Małachowski Gustaw (1797–1835), zastępca ministra spraw zagranicznych w powstaniu listopadowym, działacz prawicowego skrzydła emigracji. Ur. 27 V w Końskich, był synem Stanisława, generała W. P. (zob.), oraz Anny ze Stadnickich, bratem Juliusza (zob.). Uczył się najpierw w domu, potem w liceum warszawskim, które ukończył w r. 1812. W końcu 1814 r. M. był, wraz z Ignacym Prądzyńskim i Klemensem Kołaczkowskim, inicjatorem założenia nowej komórki „Towarzystwa Prawdziwych Polaków” powstałego z inicjatywy A. J. Czartoryskiego w r. 1813. W r. 1817 wyjechał do Petersburga, praktykował zrazu w kancelarii Sekretariatu Stanu Król. Pol., następnie zaś pracował w ministerstwie spraw zagranicznych Rosji pod kierunkiem Capo d’Istria. M. towarzyszył mu w podróżach dyplomatycznych do Akwizgranu, Paryża, Karlsbadu i Wiednia. Po powrocie do Królestwa w r. 1820 pracował w Radzie województwa sandomierskiego. W tym też czasie przystąpił do Tow. Patriotycznego, przyjęty na członka przez Wojciecha Grzymałę. Od r. 1823 był członkiem komitetu centralnego tego Towarzystwa. Po wykryciu Towarzystwa M. został aresztowany i był więziony u Karmelitów w Warszawie od lutego do kwietnia 1826. Sądu uniknął, jak twierdzi Mochnacki, dzięki znalezieniu w jego papierach listu protestującego przeciw wprowadzeniu do Senatu ludzi spoza arystokracji. M. tłumaczył się, że z racji swoich poglądów nie mógł należeć do rewolucyjnego związku. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że do usunięcia sprawy M-ego z akt sądu sejmowego przyczynił się jego ojciec wchodzący w skład tego sądu. Faktem jest, że nazwisko M-ego nie figuruje w „Zdaniu sprawy komitetu śledczego” ani w „Wyroku sądu sejmowego”. Co więcej, w r. 1827 z poparciem kaliszan został wybrany posłem na sejm z pow. częstochowskiego. W. ks. Konstanty usiłował unieważnić jego wybór, uważając go za niebezpiecznego liberała. Od r. 1829 zasiadał M. w Komisji Umorzenia Długu Krajowego. Utrzymywał kontakty ze Związkiem P. Wysockiego w Szkole Podchorążych Piechoty i wpływał nań w duchu umiarkowanym; sprzeciwił się też zamachowi na cara Mikołaja w maju 1829 w czasie jego koronacji warszawskiej. Skądinąd na sesji sejmowej 1830 r., na której reprezentował pow. szydłowiecki, wyróżniał się wśród opozycjonistów. Czynny był w komisji prawodawczej i wniósł m. in. petycję o uwolnienie W. Łukasińskiego.
W październiku i listopadzie 1830 brał udział w przygotowaniach spiskowych, myśląc o postawieniu na czele ruchu A. J. Czartoryskiego. Natomiast z chwilą wybuchu powstania 29 XI stanął u boku min. Ksawerego Lubeckiego, gdy ten zmierzał do przechwycenia władzy przez konserwatystów. W dn. 1 XII 1830 został kooptowany do Rady Administracyjnej. W Radzie sprzeciwiał się radykalnym żądaniom klubistów i wziął osobiście udział w rozpędzaniu klubu w dn. 3 XII. W sejmie zwołanym 18 XII opracował pierwszy, umiarkowany w tonie projekt manifestu, który, poprawiony pod naciskiem patriotycznej większości, uznać miał powstanie za narodowe. Dn. 28 XII dyktator J. Chłopicki powierzył M-emu resort spraw zagranicznych, na razie z neutralnym tytułem «radcy Rady Najwyższej Narodowej do spraw dyplomatycznych». Zastępcą ministra spraw zagranicznych został 2 II 1831. Podporządkowany był bezpośrednio prezesowi rządu A. J. Czartoryskiemu; uposażenia żadnego nie pobierał. Prowadził bieżącą korespondencję z agentami dyplomatycznymi za granicą i miał w ręku sprawy finansowe swego wydziału. W łonie rządu i w sejmie zwalczał ostro dawnych swych przyjaciół – kaliszan. Po drastycznym zatargu z min. B. Niemojowskim 2 V podał się demonstracyjnie do dymisji – w nadziei, że zmusi też do ustąpienia z rządu swoich przeciwników. Jednakże 13 V dymisja M-ego została przyjęta. M. związał się wówczas z prawym skrzydłem izby, forsując słynny projekt reformy rządu i powierzenie Czartoryskiemu urzędu namiestnika. Na radzie wojennej 27 VII stanął w obronie gen. J. Skrzyneckiego, przyczyniając się do opóźnienia jego dymisji jeszcze o dwa tygodnie.
Po zajściach 15 VIII M. opuścił Warszawę wraz z korpusem gen. G. Ramoriny. Z nim przeszedł do Galicji, skąd przez Kraków i Brno przedostał się do Anglii. Dn. 16 XI 1831 był już w Londynie. Wezwany do Paryża przez Czartoryskiego, musiał najpierw zatrzymać się w Besançon i dopiero po otrzymaniu zezwolenia od władz francuskich na osiedlenie się w Paryżu przybył tam w grudniu t. r. M. był jednym z najbliższych jego współpracowników. Czartoryski powierzył mu w r. 1833 przygotowanie pierwszej mocji (wniosku) w sprawie polskiej w parlamencie brytyjskim. M. zastępował Czartoryskiego w Paryżu, gdy ten wyjeżdżał do Anglii. Z racji swego pochodzenia i pracy w dyplomacji dobrze był przyjmowany w kręgach francuskich. Przeprowadzał rozmowy z ministrami (zaprzyjaźniony był z min. de Broglie), sporządzał noty o sytuacji politycznej Polski. M. in. opracował notę o Rzeczypospolitej Krakowskiej, udowadniając konieczność istnienia Wolnego M. Krakowa (maj 1833) i dwa memoriały o prawnych podstawach amnestii i żądaniu zwrotu zabranych majątków. Pisma były sporządzone dla konsulów francuskich rezydujących w państwach zaborczych. Uczestniczył też w nieoficjalnych obradach sejmu na emigracji (31 XII 1832 i w styczniu 1833). Po utworzeniu Związku Jedności Narodowej w styczniu 1833 stanął na czele oddziału zagranicznego, mając do pomocy gen. J. Bema i H. Dembińskiego. Po reorganizacji Związku w r. 1834 M. otrzymał stanowisko sekretarza generalnego, a pomocnikiem jego został W. Zamoyski. Od r. 1833 był również członkiem Tow. Historyczno-Literackiego. Nie pobierał subsydium francuskiego przydzielanego emigrantom polskim. Dopiero na prośbę gen. Bema o pomoc finansową przy organizowaniu Legii Portugalskiej wystąpił do władz francuskich o przyznanie należnego mu zasiłku, który przeznaczył na cele emigracyjne. Zmarł w stanie bezżennym w Paryżu 10 IV 1835; pochowany został na cmentarzu Père-Lachaise.
Litografia Villaina wg rys. Kurowskiego, w: Polska jej dzieje i kultura, W. [1931] III; – W. Enc. Powsz., (PWN); Uruski; – Askenazy Sz., Łukasiński, W. 1908 I–II; Dutkiewicz J., Francja a Polska w 1831 r., Ł. 1950; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i sąd sejmowy, 1821–1829, W. 1970; Gadon L., Wielka Emigracja w pierwszych latach po powstaniu listopadowym, Paryż 1959; Gąsiorowska N., Sejmy w Królestwie Kongresowym 1818–1830, „Myśl Pol.” 1915 z. 2 s. 183–91; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948–8 I–II; Konarska B., W kręgu Hotelu Lambert, Wr. 1971; Oppman E., Warszawskie Towarzystwo Patriotyczne 1830–1831, W. 1937; Polska jej dzieje i kultura, W. [1931] III; Tokarz W., Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, Kr. 1925; Więckowska H., Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym 1815–1831, W. 1925; Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym, Gd. 1967; – Barzykowski, Historia powstania; Diariusz Sejmu z r. 1830–1831, Kr. 1907–12 I–VI; Kaczkowski S., Dzieła. T. 2: O sejmie, Kr. 1883 s. 6, 16, 18, 69, 230, 232–5; Krawiec L., L’Association des Vrais Polonais. Une page inconnue de l’histoire de Pologne 1813–1821, w: Compte rendu de l’activité pour les années 1957–1966, Paris 1968 s. 139–58; Lipiński T., Zapiski z lat 1825–1831, Kr. 1883; toż w: Pamiętniki Dekabrystów, W. 1960 III 599; Łubieński R., Generał Tomasz Pomian hr. Łubieński, W. 1899 I 434; Małachowski S., Pamiętniki, P. 1885 s. 169–74; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego, Wyd. 3., P. 1863 I 275–6, II 17; Mowy miane na cmentarzu Père Lachaise pod Paryżem… przy złożeniu do grobu zwłok śp. G. M-ego, Paryż 1835; Niemcewicz J. U., Pamiętnik… Dzienniki pobytu za granicą od dnia 21 lipca 1831 do 20 maja 1841 r., P. 1876–7 I 119, 128, II 469, 493; tenże, Pamiętnik z r. 1930–1831, Kr. 1909; tenże, Pamiętniki z lat 1820–1829, w: Pamiętniki Dekabrystów, W. 1960 III; Prądzyński I., Pamiętniki, Wyd. 2., Kr. 1909 I–IV; – „Kron. Emigracji Pol.” T. 2: 1834 s. 88, T. 3: 1835 s. 3–9; „Nowa Pol.” T. 3: 1835 nr 25 s. 338–9; „Północ” 1835 nr 9 s. 36; „Tyg. Emigracji Pol.” 1835 cz. 5 s. 45, 59; – B. Czart.: rkp. 5295, 5303, 5304, 5305, 5307, 5310, 5460, Ew. 1556; B. Pol. w Paryżu: sygn. 482, 554.
Barbara Konarska