Lengnich Gotfryd (1689–1774), gdański prawnik i historyk. Ur. 4 XII w Gdańsku, syn drobnego kupca Wincentego i Katarzyny Möller. Nauki początkowe pobierał w szkole parafialnej, a następnie, gdy miał lat 13, rodzice wysłali go do Gniewa dla biegłego opanowania języka polskiego. Zdolnego ucznia przyjęto do gdańskiego gimnazjum akademickiego, do którego uczęszczał w l. 1707–10; studiował głównie pod kierunkiem S. F. Willenberga (1663–1748), głośnego propagatora doktryny prawa natury. Wpływ nowych prądów umysłowych umocniły trzyletnie studia w Halle, gdzie L. studiował głównie prawo i historię (także krasomówstwo) i znalazł się pod wpływem Christiana Thomasiusa, A. H. Franckego i Christiana Wolffa. Nawiązał bliską współpracę z twórcami tzw. szkoły prawa publicznego w Halle: J. P. Ludewigiem i M. H. Gundlingiem. Był uczniem tego ostatniego, współpracował w redagowanym przezeń periodyku naukowym „Nowa Biblioteka”. W r. 1712 został licencjatem prawa, w 1713 promowany na doktora obojga praw. Gdy plany kariery uniwersyteckiej zawiodły, L. nosił się z zamiarem udania się na dwór królewski do Warszawy. Po powrocie do Gdańska namówił go syndyk miejski A. Rosenberg do podjęcia badań nad dziejami i ustrojem Gdańska i Prus Królewskich. Przez parę lat zarabiał na życie udzielaniem lekcji prywatnych, prowadząc równocześnie badania naukowe. W r. 1713 wydał drobne rozprawki łacińskie filologicznohistoryczne. W l. 1718–9 podjął ważką inicjatywę, wydając i redagując „Polnische Bibliothec”, wzorowaną na czasopismach naukowych niemieckich. Dalszego jej wydawania musiał jednakże zaniechać, nie znajdując dostatecznego odzewu. W realizacji był to raczej zbiór rozpraw naukowych, pióra głównie L-a, wraz z fragmentami historycznych dokumentów, życiorysami wybitnych Polaków. Była to przecież w tej dobie pierwsza próba krytycznej oceny źródeł historycznych. L. nie wahał się podważać niektóre mity historyczne, które szlachta od dawna złączyła z sarmackim obrazem przeszłości Polski. W r. 1720 należał L. do założycieli pierwszego w Gdańsku towarzystwa naukowego Societas Litteraria. W r. 1721 rada miejska powierzyła mu, przyznając mu stałą pensję, obowiązek kontynuacji „Historia Rerum Prussicarum” Kacpra Schütza. Dopiero w r. 1729 objął L. w gdańskim gimnazjum profesurę wymowy i poezji.
Okres bezkrólewia po zgonie Augusta II przyniósł nawiązanie kontaktów L-a ze Stanisławem Poniatowskim i z Załuskimi. W r. 1738 L. podjął się edukacji trzech starszych synów Poniatowskiego w zakresie prawa i historii. Z tych czasów zachował trwałą życzliwość dla Poniatowskich; korespondował z H. Brühlem, P. Mostowskim, bpem A. S. Grabowskim. Choć w czasie bezkrólewia był zwolennikiem Stanisława Leszczyńskiego, cieszył się także łaskami Augusta III, który przyznał mu roczną pensję 1 200 talarów, pobieraną w l. 1737–56. W r. 1739 został mianowany saskim radcą legacyjnym. W r. 1740, w okresie sejmu, przebywał przez trzy miesiące w Warszawie jako gość kanclerza Andrzeja Stanisława Załuskiego, studiując polską praktykę parlamentarną. W r. 1749 został profesorem prawa i historii w szkole gdańskiej oraz inspektorem gimnazjum, jednakże już w r. 1750 porzucił szkołę, obejmując urząd syndyka miejskiego. Urząd ten uzyskał wbrew woli rady, dzięki poparciu dworu królewskiego oraz występującego w tym czasie przeciwko radzie «Trzeciego Ordynku». L. miał służyć, wg poleceń Augusta III, opozycji przeciwko radzie («Trzeciemu Ordynkowi», kupcom i rzemieślnikom) swoją wiedzą prawniczą. Jego taktyka unikania sytuacji kłopotliwych przyniosła mu wówczas ironiczny przydomek «pruskiego Tacyta» lub «milczka». L., związany z patrycjatem, nie spełnił nadziei dworu polskiego i stał się stronnikiem atakowanej rady (wielokrotnie występował w jej obronie w czasie walk politycznych w Gdańsku w l. 1750–2). W r. 1750 delegowany przez radę na sejm warszawski, w mowie do króla starał się ukryć wrażenie porażki, jakiej doznała rada, gdy stan trzeci wywalczył t. r. oktrojowaną ordynację, zapewniającą mu reprezentację w Radzie Stu. W r. 1755 opat oliwski Rybiński oskarżał go przed dworem o wrogie tendencje wobec nowego porządku, zalecał pozbawienie go praw do piastowania jakichkolwiek urzędów. Zapewne on spowodował zatrzymanie L-owi pensji saskiej, której część wypłacono mu jednorazowo dopiero po śmierci Augusta III.
Mimo to L. popierał sprawę wyjednania od gdańszczan funduszów dla rządu polskiego (np. w r. 1757 ofiary 50 000 talarów). Ale w sporze o culagę (dodatkowe cło morskie) 1760/1 r. L. wystąpił jako obrońca praw Gdańska i polemizując z referendarzem kor. J. G. Podowskim, rzecznikiem Brühla w tej sprawie, wyjaśniał swoje stanowisko w wielu pismach (np. Précis du mémoire présenté à S. E. Mgr le commissaire par le magistrat de Danzig ce 10 Juillet, Von der Zulage – przesłane Brühlowi przez magistrat 1 X, Informacja strony podatku mieszczan gdańskich, którą oni culagą zowią – wszystkie memoriały w B. Gdań. PAN rkp. 312). Stanął na czele deputacji Gdańska do spraw culagi, a gdy w r. 1761 miał rozpocząć swoją działalność sąd «komisorialny» w Gdańsku, przed który został pozwany magistrat gdański, L. ogłosił liczne broszury łacińskie i niemieckie informujące o istocie i przebiegu sprawy (np. Bericht von der angemassten Komission I. E. des Herrn Kron-Referendarii in der Stadt Danzig, Zulaga Gedanensium civitati ab ordinibus asserta, Gedani 1761). L. bronił praw dysydentów w Rzeczypospolitej. W r. 1767 reprezentował Gdańsk na zjeździe toruńskim i układał wywód praw i krzywd dysydentów, który spotkał się z ostrą polemiką Stanisława Konarskiego. Był przeciwnikiem wciągnięcia Gdańska w ruch barski, a w r. 1772 odrzucił proponowane mu przez Stanisława Augusta opracowanie refutacji pretensji Prus do Pomorza. L. zmarł po ciężkiej chorobie 28 IV 1774 r. w Gdańsku.
Bogata i wszechstronna twórczość L-a nie pozostała do tej pory dostatecznie zbadana. Uwaga ta dotyczy nie tylko spuścizny drukowanej, ale i rękopiśmiennej. L. był nade wszystko badaczem dziejów i ustroju Polski, Prus Królewskich i Gdańska i w ten sposób w jego twórczości splatały się wątki związane z jego ojczyzną w najwęższym znaczeniu tego słowa – Gdańskiem, co z historią i ustrojem państwa, w którym żył i działał. Najważniejszymi dziełami historycznymi L-a były: jego zwięzły podręcznik dziejów Polski (Historia Polona a Lecho ad Augusti II mortem, 1. wyd. w r. 1740, w tłum. na język niemiecki: Polnische Geschichte, Leipzig 1741) oraz dzieje Prus Królewskich w 9 tomach pt. Geschichte der preussischen Lande Königlich-Polnischen Antheils seit dem Jahre 1526 (Gdańsk 1722–55). Jego zarys dziejów Polski (do śmierci Augusta II) powstawał etapami, a krytycyzm autora, jego niezależność sądu (był L. m. in. prekursorem A. L. Schlözera i J. F. Dobnera w słynnym sporze o Lecha i Czecha), a także i wartości dydaktyczne określają znaczenie dzieła. Ciekawe światło na sympatie polityczne i postawę historyka rzucają za to jego opisy rządów Augusta II, w których dyplomatycznie przemilcza niewygodne fakty, stwarzając wyidealizowany obraz całości. Dzieje Prus Królewskich oparte na wieloletnich studiach źródłowych w archiwum gdańskim posiadają nieprzemijającą wartość. L. jako historyk był pragmatystą, racjonalistą. Wysuwanie na czoło opisów problemów ustrojowych, widzianych poprzez realny sens wydarzeń politycznych, oto cechy dzieła, które mimo kronikarskiej konstrukcji i nostalgii za swobodami stanowymi Prus Królewskich, stanowi poważne osiągnięcie naukowe. Najdalej w kierunku aspiracji autonomicznych poszedł L. w zainicjowanym przez Augusta III dziele pt. Ius publicum civitatis Gedanensis, oder der Stadt Danzig Verfassung und Rechte, powstałym ok. r. 1760 i za życia autora niedrukowanym mocą decyzji rady miejskiej. Wydał je w Gdańsku w r. 1900 O. Günther w „Quellen und Darstellungen der Geschichte Westpreussens” (I). J. A. Załuski pisał, iż L. jest «pryncypałem żyjących historyków naszych» i tak do pojawienia się Adama Naruszewicza rzeczywiście było. Za L-em szli J. P. Schulz i Daniel Gralath, Jan Albertrandi i T. Waga. L. był przecież nade wszystko prawnikiem i najważniejszym jego tytułem do sławy pozostało, opracowane z inicjatywy kanclerza A. S. Załuskiego i jemu zadedykowane, Ius publicum Regni Poloniae (I–II, 1. wyd. 1742–6, 2. wyd., uzupełnione, 1765–6). To «niezbędne do dziś dzień vademecum każdego historyka polskiego» (Konopczyński) stanowiło ówcześnie znaczny krok naprzód w porównaniu z najgłośniejszymi poprzednikami L-a, K.J. Hartknochem i M. Zalaszowskim. W 1. wydaniu L. dał wyraz ostrożnemu krytycyzmowi głównie co do stosowania zasady liberum veto. Dzieło doczekało się licznych wydań, w tym dwóch w języku polskim (2. wyd. opracował A. Z. Helcel w r. 1836) oraz było stosowane jako podręcznik polskiego prawa publicznego (Konarski wprowadził podręczniki L-a do Collegium Nobilium). Za poglądami i sposobem ujęcia L-a szedł także podręcznik Wincentego Skrzetuskiego „Prawo polityczne narodu polskiego” (1782).
W r. 1730 L. ożenił się z Eufrozyną Florentyną Fischer, 1. v. Hoheisel, córką pastora, z którą miał 2 córki. Jego bratankiem i zarazem zięciem był Karol B. Lengnich (zob.).
Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie), V; Altpreuss. Biogr., I 390–1; W. Enc. Ilustr. (biogr. L-a w oprac. W. Konopczyńskiego); Bertling A., Schwartz F., Katalog der Danziger Stadtbibliothek, Gd. 1892–1913 I 658–64 (bibliogr., reprod. portretu), VI 188; – Cieślak E., Miasto wierne Rzeczypospolitej, W. 1959 s. 153–5, 165–8; Cieślak E., Biernat C., Dzieje Gdańska, Gd. 1969 s. 261, 287, 293 i n., 299 i n.; Estreicher S., G. L., gdański prawnik i historyk, „Wiad. Liter.” 1939 nr 31–2 (reprod.); Gdańsk. Przeszłość i teraźniejszość, Praca zbiorowa pod red. S. Kutrzeby, Lw.–W.–Kr. 1929; Günther O., Vorvort d. Herausgebers, w: L. G., Ius publicum civitatis Gedanensis, Gd. 1900; Kocot K., Nauka prawa narodów w Ateneum gdańskim (1580–1793), Wr. 1965 s. 187–96; Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni XVIII w. (do Sejmu Czteroletniego), W. 1966; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I, II; tenże, Spór o wrota morza Bałtyckiego, w: Mrok i świt, W. 1911; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Kubik K., Życie naukowe Gdańska w XVII i XVIII w., „Gdań. Zesz. Hum.” R. 6: 1963; Kurdybacha Ł., Stosunki kulturalne polsko-gdańskie w XVIII w., Gd. 1937; Lemke H., Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig, Berlin 1958; Maślanka J., Słowiańskie mity historyczne w literaturze polskiego Oświecenia, Wr.–W.–Kr. 1968; Matysik S., Eliasz Konstanty Schröder, gdański prawnik i sekretarz królewski z XVII w., „Czas. Prawno-Hist.” R. 6: 1954 z. 1; Pelczar M., Nauka i kultura w Gdańsku, w: Gdańsk, jego dzieje i kultura, W. 1969 s. 235 i n., 542 i n., 547, 564; Salmonowicz S., La littérature juridique du XVIII s. polonais et les débuts de la science de l’histoire du droit, „Revue Hist. de Droit Français et Etranger” T. 42: 1964 z. 1; tenże, Wizerunek prawdziwy G. L-a, „Litery” R. 9: 1970 nr 3; Schieder T., Deutscher Geist u. die ständische Freiheit im Weichsellande, Königsberg 1940; Schulz B., Das Danziger Akademische Gymnasium im Zeitalter der Aufklärung, „Zeitschr. d. Westpreuss. Gesch.-Vereins” R. 76: 1941; Sosin S., Autonomia Prus Królewskich w ujęciu G. L-a, „Gdań. Zesz. Human.” R. 1: 1958; Vetulani A., Dzieje historii prawa w Polsce, Kr. 1948; Winter E., Frühaufklärung. Der Kampf gegen den Konfessionalismus in Mittel- und Osteuropa u. die deutschslawische Begegnung, Berlin 1966; – Jugler J. F., G. Lengnichs Lebensbeschreibung, w: Beyträge zur juristischen Biographie, Leipzig 1777 III cz. 2 (bibliogr., reprod.); – B. Czart.: rkp. 779, 969, 1112, 1321; B. Gdań. PAN: Spuścizna rękopiśmienna L-a, ponadto utwory satyryczne o L-u (rkp. XV f. 469, 703 poz. 33, XV f. 481 poz. 12); B. Jag.: rkp. 3624; B. Ossol.: rkp. 4352/I, 9771/I; Spuścizna rękopiśmienna L-a znajduje się także w WAP w Gd. oraz w Staatsarchiw w Dreźnie; – Grygier T., Konfederacja dysydencka w Toruniu (1767), (mszp pracy doktorskiej Uniw. Tor., 1951); Kasprzyk J., Życie literackie i naukowe Gdańska w pierwszej połowie XVIII w., (mszp. pracy doktorskiej Uniw. Tor., 1966).
Stanisław Salmonowicz