Morcinek Gustaw (imię używane, metrykalne: Augustyn), krypt. Emge, G. M. (1891–1963), nauczyciel, pisarz, działacz społeczny. Ur. 25 VIII w Karwinie na Śląsku Cieszyńskim, był najmłodszym synem Józefa, woźnicy w przedsiębiorstwach hr. Larischa, i Marii Smuż. Wcześnie osierocony przez ojca, wychowywany był przez matkę, do której żywił przez całe życie gorące uczucie, przedstawiając ją w kilku swoich utworach jako «jedną z najlepszych matek». Do szkoły ludowej uczęszczał w Karwinie, najpierw do szkoły przy starym kościele, a następnie od r. 1902 do szkoły «na granicach» (karwińsko-dąbrowskich). W 14 roku życia, po opuszczeniu szkoły, pracował dorywczo «na pańskim», w cegielni, a od r. 1907 jako tacznik w laryszowskiej kopalni «Szyb Głęboki» w Karwinie. Jako młody górnik, wykazujący duże oczytanie, zwrócił na siebie uwagę starszych, a dał się też poznać jako aktywista młodzieżowy w Stowarzyszeniu Robotników Katolickich «Praca» w Karwinie i w jednym z karwińskich kół Tow. Szkoły Ludowej (TSL). Uzyskawszy stypendium z tego koła i mając zapewnione uzyskanie stypendium Zarządu Głównego TSL, wstąpił w r. 1910 do 4-letniego prywatnego seminarium nauczycielskiego w Białej (krakowskiej), utrzymywanego przez TSL. Do złożenia egzaminu wstępnego przygotował go nauczyciel Paweł Lipka. W Białej miał zapewnioną stołówkę i mieszkanie w Bursie TSL. Dyrektorem seminarium był Ignacy Stein, z którym M. w późniejszych latach utrzymywał bardzo przyjazne stosunki. Egzamin dojrzałości zdawał latem 1914, a nie uzyskawszy zadowalającego stopnia z religii, uzupełniał go dodatkowym egzaminem (tzw. poprawką) później. T. r. 1 VIII powołany do wojska austriackiego, wysłany został na front wschodni, gdzie jednak nie przebywał długo, bo 21 XI 1914 pod Wolbromiem został ranny w prawą rękę i powędrował do lazaretu. Przestrzelone przedramię źle się zrosło i M. do końca życia został inwalidą. Do służby liniowej nie był już zdolny, toteż 25 VIII 1915 zwolniono go ze służby wojskowej i 1 X t r. został nauczycielem w Pruchnej, a następnie w Ligocie (obydwie wsie w pow. bielskim).
Dn. 2 VIII 1916 powołano M-ka ponownie do służby wojskowej. Przeszedłszy (styczeń–marzec 1917) kurs administracji wojskowej w Opawie, pełnił od kwietnia 1917 do lutego 1918 służbę w administracji wojskowej w Dziedzicach, Cieszynie i Trzyńcu. Dn. 15 II 1918 urlopowano go dla pełnienia obowiązków nauczycielskich w Ligocie, ale 15 VII t. r. ściągnięty z urlopu pełnił jako telefonista służbę w garnizonie cieszyńskim. Na przełomie października i listopada 1918 przejął m. in. telefonogram z Krakowa, by «najstarszy rangą oficer Polak przejął władzę w garnizonie cieszyńskim». M. orientował się w sytuacji politycznej i telefonogram przekazał por. Klemensowi Matusiakowi, stojącemu na czele spisku oficerów Polaków w garnizonie cieszyńskim, dzięki czemu garnizon cieszyński bez rozlewu krwi przejęli Polacy, a miasto i okolice już w pierwszych dniach listopada znalazły się pod władzą polskiej Rady Narodowej. Opis pamiętnej nocy listopadowej 1918 ogłoszony w „Dzienniku Cieszyńskim” (1920 nr 248 i 1923 nr 193–7) był debiutem pisarskim M-ka. Zamianowany podporucznikiem, a później porucznikiem, pozostał w wojsku. W l. 1919–20 był komendantem placu w Skoczowie, gdzie też od 18 X 1919 podjął pracę nauczycielską. Ale i tym razem przerwał ją i z uwagi na rozwijające się wypadki opuścił Śląsk, zgłaszając się 10 VI 1920 do wojska (93 p. piechoty w Pułtusku). Zdemobilizowany 25 V 1921 wrócił do Skoczowa, a podjąwszy przerwaną pracę w szkole, pozostał już na stałe w tej miejscowości. Uzupełnił swoje kwalifikacje zawodowe na kursie przemysłowo-kupieckim dla nauczycieli szkół dokształcających (Bielsko 1923) i na Wyższym Kursie Nauczycielskim (Cieszyn 1925), na którym pogłębił swoje wiadomości w zakresie historii i języka polskiego. Kursy te dawały mu uprawnienia do nauczania w szkołach wydziałowych i dokształcających szkołach przemysłowo-kupieckich.
Obok zajęć w szkole M. również pracował społecznie, prowadząc w skoczowskim Kole Macierzy Szkolnej bibliotekę oraz uczestnicząc w pracy miejscowego teatru amatorskiego. Rychło też podjął działalność pisarską, zamieszczając od r. 1923 korespondencje w prasie cieszyńskiej („Dzien. Cieszyński”, „Dzien. Śląska Cieszyńskiego”, „Głos Ludu Śląskiego”, „Gazeta Cieszyńska”, „Mies. Pedagog.”) i katowickiej („Polonia”). Od korespondencji przeszedł do pisania opowiadań, które ukazywały się nie tylko w regionalnej prasie śląskiej, ale także w stołecznym „Tygodniku Ilustrowanym” i poznańskiej „Tęczy”. W r. 1928 jego powieść Byli dwaj bracia (wyd. P. 1930) zdobyła pierwszą nagrodę na konkursie literackim poznańskiego „Przewodnika Katolickiego”, zaś w r. 1931 uzyskał śląską nagrodę literacką za powieść Wyrąbany chodnik (Cieszyn 1931–2). Pierwsza z tych powieści, choć naiwna w treści, ujawniała doskonałą znajomość realiów górniczych, druga natomiast okazała się ambitnym utworem, w którym M. na szerokim tle stosunków narodowych i społecznych przedstawił walkę ludu śląskiego o wyzwolenie narodowe. Obydwie te powieści i tom nowel Serce za tamą (P. 1929, z przedmową Zofii Kossak-Szczuckiej) otworzyły mu drogę do literatury. W l. n. wydał monografię Śląsk (w cyklu „Cuda Polski” P. 1933) i napisał nowe powieści z życia górniczego (Inżynier Szeruda, W. 1937) i nauczycielskiego (Wyorane kamienie, W. 1939). Ogłosił kilka książek dla młodzieży (Narodziny serca, P. 1932, Gwiazdy w studni, P. 1933, Ludzie są dobrzy, W. 1935, Po kamienistej drodze, W. 1936, Maszerować…, W. 1938; ta ostatnia była wyrazem kultu Józefa Piłsudskiego), uprawiał nowelistykę i publicystykę. Z felietonów szkolnych, ogłaszanych w „Gazecie Polskiej”, powstały trzy książki: Gołębie na dachu (W. 1936), W najmłodszym lesie (Cieszyn 1937), Miasteczko nad rzeką (W. 1938). M. stał się znanym i lubianym, szczególnie przez młodzież, pisarzem, którego książki zapoznawały czytelnika polskiego ze Śląskiem, a czytelnika śląskiego z Polską. Brał żywy udział w życiu kulturalnym kraju: należał (1930–5) do Komitetu Redakcyjnego regionalnego kwartalnika „Zaranie Śląskie”, uczestniczył w wielu wieczorach autorskich i odwiedzał szkoły, nawiązując bezpośrednie kontakty z młodzieżą całej Polski. Władze szkolne w miarę możności ułatwiały mu pracę literacką, udzielając urlopów czy też zniżki godzin. Odbywał też bliższe i dalsze podróże, zwiedzając wiele krajów europejskich, od Danii w r. 1931 poczynając. W r. 1933 uczestniczył w założeniu grupy literackiej «Przedmieście», z której jednak rychło wystąpił.
Wybuch wojny w r. 1939 w brutalny sposób przerwał działalność pisarską M-ka. Aresztowany przez Niemców już w początkach października 1939, przebywał kolejno w obozach koncentracyjnych w Skrochowicach, Sachsenhausen i Dachau. W tym ostanim obozie przebywał najdłużej, a udało mu się je przetrwać dlatego tylko, że przydzielono go do pracy w pralni. Pobyt w obozie znalazł odbicie w jego pierwszych powojennych książkach: Listy spod morwy (Paryż 1945) i Listy z mojego Rzymu (Rzym 1946). Po wyzwoleniu obozu w Dachau w dn. 29 IV 1945 M. przebywał kolejno we Francji, Włoszech i Belgii, a do kraju wrócił w listopadzie 1946. Zamieszkał w Skoczowie (gdzie od r. 1932 miał swój domek) i rozpoczął tak jak przed wojną ożywioną działalność literacką i społeczną. Pierwsze powojenne książki – prócz wymienionych były to Dziewczyna z Pól Elizejskich (Rzym 1946) i powieść Zagubione klucze (Kat. 1948) – nawiązywały do niedawnych przeżyć, szukały dróg wyjścia z koszmaru doznań wojennych i wyrażały katolicki światopogląd pisarza. W r. 1950 przyjął założenia realizmu socjalistycznego i wykorzystując swoją znajomość realiów górniczych i życia górniczego, zobrazował w powieści Pokład Joanny (W. 1950) przemiany, jakie zaszły w górnictwie i życiu proletariatu górniczego na przestrzeni ostatniego stulecia. Stał się w l. n. pisarzem bardzo płodnym i wydał szereg książek, które nie dorównują jednak Wyrąbanemu chodnikowi czy Pokładowi Joanny. Jedynie Ondraszek (W. 1953) i Siedem zegarków kopidoła Joachima Rybki (W. 1961) zajmują wybitniejsze miejsce w jego twórczości. Ondraszek jest powieścią historyczną o zbójniku beskidzkim Ondraszku z początków XVIII w., a choć temat został przez pisarza spłycony, dał mu jednak okazję do napisania awanturniczej i barwnej powieści, zaś Siedem zegarków to liryczny obraz (przypominający „Colasa Breugnon” R. Rollanda), w którym M. z zadumą przedstawia uroki przemijającego życia ludzkiego. Ostatnie swoje książki, pomijając opisową Ziemię Cieszyńską (Kat. 1962) i pośmiertnie wydany Górniczy zakon (Kat. 1964), poświęcił pisarz swoim najmłodszym czytelnikom. Wykorzystując folklor śląski, którego był znakomitym znawcą, napisał trzy tomy bajek: Jak górnik Bulandra diabła oszukał (W. 1958), Przedziwne śląskie powiarki (W. 1961) i Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku (W. 1963).
Podobnie jak w latach przedwojennych, również i po wojnie M. lubił podróżować, zwiedził wiele krajów, głównie kraje demokracji ludowej. Był czynnym członkiem Związku Literatów Polskich (m. in. piastował godność prezesa oddziału katowickiego w l. 1951–7), Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, był działaczem ruchu obrońców pokoju (za co otrzymał Dyplom Honorowy Światowej Rady Pokoju) i Stronnictwa Demokratycznego, a przez jedną kadencję (1952–6) był również posłem do Sejmu PRL. Twórczość M-ka odegrała doniosłą rolę w kształtowaniu obrazu Śląska w świadomości społeczeństwa polskiego, zdobyła też sobie licznych czytelników swym autentyzmem, obserwacjami społeczno-obyczajowymi, szlachetnym patosem, liryzmem, optymizmem i humorem. W zakresie literatury górniczej stał się klasykiem, którego opisy kopalni i pracy w niej zyskały wartość dokumentu. Prócz wielu odznaczeń i wyróżnień – łącznie z Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta (1934) oraz Sztandarem Pracy II (1952) i I stopnia (1955) – otrzymał w r. 1951 nagrodę państwową II stopnia za Pokład Joanny, w r. 1960 nagrodę województwa katowickiego za całokształt twórczości, a w r. 1961 nagrodę Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla młodzieży. W pełni sił twórczych zmarł na białaczkę w klinice w Krakowie 20 XII 1963. Został pochowany w grobach dla zasłużonych na cmentarzu komunalnym w Cieszynie.
Małżeństwo M-ka z Zuzanną Lazarówną (1925) po roku skończyło się rozwodem i w ponowne związki małżeńskie M. już nie wstępował. Potomstwa nie zostawił. Gospodarstwo domowe prowadziła mu matka (zm. 1937), następnie siostra Teresa (zm. 1957), w ostatnich zaś latach Waleria z Kaliszów Kuglinowa. Domek jego i zbiory w pierwszą rocznicę śmierci M-ka zamieniono w jego muzeum, będące oddziałem Muzeum Cieszyńskiego. Placówką tą opiekowała się W. Kuglinowa, po jej zaś śmierci (1974) uległo ono likwidacji, a część zbiorów zdeponowana została w Muzeum w Cieszynie. Kilku szkołom (nie tylko na Śląsku) nadano po zgonie pisarza jego imię. Z bogatej korespondencji M-ka, zawierającej sporo materiałów autobiograficznych (często także zmyślonych), prócz pojedynczych jego listów, ogłoszonych w „Poglądach” i „Zaraniu Śląskim”, oddzielnie wydano jego Listy do Alfreda Jesionowskiego (Kat. 1973).
Portrety olejne pędzla J. Kidonia, J. Klimka i Janusza Łonickiego w Muzeum w Cieszynie; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), II; Pol. Bibliogr. Liter., za l. 1944/5 i n.; Ryll L., Wilgat J., Polska literatura w przekładach, Bibliografia 1945–1970, W. 1972; W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, Wyd. 2., W. 1972 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, (fot.); Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; – Bromberg A., Książki i wydawcy, W. 1958; Brożek L., Twórczość G. M-ka 1923–1953. Zarys bibliograficzny, „Śląsk Liter.” 1954 nr 9 s. 168–203; Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1934, Lw. 1936 III; Fazan M., Nawrocki W., Katowickie środowisko literackie w l. 1945–1967, Kat. 1969; G. Morcinek. W 70-lecie urodzin, Kat. 1961 (praca zbiorowa, obejmująca artykuły i przyczynki L. Brożka, A. Bury, Z. Hierowskiego, Z. Kossak, J. Kuglina, L. Mecha, W. Nawrockiego, I. T. Sławińskiej, W. Szewczyka i W. Żukrowskiego, fot.); Głowiński M., Morcinek czyli o literaturze popularnej, „Życie Liter.” 1956 nr 28; Heska-Kwaśniewicz K., Współpraca G. M-ka z „Zaraniem Śląskim”, Zesz. Nauk. WSP w Kat. nr 40, Kat. 1967 s. 241–59; Hierowski Z., Epik górniczego Śląska (w jego książce: Cztery szkice, Kr. 1957 s. 133–94); tenże, Życie literackie na Śląsku w l. 1922–1939, Kat. 1969; Kołaczkowski S., Uroczystość w literaturze, „Kultura” 1932 nr 17; Krzyżanowski J., Dzieje literatury polskiej, W. 1969; tenże, Posłowie do Inżyniera Szerudy, Kat. 1947; Kuglin J., Wstęp do Listów z mojego Rzymu, W. 1957; Nawrocki W., O pisarstwie G. M-ka (w jego książce: Trwanie i powrót, P. 1969 s. 217–73); tenże, O pisarstwie G. M-ka, Kat. 1972 (zob. też rec. L. Brożka, „Poglądy” 1973 nr 4); Nowak Z. J., Problemy twórczości G. M-ka, „Zaranie Śląskie” 1974 nr 4 s. 494–506; Pierzchała J., Nad życiem i twórczością G. M-ka, „Zaranie Śląskie” 1967 nr 1 s. 46–60; Z pomocą poloniście, Kat. 1968 II (na s. 215–21 o Muzeum G. M-ka); – Autobiografia, „Roczn. Liter.” 1963 (W.) [druk.] 1965 s. 494–6; – B. Ossol.: rkp. 13525 II (Żebrok J., Pamiętnik śląskiego nauczyciela); Muz. w Cieszynie: Teczka obejmująca dokumenty osobiste G. M-ka; – Listy M-ka: B. Narod. rkp. 2737 (także życiorys i fot.), 2984, 2986, B. Ossol.: rkp. 12751 II, 12932 II, 13890 II, B. Jag.: rkp. 8621 III, 8977 III, Przyb. 516/75, Przyb. 612/75; Ślósarska Z., Droga do Polski, Zarys biogr.-liter. (mszp. w B. Ossol. i w Muz. w Cieszynie).
Ludwik Brożek