrojonych ludzi, którzy dla kilku stogów siana dopuścili się zabójstwa na 5 osobach (w tym na 3 Ożarowskich: Pawle i dwóch jego synach Antonim i Piotrze). Sprawa zyskała dość duży rozgłos i wywołała z obu stron skargi i protesty, ale nie zaważyła na losach i fortunie O-ego. Pomnażał ją, prowadząc na szeroką skalę, przy pomocy własnej floty rzecznej, handel zbożem, wysyłając je do Królewca i do Warszawy. W r. 1777 fundował i zbudował kościół w Giełczynie koło Wizny. O. był kawalerem Orderu Św. Stanisława i Orderu Orła Białego. W r. 1797 otrzymał pruski tytuł hrabiowski (w r. 1778 podpisywał się już jako «hrabia z Mińska Opacki»).
O. miał opinię człowieka towarzyskiego, który «posiadał śmieszności i narowy swego czasu, nie brzydził się cudzoziemczyzną i był bałamutem. Lubił muzykę i sam grywał na teorbanie» (Gloger). Zmarł 11 II 1806 w Warszawie, pochowany został w Rutkach (należących do dóbr mężenińskich), gdzie był kolatorem parafialnego kościoła.
O. był żonaty z Marianną z Gomolińskich, córką Karola, podkomorzego łęczyckiego (zob.), która zmarła w obłąkaniu po r. 1797. Jedynym dzieckiem Opackich była córka Agnieszka Helena Konstancja (zm. w r. 1863 u Glogerów w Jeżewie), która dzięki ojcu odebrała bardzo staranne i wszechstronne wykształcenie. Wyszła za mąż 15 II 1797 za Rajmunda Rembielińskiego, znanego działacza politycznego, któremu wniosła w posagu Krośniewice; rozwiódłszy się z nim po 20 latach małżeństwa, poślubiła powtórnie Józefa Bechon, podpułkownika wojsk polskich i miniaturzystę, z którym się po 5 latach również rozwiodła. Cały jej wielki majątek przeszedł na rodzinę Rembielińskich. Jest bohaterką powieści Hanny Muszyńskiej-Hoffmanowej „Kwitnące floksy”.
Podobizna olejnego portretu O-ego pędzla nieznanego malarza w „Tyg. Illustr.” 1875 s. 68; – Estreicher, (Opacki, Ożarowska Helena); PSB, (Bechon Karol, Gomoliński Karol); Słown. Geogr., (Mężenin, Krośniewice); Uruski; Żychliński, III 179–80; – Gloger Z., Chryzanty Opacki, „Tyg. Illustr.” 1875 s. 68n.; Kalinka W., Sejm czteroletni, Lw. 1881 I 173–4, 215; Korzon, Wewnętrzne dzieje, I, VI; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 351; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Skałkowski A., Z dziejów insurekcji, W. 1926; Zahorski A., Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim, W. 1957; – Akty powstania Kościuszki, I–III; Diariusz sejmu… 1788, W. [b. r.] I cz. 1 s. 120–3 (sesja 24 X); Magier, Estetyka Warszawy; Rozkazy Kościuszki do generała Orłowskiego w r. 1794 skierowane, P. 1925; Vol. leg,. IX 9, 32; – AGAD: Kapiciana, t. 71 s. 401–406, 422–436; Arch. Paraf. w Rutkach: Akta metrykalne; B. Czart.: rkp. 678, 735, 799, 928; B. PAN w Kr.: rkp. 8351, Teki Pawińskiego nr 34.
Helena Wereszycka