Rzyszczewski (Ryszczewski) Gabriel Stanisław (ur. 1780 lub 1785–1857), pułkownik wojsk Ks. Warsz., marszałek szlachty pow. krzemienieckiego, ziemianin. Ur. 19 II 1785 (wg Staszewskiego) lub w r. 1780 (wg Borkowskiego, Konarskiego, Żychlińskiego) w Żukowcach, należących do klucza wyżgródeckiego, był synem Adama (zob.) i Honoraty z Chołoniewskich.
R. otrzymał staranne wykształcenie; uczęszczał do szkoły szlacheckiej J. Glaize’a we Lwowie, naukę kontynuował w Wiedniu, a następnie w Paryżu, gdzie studiował malarstwo miniaturowe u malarza Sainta. Ponoć kształcił się w grze na skrzypcach pod kierunkiem słynnego skrzypka francuskiego P. Rode w Petersburgu. W r. 1802 został chorążym pow. krzemienieckiego. W t.r. lub w następnym, w czasie jednej z wizyt w Żukowcach, w. ks. Konstanty zaproponował rodzicom R-ego oddanie go na służbę w wojsku rosyjskim, a uzyskawszy zgodę wyjechał z nim do Petersburga (R. zamieszkał w «marmurowym pałacu»).
Wkrótce potem w. ks. Konstanty mianował R-ego w obozie pod Krasnym Siołem (za pozwoleniem cesarza Aleksandra I) podporucznikiem 1. szwadronu konnej gwardii wojsk rosyjskich. Występował wówczas R. w służbie przybocznej adiutanckiej w. ks. Konstantego w rewiach pod Dubnem i pod Machnówką. W r. 1804 został kawalerem maltańskim. W szeregach kawalergardów walczył R. w bitwie pod Austerlitz (2 XII 1805). Pułk R-ego wyróżnił się odwagą, zdobywając sztandar batalionowy wojsk francuskich. R. złożył wielkiemu księciu szpady siedmiu oficerów francuskich. Za waleczność otrzymał Order św. Anny i awansował na porucznika. W r. 1805 na żądanie ojca, jak pisze Kazimierz Pułaski, lub też – jak podaje Karwicki – po śmierci ojca (1808 r.), R. podał się do dymisji. W. ks. Konstanty próbował go odwieść od tej decyzji, prosząc matkę R-ego, by wpłynęła na zmianę postanowienia syna, «lecz ulec musiał i rozstał się z nim jak najczulej» (Karwicki). R. wrócił do Żukowiec.
W maju 1809, gdy oddziały armii Ks. Warsz. przybyły do wschodniej Galicji, R. zgłosił się w Tarnopolu u dowodzącego wojskiem polskim ppłk. Piotra Strzyżewskiego. Popierany przez miejscowych bogatszych obywateli, zadeklarował R. chęć współuczestniczenia w wystawieniu pułku jazdy. Dn. 1 VII 1809 otrzymał w Puławach nominację na stanowisko dowódcy pułku ułanów ze stopniem pułkownika. Dla omówienia szczegółów tworzenia pułku z gen. Kajetanem Hebdowskim, jako organizatorem siły zbrojnej w zajętej przez wojska polskie Galicji, R. udał się do Lublina. Tutaj dotarł do niego rozkaz dowodzącego wojsk we wschodniej Galicji gen. Ignacego Kamieńskiego, by włączył się do walk o Tarnopol. R. pospieszył natychmiast do swojego oddziału i połączył się z nim 14 VII w Grzymałowie. W dn. 16–17 VII walczył pod Wieniawką z oddziałem austriackim gen.-mjr. A. Bickinga, przyczyniając się do jego kapitulacji. Ks. Józef Poniatowski w swym raporcie z 23 VII, skierowanym do marszałka L. Berthiera, główne zasługi w odniesionym zwycięstwie przypisał R-emu, co krzywdziło dowodzącego akcją ppłk. Strzyżewskiego. Po ogłoszeniu zawieszenia broni R. ze swym pułkiem, który otrzymał nr 5 jazdy wojsk galicyjsko-francuskich, stanął w Monasterzyskach, a następnie przeszedł do Brodów, Mariampola i Żółkwi. Po opuszczeniu Galicji przez oddziały wojska polskiego pułk R-ego wszedł w skład 1. dyw. gen. Józefa Zajączka z przydziałem do jej 1. brygady dowodzonej przez gen. Michała Sokolnickiego. R. ze sztabem pułku i jednym szwadronem przybył do Międzyrzeca; pozostałe szwadrony rozłożone zostały na kwaterach w Białej, Kodniu i Terespolu. Dn. 28 XII 1809 pułk R-ego przemianowany został na 12. p. ułanów armii Ks. Warsz., a 1 I 1810 otrzymał R. Krzyż Złoty Virtuti Militari. Przy podziale w marcu 1810 Ks. Warsz. na cztery okręgi wojskowe pułk R-ego dostał się pod rozkazy dowodzącego dep. siedleckim gen. Kamieńskiego. W r. 1811 pułk R-ego stacjonował w Węgrowie i okolicy, a on sam udał się na dłuższy urlop. Powrócił do pułku, stojącego w Łowiczu, przed rozpoczęciem działań wojennych kampanii rosyjskiej w r. 1812.
R. z pułkiem wyruszył na wyprawę moskiewską w składzie 19. brygady gen. Tadeusza Tyszkiewicza, przydzielonej początkowo do 17. dyw. piechoty gen. Jana Henryka Dąbrowskiego w 5. korpusie Wielkiej Armii ks. Poniatowskiego, skąd przeszedł z całą brygadą do utworzonej w korpusie dyw. jazdy gen. Kamieńskiego. Uczestniczył 28 VI w działaniach przedniej straży wojsk dowodzonych przez króla Hieronima nad rzeczką Łosośną pod Grodnem, zmuszając Kozaków gen. M. Płatowa do odwrotu za Niemen. Za wyróżnienie się w walkach o Smoleńsk (17 VIII) R. otrzymał 22 VIII Order Kawalerski Legii Honorowej. W bitwie pod Możajskiem (7 IX) pułk R-ego szarżował kilkakrotnie, rozbijając oddziały piechoty rosyjskiej. W swym raporcie o bitwie pod Czyrikowem (29 IX), przesłanym do Fryderyka Augusta, ks. Józef podkreślił zasługi pułku R-ego, który w kilkunastokrotnych szarżach odpierał z powodzeniem zacięte ataki przeważających sił nieprzyjaciela; wieś Czyrikowo została utrzymana w rękach polskich. R. uczestniczył w bitwie pod Winkowem (18 X), szarżując przeciwko atakującym kolumnom gen. K. Baggehuffwuda, osłaniając wycofywanie się polskiej piechoty i artylerii za rzekę Czernisznę, a następnie przyłączając się do szarż J. Murata przeciw obchodzącej jeździe rosyjskiej i otwierając drogi odwrotu na Woronowo. Należąc do przedniej straży V korpusu walczył 25 X pod Medynią z atakującymi Kozakami Płatowa. Po przekroczeniu Berezyny R. rozpuścił szczątki pułku (nie licząc 3. szwadronu, który eskortował kontuzjowanego ks. Poniatowskiego do Warszawy) i na własną rękę przedzierał się przez Wilno do Księstwa. Dn. 17 XII 1812 odznaczony został w Warszawie Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Przystąpił w Staszowie do odtworzenia pułku z pozostałości 3. szwadronu, niedobitków przybyłych z Rosji i nowego zaciągu. Po rozpoczęciu z pocz. lutego ogólnego marszu wojsk polskich w kierunku zachodnim, R. z formowanym pułkiem szedł przez Kielce, Sulejów do Wielunia, a stąd następnie pod Kraków. Dn. 6 III 1813 R. otrzymał dymisję, przekazując dowództwo pułku mjr. Franciszkowi Brzechffie (Brzechwie).
Osiadłszy w swojej rezydencji w Żukowcach R. odrzucił (w r. 1818) propozycję w. ks. Konstantego wstąpienia w szeregi wojska polskiego w randze generała brygady. Zajmował się natomiast wiele sprawami publicznymi. W l. 1816–19 pełnił obowiązki wizytatora w Kuratorii Wileńskiej. Z r. 1818 zachowała się korespondencja R-ego w sprawie utworzenia Tow. Muzycznego przy Liceum Wołyńskim w Krzemieńcu. Wiadomo też (W. J. Krogulski), że ok. 1823 r. był inicjatorem założenia Konserwatorium Muzycznego przy Liceum Krzemienieckim. Zebrał ok. 500 manuskryptów muzycznych «między obywatelstwem», ale projekt ten nie doszedł do skutku. R. jako mecenas sztuk wspierał działalność teatru (krzemienieckiego?) nie tylko ze swoich funduszy, ale i urządzając festyny muzyczne.
Po ślubie z Celestyną Czartoryską, która wniosła mu w posagu Oleksiniec Stary i Nowy w pow. krzemienieckim, R. należał do zamożniejszych ziemian na Wołyniu; w skład jego dóbr wchodziły, obok Żukowiec, miasteczko Wyżgródek oraz Rzyszczew, Koźlaki (Koszlaki), Pańkowce, Rydoml, Wereszczaki i Podwołoczyska w Galicji. W r. 1829 obrany został marszałkiem szlachty pow. krzemienieckiego. R. nie był jednak lubiany wśród szlachty, bowiem «niejednego zraził swą wyszukaną lecz bardzo chłodną grzecznością». Zasłynął jako wielki amator koni; w swym stadzie miał ich ok. 60. Po skonfiskowaniu dóbr międzyborskich Adama Jerzego Czartoryskiego w r. 1831 kupił R. najlepsze ogiery i matki stadne, utrwalając w swojej stadninie typ koni rasy czysto polskiej. Dbał również o żukowiecki park, który należał do piękniejszych na Wołyniu. Dwór Rzyszczewskich pełen był zawsze gości, urządzano uroczyste bale, poprzedzane najczęściej występami teatrów amatorskich. Stanisław Chołoniewski dedykował R-emu utwór „Dwa wieczory u pani starościny Olbromskiej” (Wil. 1843), na pamiątkę «wesołych chwil». Po owdowieniu R. opiekował się wnukami po zmarłej najstarszej córce Celestynie. Wg opinii wnuka Józefa Dunin-Karwickiego R. był «wszechstronnie utalentowany, z wielkim zasobem wrodzonej inteligencji, którą wszystkich w rozmowie olśniewał», «trochę sceptyk, encyklopedysta i zarażony za młodu wolterianizmem, tak, że zawsze lekceważąco odzywał się o duchowieństwie». R. zmarł w kwietniu 1857 w Żukowcach i został pochowany w kościele paraf. w Wyżgródku.
Ożeniony w r. 1812 (ślub w kościele św. Krzyża w Warszawie) z Celestyną Anną Czartoryską (1790–1850), córką stolnika Józefa Czartoryskiego (zob.), (na pocz. 1850 r. zamieszkała w dubieńskim klasztorze karmelitanek, tam zmarła jesienią t.r. i została pochowana [wg J. Karwickiego] w grobowcu rodzinnym na cmentarzu oleksinieckim), pozostawił R. synów: Leona (zob.), Józefa (1813–1884), tajnego radcę przy dworze austriackim w Wiedniu i wielkiego podkomorzego, c. k. szambelana, ochmistrza dworu arcyksiężnej Zofii oraz wielkiego koniuszego, ożenionego z Zofią Stadion, krewną ks. Metternicha, Aleksandra (1823–1891), dziedzica Oleksińca i Rokitny, oraz córki: Celestynę (Klementynę) (1814–1850), 1.v. za Urbanem Bobrem-Piotrowickim, marszałkiem pow. dubieńskiego, właścicielem Zahajec, 2.v. za Kazimierzem Dunin-Karwickim, kamerjunkrem dworu austriackiego, Gabrielę (zm. ok. 1843), Izabellę, za Józefem Pruszyńskim, dziedzicem dóbr Pomorzany, i Zofię (1816–1890) za Ludwikiem Franciszkiem Wodzickim.
Portrety R-ego i jego żony znajdowały się w kościele paraf. w Wyżgródku, natomiast miniatura na kości słoniowej, autorstwa F. Torre, z podobizną R-ego oraz obraz (olej. na płótnie) przedstawiający żonę R-ego – w kolekcji Romana Rzyszczewskiego reprod. w: Pamiętnik wystawy urządzonej przez Towarzystwo Opieki nad zabytkami przeszłości, W. 1912; – Nowy Korbut, VII 222; Słown. Geogr. (Oleksiniec Stary, Rzyszczewo, Wyżgródek, Żukowce); Pol. Enc. Szlach., X; Borkowski, Almanach; tenże, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1819 s. 178; Konarski S., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958 s. 303–4; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II 267 (tu data ur. R-ego 1770); Pułaski, Kronika; Uruski, XV; Żychliński, XIX 101–2; Księga Pamiątkowa […] zawierająca spis imienny dowódców i sztabsoficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy armii polskiej […] krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881 s. 48 (tu błędnie Ryszczewski); Łoza, Legia Honorowa; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1988 T. V A; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 62; tenże, Wojsko Pol. 1807–14; Grobicki J., Rozwój i dzieje kawalerii Księstwa Warszawskiego, „Przegl. Kawaleryjski” R. 11: 1934 nr 4 s. 412, 414; Krzos K., Z księciem Józefem w Galicji 1809 roku, W. 1967; Pawłowski B., Historia wojny polsko-austriackiej 1809 roku, W. 1935; Staszewski J., Kawaleria polska prawego skrzydła Wielkiej Armii 1812 r., „Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 6: 1934 t. 7 z. 1; Stecki T. J., Wołyń pod względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, S. 2, Lw. 1871 II 389–91; Ułani podolscy. Dzieje pułku ułanów podolskich 1809–1947, Wr. 1991; – Gawroński F. S., Latopismo rodzinne mego żywota…, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 13: 1967; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, Kr. 1914 II; [Iwanowski F.] Heleniusz, Listki wichrem z Ukrainy do Krakowa przyniesione, Kr. 1902 III 193–4; Karwicki J. Dunin, Szkice obyczajowe i historyczne, W. 1882 s. 5–7; tenże, Wspomnienia Wołyniaka, Lw. 1897 s. 19, 127, 129–30, 136, 146, 147–52, 180–1; tenże, Z moich wspomnień, W. 1901 I 74–8, 82, II 76, III 1, 2, IV 92; tenże, Z zamglonej i niedawno minionej przeszłości, W. [1899] s. 156, 158, 159, 162–3, 165–8; Korespondencja księcia Józefa Poniatowskiego z Francją, P. 1923–9 II–V; Kozieradzki A., Wspomnienia z lat szkolnych 1820–1831, Wr. 1962; Lipski J., Archiwum Kuratorii Wileńskiej ks. Ad. Czartoryskiego, Kr. 1920; [Marchocki J.], Relacja […] o działalności oddziału Piotra Strzyżewskiego w kampanii galicyjskiej 1809 r., „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 23: 1977; Sołtyk R., Kampania 1809 r., W. 1905 s. 199; tenże, Relation des opérations de l’armée aux ordres du prince Joseph Poniatowski pendant la campagne de 1809 en Pologne contre les Autrichiens, Paris 1841 s. 333, 387; Stecki H., Wspomnienia mojej młodości, Lw. 1895 s. 62–3; Strzyżewski P., Ważniejsze pamiątki czasów upłynionych – Wspomnienia z lat 1794–1809, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964, R. 23: 1977; [Wybranowski R.], Pamiętniki jenerała […] w dwóch tomach, Lw. 1882 I 3–4, 6, 19–20; – „Kur. Warsz.” 1850 nr 36 (nekrolog Klementyny z Rzyszczewskich Karwickiej); – AGAD: Akty KRW rkp. 69c s. 33–34; B. Czart.: rkp. 5442 k. 241–242, 249–257; B. Jag.: rkp. 7115 z. 29 s. 391 (W. J. Krogulski, Notatki starego aktora); B. PAN w Kr.: Teki Staszewskiego nr 8798 k. 188; – Łoza S., Virtuti Militari 1792–1819, W. 1953 (mszp. w posiadaniu Z. Zacharewicza z Kr.).
Elżbieta Orman i Zbigniew Zacharewicz