Puzynina z Güntherów Albina Gabriela, pseud. i krypt.: Autorka „W imie Boże”, G. G., Gabriela P., Gint. Gabriela, Gabriela z G... P..., G. Puz… na, P. G. (1815–1869), pisarka. Ur. 24 IX w Wilnie w zamożnej rodzinie ziemiańskiej, była najmłodszą z trojga dzieci (córek) Adama Günthera (zob.) i Aleksandry z Tyzenhauzów (zm. 1843).
Aż do zamążpójścia P. mieszkała z rodziną w majątku Dobrowlany (pow. święciański), gdzie wzniesiony przez jej ojca pałac stał się ogniskiem żywego ruchu artystycznego i umysłowego. Zimy spędzała w Wilnie. Zamiłowania umysłowe i artystyczne rodziców – matka jej, uczennica Jana Piotra Norblina i Aleksandra Orłowskiego, uprawiała malarstwo akwarelowe i olejne – wpłynęły na staranne wykształcenie Gabrieli przez prywatnych nauczycieli (m. in. lekcji muzyki udzielał jej Jan Renner, rysunku – Kazimierz Bachmatowicz). Wielki wpływ na jej rozwój intelektualny miały ponadto szerokie kontakty rodziców z uczonymi i ludźmi sztuki: bywali u nich m. in. Ignacy Chodźko, Jan Damel, Józef Mianowski, Antoni Edward Odyniec (jej późniejszy doradca literacki), Jan Rustem, Jędrzej Śniadecki, Maria Szymanowska, wujem jej był ornitolog Konstanty Tyzenhauz, kuzynem – historyk i dramaturg Aleksander Przezdziecki (zob.). Już w dzieciństwie uczęszczała często do teatru w Wilnie (gdzie oglądała Józefę Ledóchowską) i w Warszawie – podczas kilkakrotnych pobytów u babki Marianny Tyzenhauzowej (dłuższy w l. 1832–3, poznała wówczas Januarego Suchodolskiego). Wielkie wrażenie wywarła na niej wizyta u Czartoryskich w Puławach (1825). Będąc w r. 1841 z matką u wód w Druskienikach, zetknęła się z Tomaszem Zanem, później częstym gościem rodziców.
Wśród wielostronnych zainteresowań artystycznych Gabrieli (malowała, uprawiała grę na fortepianie i śpiew) od dzieciństwa górowały literackie. Na dziesięcioletniej dziewczynce wywarła silne wrażenie poezja Adama Mickiewicza, którego otaczała kultem do końca życia (rozprowadzała po Litwie egzemplarze „Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”, a w r. 1842 przesłała poecie do Paryża – z odpowiednim własnym wierszem – butelkę wody z Niemna). Układane przez Gabrielę wierszyki krążyły w odpisach, jeden z nich – jako ciekawostkę, a mianowicie utwór «dwunastoletniej panienki» – wydrukowało pod krypt. G. G. warszawskie czasopismo „Motyl” (1828 nr 15), dwa inne – dorosłej już panny – ogłosił Józef Krzeczkowski w wileńskim piśmie zbiorowym „Biruta” (1838, pod krypt. Gint. Gabriela). Na skutek starań Chodźki, który przełamał opory matki, wybrał wiersze i poprawił ich teksty, ukazał się tomik Gabrieli zatytułowany W imie Boże (Wil. 1843), zawierający utwory o wyłącznie religijnej tematyce. Przez krytykę przyjęty został bardzo gorąco, podkreślano jego «świeżość, czystość, ujmującą naiwność» i «prawy artyzm» (Michał Grabowski), zwano «śliczną wiązką poetyckiego kwiecia» (Kazimierz Bujnicki), «arcydziełem prostoty, niewinności i wiary» (Eleonora Ziemięcka). Grabowski zachęcił Gabrielę do wydania następnego zbiorku Dalej w świat! (Wil. 1845), który zawierał głównie utwory okolicznościowe, a także liryczne i krótkie epickie. Oba tomiki częściowo powtórzyła, z dodaniem wielu nowych wierszy, w wydaniu 2. zatytułowanym W imie Boże – Dalej w świat! (Wil. 1859). Dla młodych czytelników przeznaczyła tomik moralizatorskich powiastek wierszem Dzieci litewskie, ich słówka, odpowiedzi, postrzeżenia. Z prawdziwych wydarzeń zebrała… (Wil. 1847, Wyd. 2., rozszerzone, Wil. 1856).
W r. 1851 ojciec Gabrieli podzielił swój majątek pomiędzy córki, jej przypadły w pow. święciańskim: Zabłoć, Niestaniszki (gdzie wybudowała sobie dworek nazwany Potulinem) i w pow. dzisieńskim Ihumenowo. Zaślubiwszy (15 VIII 1851) ziemianina Tadeusza Puzynę, zamieszkała w jego majątku Horodziłów (pow. oszmiański), ale przebywała także w Potulinie i w Dobrowlanach oraz w Wilnie. Stworzyła swojego rodzaju ośrodek życia umysłowego i artystycznego. W jej salonie bywali oprócz ziemian i duchownych także artyści, a nawet aktorzy, inicjowała wspólne lektury, przedstawienia amatorskie. Gościła u siebie (1855) Ludwika Kondratowicza, do kręgu jej znajomych należeli m. in. Antoni Kątski, Józef Korzeniowski, Władysław Mickiewicz, Stanisław Moniuszko, Henryk Wieniawski, Edward Żeligowski. Spośród przyjaciół-literatów szczególnie bliski P-ie był I. Chodźko, który jeszcze w latach pięćdziesiątych oceniał przed drukiem i poprawiał jej utwory. W r. 1857 P. wyjechała wraz z mężem na kilka miesięcy za granicę. W przejeździe przez Warszawę poznała Jadwigę Łuszczewską (Deotymę) i inne literackie i artystyczne znakomitości tamtejsze, podczas pobytu u wód w Marienbadzie zaprzyjaźniła się z Franciszkiem Wężykiem, który ją potem podejmował w Krakowie, zetknęła się tutaj m. in. z Ambrożym Grabowskim i Wincentym Polem. Przez Niemcy udała się do Paryża, gdzie poznała niektórych pisarzy emigracyjnych (wśród nich Antoniego Góreckiego i Józefa Bohdana Zaleskiego).
Obok utworów wierszowanych pisała P. także prozaiczne, które ogłosiła w zbiorze Prozą i wierszem (Wil. 1856–7 I–II), a potem w tomie Małe a prawdziwe opowiadania (Wil. 1857). Były to bezpretensjonalne powiastki i szkice o charakterze obyczajowym i moralizatorskim, przedstawiające przeważnie życie w środowisku ziemiańskim na Litwie, kilka szkiców poświęciła artystom, opierając je na wspomnieniach bądź własnych (Jan Renner), bądź matki (Syn oberżysty – zbeletryzowana biografia Aleksandra Orłowskiego). Oba te zbiory krytycy przyjęli życzliwie, znajdując w nich «urok i wdzięk» (W. Przybylski), a nawet «wiele […] talentu i poczciwej myśli» (A. Marcinkowski). Później zaczęła P. próbować sił w dramacie, znów najchętniej osadzając akcję tych utworów we współczesnym środowisku ziemiańskim. Komedię w jednym akcie Oberża, której nie ma odegrali amatorzy w r. 1856 w Wojtkuszkach (pow. wiłkomierski?), do kontynuowania tego rodzaju twórczości zachęcał ją F. Wężyk. W r. 1859 wystawił jej dwuaktową komedię wierszem Czy ładna, czy bogata? teatr wileński (obecną na premierze autorkę uczciła widownia owacją), na tejże scenie ukazały się w r. n. «krotochwila» Muzułmanin na Litwie, «obrazek» Za miastem (druk. razem z Czy ładna, czy bogata?, Pet. 1861) oraz «obraz dramatyczny w 2 aktach» Córka filozofa XVIII wieku, a w r. 1861 (?) – komedia Krzyż wojskowy. Kilkanaście sztuk pozostawiła w rękopisie, spośród których ogłoszono po jej śmierci komedie wierszem: Hrabina się nudzi („Kłosy” 1869), Obrączki zaręczynowe („Kron. Rodzinna” 1870), Trafiła kosa na kamień (tamże) oraz – również wierszowany – dramat historyczny w pięciu aktach Jadwiga (Lw. 1870). Całą tę twórczość sceniczną kwitowali współcześni zgodną opinią, iż «brak wyższego artyzmu okupuje szlachetna myśl i dążność» (A. E. Odyniec). Wiele swoich utworów (także felietony, artykuły publicystyczne) ogłaszała P. w czasopismach, zwłaszcza pod koniec życia, współpracowała wówczas m. in. z „Bluszczem”, „Kółkiem Domowym”, „Kroniką Rodzinną”, „Opiekunem Domowym”, „Przyjacielem Domowym” i „Tygodnikiem Illustrowanym”.
Od wczesnej młodości prowadziła P. dziennik; on to, wraz z rodzinną korespondencją i innymi dokumentami, dał podstawę do opracowanych przez nią pod koniec życia obszernych, doprowadzonych do r. 1867 pamiętników zatytułowanych Moja pamięć (2 t.). Rękopis, dyktowany przez autorkę specjalnej sekretarce, zilustrowany mnóstwem rysunków, lito- i fotografii, był przechowywany w Bibliotece Przezdzieckich i wraz z nią uległ zniszczeniu w r. 1944 w czasie powstania warszawskiego. Pamiętnik ten, obok takich zalet jak ścisłość i wierność, miał dużą wartość obyczajową, dawał bowiem szczegółową panoramę życia wszystkich warstw społeczeństwa polskiego w Wilnie i na litewskiej prowincji na przestrzeni niemal półwiecza. Toteż zainteresowanie nim było duże, cytowano go z rękopisu, a w r. 1913 zapowiedziano wydanie, czemu jednakże stanęła na przeszkodzie pierwsza wojna światowa. Dopiero więc w r. 1928 Adam Czartkowski i Henryk Mościcki ogłosili jego część pierwszą pt. W Wilnie i w dworach litewskich. Pamiętnik z lat 1815–1843 (Wil.), druga – zapowiadana – nie ukazała się. Wydanie to było wyborem, opuszczało mniej ciekawe ustępy dotyczące życia autorki i jej rodziny.
P. odziedziczyła po swoim ojcu zamiłowania kolekcjonerskie, przejawiły się one przede wszystkim w zbieraniu autografów wszystkich znanych jej – dobrze lub tylko przelotnie – wybitnych ludzi, a głównie artystów. Powstałe w ten sposób sztambuchy, po jej śmierci przechowywane w Bibliotece Przezdzieckich, podzieliły los pamiętników. Współcześni wysoko cenili działalność filantropijną P-y wśród chłopów, szczególnie zaś popierała młode talenty (wielu «drogę w świat otwarła» – pisał Władysław Korotyński). Zmarła 16 VIII 1869 w Horodziłowie i została pochowana w podziemiach tamtejszego kościoła.
Małżeństwo P-y z Tadeuszem Puzyną (była jego drugą żoną po śmierci pierwszej, Antoniny z Czudowskich) pozostało bezdzietne.
Portret rys. przez Marię Aleksandrowa Przezdziecką, reprod. w: Puzynina O., W Wilnie i w dworach litewskich, Wil. 1928; Fot. w: Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1897 II; – Nowy Korbut, XI; Bibliogr. dramatu pol., II; – Czartkowski A., Mościcki H., Wstęp, w: Puzynina O., W Wilnie i w dworach litewskich, Wil. 1928; G. księżna Puzynina, Kalendarz Warsz. J. Ungra na r. 1871 s. 28–9; Korotyński W., G. księżna Puzynina, „Tyg. Illustr.” 1869 nr 92 (z podob. wg fot.); Odyniec A. E., G. Puzynina, „Kron. Rodzinna” 1869/70 nr 3 s. 33–7; Parvi Z., Polska w twórczości i działalności Wiktora Hugo, W. 1977; [Rec. Małych a prawdziwych opowiadań]: [Marcinkowski A.] A. N., „Gaz. Warsz.” 1857 nr 281; [Rec. Prozą i wierszem]: Kraszewski J. I „Gaz. Warsz.” 1856 nr 283, [Przybylski W.] Wacław P., tamże nr 126; [Rec. W imie Boże]: [Bujnicki K.] K. B…cki, „Tyg. Pet.” 1843 nr 68, [Grabowski M.] M. Gr…, tamże nr 63, Ziemięcka E., „Pielgrzym” 1843 t. 4 s. 50–9; Świerczyńska D., Polski pseudonim literacki, W. 1983; Zyga A., Krakowskie czasopisma literackie drugiej połowy XIX w., Kr. 1983; – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961 ks. 2; Kostenicz K., Ostatnie lata Mickiewicza, W. 1978 (Kronika życia i twórczości Mickiewicza); Makowiecka Z., Mickiewicz w Collège de France, W. 1968 (Kronika życia i twórczości Mickiewicza); Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927–33 II–III; [Szymanowski W.], Kronika tygodniowa, „Tyg. Illustr.” 1869 nr 87 s. 98; – „Dzien. Liter.” 1870 nr 28 s. 432; – B. Jag.: rkp. 7912 (listy do P-y), 9277 (wiersz P-y do J. B. Zaleskiego); B. Ossol.: rkp. 12156, 12320 (listy P-y); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Rościsław Skręt