Podbereski Grzegorz (Hrehory) Kazimierz h. Gozdawa (zm. 1677), pułkownik i regimentarz wojska litewskiego, wojewoda smoleński. Był jednym z trzech synów Aleksandra, pisarza ziemskiego orszańskiego, i Ewy Druckiej Horskiej. Od młodych lat przeznaczony był do służby wojskowej, której pierwsze lekcje odbierał podobno «nie mając jeszcze lat dwudziestu» pod rozkazami hetmana w. kor. Stanisława Koniecpolskiego w r. 1634 pod Kamieńcem Podolskim, gdy Rzpltej groziły wojska Abazego Paszy. Być może służył więc P. w oddziałach kwarcianych armii koronnej lub też w prywatnej chorągwi któregoś z magnatów. W okresie bezkrólewia po śmierci Władysława IV to prawdopodobnie P. wybrany został przez szlachtę orszańską na sędziego i pisarza kapturowego tego powiatu (w tym samym czasie żył inny Hrehory Podbereski, syn Abrama, pisarz grodzki orszański od ok. r. 1642). Prawdopodobnie już w r. n., jako rotmistrz chorągwi kozackiej, P. rozpoczął służbę w armii litewskiej walczącej z wybuchłym na obszarach Białorusi powstaniem ludowym, podsycanym przez Kozaków z Ukrainy. Jeden z panegirystów (P. J. Poniatowski) wspomniał o udziale P-ego w bitwie pod Łojowem 29/30 VII 1649. Jeśli tak, to chorągiew P-ego znajdowała się w składzie dywizji Adama Hilarego Pawłowicza, której przybycie pod Łojów zadecydowało o końcowym rezultacie bitwy. W maju 1651 P. przybył do obozu litewskiego pod Bobrujsk, gdzie gromadzono wojska do nowej kampanii przeciw Kozakom. Następnie skierowany został do Rzeczycy, gdzie znajdowały się oddziały strzegące południowej granicy Litwy. Wziął udział w zwycięskiej wyprawie korpusu starosty mozyrskiego Matiasza Frąckiewicza Radzimińskiego przeciwko wojsku płka Nebaby pod Homel (czerwiec 1651), a następnie w kampanii Janusza Radziwiłła na Zadnieprzu i w zdobyciu Kijowa. W służbie pozostawał bez przerwy w l. 1652 i 1653, choć działania wojenne na terenie Litwy miały wówczas ograniczony i lokalny charakter.

P. brał udział w działaniach wojennych 1654 r. przeciw armii rosyjskiej, walcząc zapewne w głównej grupie wojsk dowodzonej przez J. Radziwiłła. Uczestniczył więc w zwycięskiej bitwie stoczonej z armią J. Czerkaskiego pod Szkłowem 12 VIII t. r. i w zakończonej ciężką klęską wojsk litewskich bitwie pod Szepielewiczami (24 VIII). Zapewne wziął udział w nieudanej kampanii zimowej 1654–5 r., a następnie w walkach z armią rosyjską, toczonych wiosną i latem 1655, których kulminacyjnym punktem była bitwa pod Wilnem. W tym czasie był już starostą gulbińskim i z takim tytułem podpisał się pod zawartym w Kiejdanach aktem poddania Litwy Karolowi X Gustawowi. Jego chorągiew kozacka nie poszła śladem swego rotmistrza i spod Wilna udała się wraz z częścią sił litewskich do Brześcia, gdzie zbierały się siły wierne Janowi Kazimierzowi. Kiedy P. pośpieszył w ślady swojej chorągwi, nie wiemy, ale już w połowie 1656 r. był w armii hetmana polnego lit. Wincentego Gosiewskiego. W t. r. występował już z tytułem pułkownika. Zapewne uczestniczył w walkach dywizji Gosiewskiego na Żmudzi i w Kurlandii w l. 1657–60. Należał wówczas do grona najwierniejszych stronników przebywającego od 21 X 1658 w niewoli rosyjskiej Gosiewskiego. Gdy zebrane pod Bowskiem 8 II 1660 oddziały lewego skrzydła armii pod wodzą Michała Kazimierza Paca wysłały do koniuszego lit. Bogusława Radziwiłła posłów z propozycją powierzenia mu dowództwa nad ich skrzydłem, zdecydowanie się temu sprzeciwili Maciej Gosiewski i P., czym zasłużyli na pochwały królewskie. Wyrazem tego było mianowanie P-ego starostą grodowym upickim (jest nim już w marcu 1660) oraz przekazanie mu chorągwi kozackiej, utworzonej z rajtarii odebranej przez króla Krzysztofowi Jeśmanowi. Wziął udział w działaniach wojennych przeciw Rosji w 2. poł. 1660 r. W grudniu t. r. P., jako przedstawiciel Litwy na rokowaniach z Rosją w Szkłowie, realizując twardo punkt widzenia Jana Kazimierza i obozu dworskiego, zdecydowanie przeciwstawił się zawarciu zawieszenia broni forsowanego przez hetmana w. lit. Pawła Sapiehę. Na odbytym w początkach stycznia 1661 zjeździe delegatów obu dywizji wojska litewskiego w Czasznikach nad Dźwiną reprezentował dywizję lewego skrzydła i skutecznie sprzeciwił się postulowanemu przez dowódcę skrzydła prawego M. W. Judyckiego, kaszt. nowogródzkiego, połączeniu sił obu skrzydeł i zgromadzeniu ich pod Głębokim.

P. był posłem z Upity na sejm 1661 r., ale mimo swych związków z dworem, jako jeden z niewielu, nie podpisał inspirowanej przez Paców manifestacji popierającej dworskie plany elekcyjne. Gdy w końcu 1662 r. zamordowany został przez konfederatów litewskich W. Gosiewski, P. należał do szczupłego grona spiskowców, którzy zaprzysięgli zemstę mordercom hetmana, doprowadzili w krótkim czasie do ich ujęcia oraz opanowania sytuacji w dywizji lewego skrzydła armii przez obóz dworski. Dn. 4 V 1663 P., wraz z M. K. Pacem i Kazimierzem Dowmontem Siesickim, został przyjęty przez koło generalne konfederacji lewego skrzydła, co doprowadziło do rychłego rozwiązania związku. W nagrodę zasług, już jako jeden z bardziej oddanych stronnictwu dworskiemu ludzi, P. mianowany został na przełomie 1663/4 r. kuchmistrzem litewskim. W tym okresie wziął udział w nieudanej wyprawie Jana Kazimierza na Zadnieprze. Dn. 19 I 1664 wyprawiony został na czele silnego podjazdu pod Brańsk, gdzie spalił przedmieścia, ale miasta nie udało mu się opanować. Po zakończonej kampanii opuścił wojsko. W październiku t. r. P. przewodził obradom sejmiku upickiego przed sejmem, który miał sądzić Jerzego Lubomirskiego. W lutym 1665 był obecny na uroczystym pogrzebie W. Gosiewskiego w Wilnie. Wziął udział w konwokacji litewskiej w Grodnie w lipcu t. r. jako poseł powiatu upickiego. Następnie powrócił do wojska i objął dowództwo nad oddziałami lewego skrzydła, pilnując frontu na przestrzeni od Dyneburga do Połocka.

Wiosną 1666 P. wyznaczony został przez jadącego na sejm hetmana polnego lit. M. K. Paca na dowódcę wojsk pozostałych na Litwie. Nadanie tej funkcji P-emu potwierdziła rada senatu odbyta 6 V t. r. w Warszawie, która postanowiła, że część sił litewskich przybędzie do pomocy królowi przeciw Lubomirskiemu, a nad pozostałym na froncie rosyjskim wojskiem obejmie władzę P. z tytułem «Generalnego pułkownika wojsk W. Ks. Lit.» (czyli regimentarza). Latem t. r. w obliczu wzrastającego zagrożenia rosyjskiego P. zarządził koncentrację wojsk w obozie pod Miadziołem, lecz wskutek wyraźnych rozkazów królewskich trwające polsko-rosyjskie zawieszenie broni nie zostało naruszone. P. wykorzystał podległe sobie oddziały do gnębienia przeciwników dworu na Litwie, umieszczając w ich posiadłościach rodowych chorągwie wojska i doprowadzając tym samym do ich ruiny. Wywołało to poważne niezadowolenie szlachty. Użył też wojska do opanowania sytuacji na odbywających się we wrześniu 1666 sejmikach przedsejmowych. Szczególnie pilnie zajął się sejmikiem mińskim, którego posłowie, mając oparcie w miejscowej szlachcie, wyróżniali się na dwóch ostatnich sejmach antydworskimi wystąpieniami. Na sejm jesienny t. r. P. wyznaczony został na jednego z posłów od wojska litewskiego i 18 XII na uroczystej audiencji wygłosił mowę do króla, zalecając załatwienie spraw wojskowych, a także przestrzegł opozycję, że wojsko będzie ulokowane w tym województwie, którego poseł zerwie sejm. Mowa ta, a także wcześniejsza działalność P-ego na Litwie stały się bezpośrednimi przyczynami zerwania sejmu przez posła witebskiego Teodora Łukomskiego.

Na kolejnym sejmie 21 III 1667 P. został mianowany wojewodą smoleńskim. Z sejmu tego został jednym z komisarzy do rozdziału sumy otrzymanej od cara jako odszkodowanie za utracone przez Rzpltą ziemie wschodnie. Związany w tym czasie blisko z Pacami, był jednak P. bliższy skrzydłu reprezentowanemu przez hetmana M. K. Paca niż kanclerza Krzysztofa Paca. Z tego też powodu, gdy w maju 1667 M. K. Pac, zdenerwowany flirtem dworu z B. Radziwiłłem, zaczął szantażować królową, zmylony rezydent brandenburski w Warszawie Johann von Hoverbeck zaliczył hetmana i P-ego do grona przeciwników dworu i stronników księcia neuburskiego. Nie odpowiadało to jednak prawdzie, mimo iż P. czynił starania o zorganizowanie spotkania M. K. Paca z B. Radziwiłłem i resztą opozycji litewskiej w czasie wesela Kazimierza Jana Sapiehy, podskarbiego nadwornego lit. z Krystyną Hlebowiczówną, do czego jednak nie doszło. We wrześniu t. r. P. był w Wilnie na komisji skarbowej do zapłaty wojsku litewskiemu. Na odbytej w r. 1668 konfederacji generalnej po abdykacji Jana Kazimierza został wyznaczony na deputata do rewizji skarbu Rzpltej. W sierpniu 1669 obecny był na sesji wojska litewskiego w Grodnie i podpisał się pod instrukcją daną posłom wojskowym udającym się do Michała Korybuta Wiśniowieckiego, gratulując mu wstąpienia na tron. W lutym 1670 był obecny na kolejnej sesji wojskowej zorganizowanej w Wilnie. Uczestniczył też w sejmie jesiennym t. r., skąd wybrany został na deputata do zapłaty wojsku oraz na komisarza do rozpatrzenia sporów między szlachtą powiatu piltyńskiego a księciem kurlandzkim. W marcu 1671 wziął udział w konwokacji wileńskiej (zerwanej), a w maju t. r. uczestniczył w obradach sejmiku wileńskiego. W maju–czerwcu 1672 uczestniczył w pracach odbywającej się w Wilnie komisji do zapłaty wojsku. Gdy w t. r. doszło do gwałtownego zaostrzenia sytuacji między królem a malkontentami, P. został jednym z marszałków zawiązanej przez wojsko litewskie w obronie Michała Korybuta konfederacji wojskowej. Jak i jego protektorzy Pacowie, P. był zdecydowanym stronnikiem orientacji proaustriackiej. Po wybuchu t. r. wojny z Turcją mianowany został gubernatorem Wilna. Na sejmie 1673 r. wyznaczony został na deputata rady wojennej przy królu i hetmanach litewskich. Podobno był pod Chocimiem w czasie stoczonej tam bitwy z Turkami, lecz w samej walce udziału nie wziął. Obecny był na elekcji 1674 r. i jako stronnik austriacki protestował (tak jak i Pacowie) przeciwko obiorowi Sobieskiego na króla. Obecny był na sejmie koronacyjnym tegoż w r. 1676, choć przybył już po zakończeniu wotów senatorskich. Z sejmu tego został deputatem do boku hetmanów litewskich przy rozdziale hiberny i kolejny już raz komisarzem do rozpatrzenia sporów między szlachtą piltyńską a księciem kurlandzkim. Jednocześnie obradujący przyznali P-emu, z uwagi na jego zasługi wojenne i poniesione straty, sumę 12 000 zł, zabezpieczoną na starostwie gulbińskim, którego P. był dzierżawcą. Był na sejmie 1677 r.

P. dorobił się pokaźnej fortuny; oprócz rodzinnego Podberezia w pow. orszańskim posiadał wieś Szetekszna w pow. wiłkomierskim (dawne dobra J. Radziwiłła), otrzymaną w r. 1656 od W. Gosiewskiego i utraconą zapewne w r. 1657, Poszyrwincie, Muśniki, Szołkowszczyznę (woj. wileńskie), Obol i Ośmin (pow. upicki) oraz Hrybanów (woj. smoleńskie). Jednak główną rolę odgrywały duże kompleksy dóbr: kupiony w r. 1672 od Kurpskich Jarosławskich za 50 000 zł Kryniczyn, Jenczmieniszki (alias Niemenczyn), dzierżawione od Benedykta Sapiehy (od r. 1672) dobra czerejskie, starostwo upickie, Wobolniki (w ekonomii upickiej), dzierżawione w l. 1662–7 od królowej Ludwiki Marii starostwo gulbińskie i trzymaną prawem zastawnym od B. Radziwiłła Owantę. P. odnowił kościoły: w Kryniczynie Poswolu (?) i Miślni. W Owantach zlikwidował założony przez Radziwiłłów zbór – zamieniając go na kościół rzymskokatolicki. P. zmarł 20 VI 1677 w Wilnie podczas kazania w kościele jezuickim «z frasunku przegranej sprawy z panem miecznikiem litewskim» (J. A. Chrapowicki).

Z małżeństwa z Halszką, córką woj. mińskiego Krzysztofa Rudominy Dusiackiego, od ok. r. 1649 wdową po kaszt. mścisławskim Janie Eustachym Kossakowskim, P. pozostawił dwóch synów: Aleksandra Jana, marszałka upickiego, i Kazimierza Jana, oraz pięć córek: Konstancję, zamężną za Dominikiem Słuszką, woj. połockim, Teresę Zofię, zamężną za Janem Krzysztofem Pacem, podkomorzym lit., Felicjannę, żonę Hipolita Konstantego Ciechanowieckiego, starosty opeskiego, Petronelę, zakonnicę u Św. Franciszka w Mińsku i nie znanego nam imienia zakonnicę.

Niesiecki, VII (wiele błędnych informacji); Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 s. 43, 52; tenże, Konfederacja wojskowa na Litwie w l. 1659–1663, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 1 s. 29; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Sapiehowie; Wisner H., Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła 1648–1655, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 82, 86; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; tenże, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, W. 1959; – Akta ugody kiejdańskiej, Wyd. W. Konopczyński, K. Lepszy, „Ateneum Wil.” 1935; Akty Juž. i Zap. Ross., IX; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, VIII, XXXIV; Chrapowicki J. A., Diariusz, Część I: lata 1656–1664, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; tenże, Diariusz (lata 1668–1672), Oprac. J. Rusiecki, W. 1845 s. 190, 230: Medeksza, Księga pamiętnicza; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik, W. 1877; Poniatowski P. J., Plenilunium Słuszkovianum…, Vil. 1677; Urkunden u. Actenstücke, XII; Vol. leg., IV 1035, V 101, 103, 276, 302, 335, 367, 427, 444, 530 i w wyd. 1 s. 46, 53; Zenowicz K., Wieniec z Herbowych Klejnotów JW Domów… Słuszków y… Podbereskich, Wil.; – AGAD: Arch. Potockich z Radzynia nr 57, Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 20 s. 569–581, ks. 22 s. 774, 888, Dz. IV teka 83 nr 974 (z Memla 10 VII 1664), Dz. IV kopie, teka 4 nr 38 k. 231v., nr 42 k. 362, Dz. V nr 1867 (J. Cedrowski do B. Radziwiłła, Otrubek 4 VIII 1666), nr 3089 (K. Dobkiewicz do B. Radziwiłła, Wil. 14 II 1665), nr 6865 (K. Kłokocki do B. Radziwiłła, 18 IX 1666), nr 9646 (J. Mierzeński do B. Radziwiłła, Wil. 27 VII 1664), nr 11935 a (oryginalne listy P-ego), Dz. VI nr 36 passim (Diariusz J. Radziwiłła), Dz. XXV nr 2980/1 (Owanty), Arch. Roskie majątkowo-prawne nr 415 i 600, Arch. Tyzenhauzów B-51/144 k. 97; B. Czart.: rkp. 153 nr 83, 161 nr 84, 394 nr 79, 2247 k. 85, 2749; B. Jag.: rkp 7513 passim; B. Narod.: BOZ nr 1171 s. 331–332; B. Ossol.: rkp. 364/II k. 29v.; B. PAN w Kr.: rkp. 360 nr 219, 4011 (K. Karlick do B. Radziwiłła 11 III 1660); B. Raczyńskiego: rkp. 88 s. 116; WAP w Gd.: rkp. nr 300, 53/103 s. 333–336.

Andrzej Rachuba