Suess (Süss) von Kulmbach Hans, Hans z Kulmbachu, Hans Kulmbach (ur. nie później niż 1485–1522), malarz i rysownik.

Przez dawniejszych badaczy był S. identyfikowany z wywodzącym się z Kulmbach we Frankonii malarzem Hansem Wagnerem (J. Łepkowski). Późniejsza literatura, m.in. Władysław Łuszczkiewicz (1874), pogląd ten zakwestionowała, ale wkrótce (1883) wrócił do niego Marian Sokołowski, a ostatnio w r. 1982 Ludwig Popp; wg niego, rodowe nazwisko artysty Wagner, określające zawód, którego S. nie uprawiał, uległo zapomnieniu, a on sam od chwili uzyskania obywatelstwa Norymbergi podpisywał się Suess, używając jako nazwiska przydomka, utworzonego być może od charakteryzującej jego dzieła delikatności i słodyczy. Wg Poppa najwłaściwszym określeniem malarza jest «Hans z Kulmbach, zwany Hans Süss». Badacz ten uważał, że S. jako Hans Wagner pracował dla klasztoru cystersów w Heilsbronn; przyjęcie tego zlecenia było przyczyną jego przenosin do Norymbergi, choć stosunki polityczne miasta z margrabstwem Kulmbach były w tym okresie bardzo napięte. S. sygnował zwykle swe prace literami SH, rozmaicie wiązanymi. W norymberskim dokumencie z r. 1511 wspomniany został jako «Hans Sues», na obrazie ze Sceną pogrzebu św. Katarzyny z kościoła Mariackiego w Krakowie podpisał się jako IOHANNES SUES NURMBERGENSIS CIVIS.

S. był najprawdopodobniej pochodzenia mieszczańskiego. Wg zapisu norymberskiego kronikarza J. Neudörffera, dokonanego dwadzieścia pięć lat po śmierci S-a, urodził się w Kulmbach. J. Sandrart w r. 1675 informację tę powtórzył jako «pogłoskę». W starszej literaturze jako prawdopodobny czas urodzenia S-a przyjmowane są lata ok. 1475–8, w nowszej częściej lata ok. 1480–5. Odrębne stanowisko prezentował K. Koelitz w monografii S-a z r. 1891, przyjmując jako możliwą datę urodzenia malarza wyłącznie r. 1476.

Wg Neudörffera S. terminował u weneckiego malarza i grafika Jacopo de Barbari, przebywającego w l. 1500–3 na dworze cesarza Maksymiliana I; wg Sandrarta był uczniem Albrechta Dürera. W r. 1730 J. G. Doppelmayr połączył obie informacje, sugerując że S. (po domniemanej błędnie śmierci Barbariego w r. 1500) przeszedł do warsztatu Dürera; podtrzymał ten pogląd R. Rettberg w r. 1854. Koelitz zakładał, że S. początkowo uczył się u Michaela Wolgemuta, przyjmując za czas tej nauki l. 1594–8, już jednak w r. 1906 F. Dörnhöffer zakwestionował to założenie; mimo to część innych badaczy potem przyjmowała je, choć w sposób nieprzekonujący. W r. 1936 F. Stadler wykluczył naukę S-a u Barbariego, pogląd ten jednak nie utrzymał się. Tezę o zależności dzieł S-a od malarstwa Barbariego podtrzymał w r. 1959 F. Winkler, równocześnie wykluczając prawdopodobieństwo podróży S-a do Włoch; poglądowi temu sprzeciwił się w r. 1980 P. Strieder, dostrzegając, że wpływy włoskie w twórczości S-a pojawiły się nagle, co może wskazywać na bezpośredni kontakt artysty z malarstwem południa Europy. Wg najnowszej hipotezy B. Butts, S. uczył się u Barbariego, jednak miało to miejsce w l. 1503–5 w Wittenberdze, gdzie był również uczniem Lucasa Cranacha Starszego. Wpływowi Barbariego miał S. zawdzięczać dobre wyczucie koloru, miękkość modelunku i znajomość poprawnego aktu; jego bezpośrednie kontakty z mistrzem większość badaczy uważa dziś za niewątpliwe, a wszyscy są zgodni, że istniały również bliskie związki S-a z warsztatem Dürera, choć ich rzeczywistego charakteru dotąd nie wyjaśniono.

Podczas nauki i w ciągu kilku następnych lat wykonywał S. zapewne drzeworyty ilustracyjne, wykorzystywane przez drukarzy razem z pracami m.in. Dürera i Hansa Baldunga Griena. Przypisywane mu prace z tego okresu to m.in. ilustracje do dzieła Konrada Celtisa oraz „Quattuor libri amorum” (Norimbergae 1502), gdzie na karcie pt. „Hasilina Sarmata” pojawił się polski wątek tematyczny; brak jednak jakichkolwiek przesłanek, by przyjąć, że artysta w tym czasie przebywał w Polsce, ponadto autorstwo niesygnowanych drzeworytów jest niepewne, a ich poziom znacznie niższy od poziomu niewątpliwych dzieł S-a. Nie jest jasne, gdzie i u kogo kształcił się S. bezpośrednio po wyjeździe Barbariego, bowiem ewentualną naukę u Dürera mógł rozpocząć dopiero po jego powrocie z Wenecji w r. 1507. W tym czasie podobno pracował dla norymberskiego drukarza i pisarza Ulricha Pindera, wykonując z Grienem, Hansem Schäuffeleinem i Wolfem Trautem ilustracje do jego „Beschlossen Gart des Rosenkrantz Marie” (Nürenberg 1507); jako ilustrator miał też współpracować z wydawcami z Augsburga i Würzburga, jednak cała jego działalność ilustratorska nie została poświadczona.

We wcześniejszych rysunkach, niewątpliwie autorstwa S-a, występuje zdecydowany, wyraźnie zaznaczony kontur, przy wypełnionych brązowym atramentem i gwaszem formach; wskazuje to, że jako rysownik ukształtował się S. pod wpływem sztuki niemieckiej, zwłaszcza z rejonu Frankonii, jednak modelowanie brył przy pomocy delikatnych kresek piórka znamionuje również wpływy subtelniejszej pod tym względem szkoły włoskiej. Pierwszym znanym dziełem malarskim S-a, które podobno opatrzył sygnaturą, były skrzydła Ołtarza ze scenami maryjnymi datowane na r. 1508 (d. Kirchliche Sammlung auf der Burg w Cadolsburgu, zniszczone w r. 1945); być może fakt sygnowania dzieła należy łączyć z zakończeniem przez malarza nauki, co pośrednio przemawiałoby za późniejszą datą jego urodzenia, bowiem kończąc t.r. edukację artystyczną liczyłby od 23 do 28 lat. Do wczesnego okresu twórczości malarskiej S-a zalicza się bez wątpliwości (mimo braku sygnatury) Ołtarz św. Mikołaja, ufundowany przez zmarłego w r. 1500 Joerga Koelera (obecnie w kościele św. Wawrzyńca i Germanisches National Museum w Norymberdze); nie rozstrzygnięto, czy realizacja zamówienia nastąpiła za życia fundatora. Za dzieło S-a, powstałe krótko przed r. 1510, uważa I. Lübecke tzw. Tryptyk Różańcowy ze zbiorów Thyssen-Bornemisza w Madrycie, zwracając uwagę na jego popularny we Frankonii temat, podejmowany przez tamtejszych artystów począwszy od ok. r. 1500. Atrybucję dwu innych niesygnowanych dzieł (ołtarza św. Anny w kościele św. Jana i Marcina w Schwabach oraz skrzydeł ołtarzyka ze św. Janem Ewangelistą i św. Marią Magdaleną w Landesgalerie w Hanowerze) łączonych z tym okresem działalności malarza, zakwestionowali K. Löehr i Butts. Prawdopodobnie w l. 1509–10 odbył S. zwyczajową wędrówkę artystyczną, na co może wskazywać brak wzmianek o nim w ówczesnych archiwaliach norymberskich; wędrówkę podjął zapewne także w związku z wydanym przez radę m. Norymbergi zakazem prowadzenia warsztatów i przyjmowania zamówień przez mistrzów niebędących obywatelami miasta.

Ok. r. 1510 był już S. dojrzałym, ukształtowanym artystą. Zlecenia na duże ołtarze o rzeźbionych częściach środkowych i malowanych skrzydłach realizowane odtąd przez niego dla norymberskiego patrycjatu w ciągu kilku następnych lat, dają nawet powód do przypuszczeń, że stał się w tym zakresie następcą Wolgemuta, którego wg niektórych badaczy także naśladował. Do takich realizacji należą m.in. malowane Skrzydła ołtarza Trzech Króli (1510, kościół św. Jerzego w Wendelstein koło Norymbergi). Projektem ołtarza z rzeźbioną odsłoną świąteczną i malowaną codzienną mógł być także pochodzący z r. 1510 szkic Tryptyku ze sceną Koronacji Marii (British Museum w Londynie), charakteryzujący się nietypowymi proporcjami bardzo wysokiej predelli. Ok. t.r. powstały również dwa malowane Skrzydła ze św. Benedyktem i św. arcybiskupem (Zweigmuseum des BNM, Kronach). W tym czasie zostały też wykonane kwatery Poliptyku z legendą świętych Piotra i Pawła (Galeria Uffizzi we Florencji), przedstawiające w sposób realistyczny ludzi i krajobraz z daleką perspektywą; pojawiający się w niektórych scenach poliptyku mężczyzna w czarnym kapeluszu, bywa interpretowany jako autoportret malarza. Dziełem tym rozpoczyna się, trwający do ok. r. 1518, okres pełnej twórczości S-a. Namalował też w tym czasie Tryptyk o tematyce maryjnej, dla kościoła Paulinów na Skałce w Krakowie. Po wzniesieniu w XVIII w. na tym miejscu świątyni barokowej elementy dzieła uległy rozproszeniu; jego dwa fragmenty pozostały w Krakowie: w klasztorze Paulinów na Skałce Ucieczka do Egiptu, a w Muz. Czartoryskich Św. Katarzyna, natomiast tablica środkowa z Pokłonem Trzech Króli, opatrzona datą 1511 i sygnowana wiązanym monogramem HK, przechowywana jest od tego czasu w Berlinie (Stadtliche Museen) i uchodzi za najbardziej renesansowy obraz S-a.

Na podstawie tematyki oraz szczegółów niektórych prac z l. 1509–11 nauka polska (Sokołowski, 1902) i niemiecka (Koelitz) wysunęły hipotezę, że S. był wówczas w Polsce. Miałoby na to wskazywać również przedstawienie Zygmunta I jako jednego z monarchów we wspomnianej scenie Pokłonu Trzech Króli, a także portret tego władcy z r. 1511 (ze zbiorów gołuchowskich, obecnie w Muz. Narod. w P.), uznany (niesłusznie) przez niektórych badaczy za jedyną zachowaną podobiznę króla, malowaną «ad vivum». Podobną poszlakę stanowią dwa kolejne dzieła z r. 1511: projekt witraża ze sceną Zabójstwa św. Stanisława oraz Portret margrabiego Kazimierza Brandenburskiego, siostrzeńca Zygmunta I, związanego z polskim dworem (obecnie Alte Pinakothek w Monachium). Najnowszą hipotezą, wskazującą pośrednio na bliskie związki S-a z tym dworem, jest sugestia S. Hauschke z r. 2006, że S. był autorem projektu i modelu brązowego nagrobka kard. Fryderyka Jagiellończyka z katedry krakowskiej, wykonanego w słynnym warsztacie Vischerów w Norymberdze. Hauschke wskazał też kilka rysunków z ok. r. 1510 (m.in. Tronującą Madonnę z Dzieciątkiem w Kunstmuseum w Bazylei) jako analogie do dekoracji nagrobka Jagiellończyka, przyjmując jednocześnie, że jest to jedyny, dający się udowodnić na podstawie analizy stylistycznej, przypadek współpracy S-a z Vischerami. Brak jednak archiwalnego potwierdzenia obecności S-a w Polsce. Nie rozstrzygnięto też ostatecznie, jaka zależność istnieje między projektem witraża ze sceną Zabójstwa św. Stanisława, a skomponowaną niemal identycznie sceną na haftowanym tzw. ornacie Kmity datowanym na r. 1504, przechowywanym w katedrze na Wawelu, która może polegać jedynie na wspólnocie pierwowzoru.

W r. 1511 był S. w Norymberdze, gdzie 15 III t.r. otrzymał obywatelstwo miasta; prawdopodobnie odtąd prowadził tam własny warsztat (w spuściźnie po nim wzmiankowany nieokreślony bliżej «Gescheft»). W r. 1513 namalował dwa psychologiczne Portrety mężczyzny i kobiety (dawniej w zbiorach Webera, zaginione) oraz ukończył, rozpoczęte jeszcze w r. 1509, akwarelowe miniatury do kroniki rodzinnej Holschnerów. Również w r. 1513 ukończył malowanie tzw. Ołtarza Wawrzyńca Tuchera do norymberskiego kościoła św. Sebalda. Na trzech sztywno połączonych malowanych tablicach ukazał tronującą Marię z Dzieciątkiem siedzącą na kamiennym tronie w renesansowej niszy niskiego muru, w otoczeniu dwóch świętych niewiast; w tablicach bocznych stoją parami czterej święci, za którymi biegnie ten sam mur, a dalej rozciąga się rozległy krajobraz. Wg Stadlera główną scenę retabulum S. namalował na podstawie tzw. drugiego projektu Dürera, jednak Winkler (1959) autorstwo tego szkicu przypisuje również S-owi. Retabulum Tuchera jest uważane za najbardziej włoskie dzieło w sztuce norymberskiej, dla której miało doniosłe znaczenie.

Z r. 1514 i kilku lat następnych pochodzą wielkie cykle malowideł religijnych S-a, przeznaczone do kaplicy Bonerów w kościele Mariackim w Krakowie. Z faktu, że przedstawione postacie noszą ubiory z charakterystycznymi detalami ówczesnych strojów polskich oraz z nieobecności nazwiska S-a w archiwaliach norymberskich wyciągano wniosek o ponownym (?) kilkuletnim (od r. 1514) pobycie artysty w Krakowie. S. bez wątpienia znał przybyłego z Norymbergi fundatora poliptyków Jana Bonera; wysoka pozycja społeczna jego protektora zwalniała malarza z obowiązku ubiegania się o przywileje cechowe w Krakowie, co z kolei mogłoby tłumaczyć brak wzmianek o jego pobycie również w krakowskich archiwaliach miejskich. Można też przyjąć, że S. bawił w Krakowie jedynie w celu zapoznania się z wnętrzem, do którego przeznaczono zamówione u niego dzieła, lub dopiero podczas ich montażu. Malarz mógł być znany na dworze Zygmunta I i mógł utrzymywać kontakty z osiadłą w Krakowie, a pochodzącą z Kulmbach, patrycjuszowską rodziną Gutthaeterów (zwłaszcza z domniemanym przyjacielem młodości, Pankrazem), która filię swej spółki handlowej prowadziła również w Norymberdze. Jako pierwszy cykl do kaplicy Bonerów powstał Ołtarz Świętej Katarzyny Aleksandryjskiej. S. w r. 1514 sygnował scenę Nawrócenia świętej przez pustelnika, umieściwszy datę i monogram na karcie przypiętej do pnia drzewa. Całość dzieła ukończył w r. 1515, kładąc datę na ostatnim obrazie przedstawiającym Przeniesienie ciała świętej na górę Synaj. Cykl składał się z ośmiu skomponowanych pionowo scen, być może uzupełnionych pierwotnie poziomą predellą, i odznaczał się klarowną kompozycją ukazującą pejzaż z odległym horyzontem oraz postaciami pełnymi gracji o charakterystycznych wydłużonych proporcjach. Drugim dziełem wykonanym do kaplicy Bonerów był tryptyk Świętych Janów, składający się z rzeźbionej szafy oraz wymalowanych przez S-a skrzydeł i predelli. Postacie mają zindywidualizowane fizjonomie, a całość odznacza się wyrafinowaną gamą barwną; w wizerunku jednego z mężczyzn Michał Walicki dopatrzył się autoportretu S-a. Na obrazie widnieje monogram malarza HK oraz inskrypcja HANC DIVI IOHANNIS APOSTOLI HISTORIAM IOHANNES SVES CIVIS NVRMBERGENSIS COMPLEVIT; wg niektórych badaczy (Marcinkowski) może to wskazywać, że S. nie tylko projektował całe Retabulum Świętych Janów, lecz występował również jako odpowiedzialny za realizację całości przedsiębiorca, wykorzystujący współpracowników z własnego warsztatu oraz innych podwykonawców. Ukończone tryptyki Świętej Katarzyny i Świętych Janów zyskały tak wielkie uznanie, że w r. 1521 krakowscy rajcy nakazali skrócenie ławek w kościele Mariackim, by nie zasłaniały widoku na wspaniałe wyposażenie kaplicy Bonerowskiej. Jednak ok. r. 1748, podczas barokizacji wnętrza kościoła Mariackiego, dzieła S-a zostały usunięte; predella ze sceną Zstąpienia św. Jana Ewangelisty do grobu przechowywana jest nadal w kościele Mariackim, natomiast fragmenty rzeźbione znajdują się w krakowskim kościele św. Floriana.

Do dzieł z okresu pełnego rozkwitu twórczości S-a należą również Ołtarz główny kościoła św.św. Piotra i Pawła w Erlangen-Bruck (zrekonstruowany), Ołtarz św. Anny z r. 1516 (w kościele św. Wawrzyńca w Norymberdze i Staatsgalerie w Bambergu), obrazy Św. Sebalda i Św. Rocha (Germanisches National Museum w Norymberdze), Obrazy z popiersiami św. Jerzego (Wallraf-Richartz-Museum w Kolonii) i Św. Sebastiana (Kunstsammlungen der Veste Coburg, zbiory Georga Schaefera), Ołtarz w ewangelickim kościele św. Jerzego w Wendelstein, Cztery sceny z życia Marii (Staatsgalerie w Bambergu), tzw. Ołtarz Rycerski (w Limbach koło Pommersfelden), Ołtarz maryjny (w kaplicy św. Walpurgi w Norymberdze) oraz pochodzący z r. 1518 Obraz św. Sebastiana i Rocha (Niedersaechsisches Landesmuseum w Hanowerze).

Tadeusz Dobrzeniecki podtrzymał dawną sugestię Sokołowskiego i przypisał S-owi autorstwo malowanych skrzydeł z przedstawieniami Chrystusa i Marii tzw. tryptyku z Pławna (Muz. Narod. w Warszawie); datował je na ok. r. 1517 i powiązał z domniemanym pobytem malarza w Krakowie. Tryptyk ten przez większość badaczy uznany za dzieło pochodzące z Krakowa, przynajmniej od r. 1717 znajdował się w Pławnie. Sylwia Jeruzal w r. 1999 uznała go za produkt warsztatu S-a, w całości wykonany wg jego projektu, jednak w l. 1510–14; natomiast Krzysztof Czyżewski, m.in. na podstawie wymiarów dzieła, wysunął ostatnio hipotezę, że rzeźbiona środkowa część tego retabulum mogła być modelem srebrnego ołtarza św. Stanisława, który w r. 1512 król Zygmunt I ofiarował katedrze na Wawelu.

Schyłkowy okres twórczości S-a związany był głównie z Norymbergą. Łączy się z nim Ołtarze maryjne z tamtejszego kościoła św. Sebalda (zrekonstruowane) i z kościoła św. św. Jana i Marcina w Schwabach, oraz Skrzydła ołtarzowe z wyobrażeniami aniołów: dwa w Akademie der Bildenden Künste (Norymberga), jedno w zbiorach Peters-Wetzlar (Amsterdam) i dwa w Państw. Muz. Puszkina (Moskwa). Z tych późnych obrazów S-a jedynie jedno ze skrzydeł w Muz. Puszkina nosi sygnaturę autora (wiązane litery HK) i datę 1519. Był to również okres realizacji zamówień portretowych, wśród których znalazł się Portret młodzieńca z r. 1520 (zbiory Kauffmana w Berlinie) i tzw. Portret humanisty (Germanisches National Museum w Norymberdze).

S. przez całe życie wykonywał rysunki, których przeważnie nie sygnował; często były to szkice do witraży, obrazów, a nawet całych ołtarzy łączących różne dziedziny sztuki. Ze 152 rysunków atrybuowanych mu w r. 1942 przez Winklera, Butts w r. 2006 uznała 55 z nich za prace innych mistrzów. Wśród niewątpliwych rysunków S-a zachowało się kilka projektów witraży; należą do nich m.in. pochodzące z r. 1514 Szkice do dwu okien wschodniego chóru kościoła św. Sebalda w Norymberdze: cesarskiego (częściowo w Kupferstichkabinett, Berlin) i margrabskiego (Kupferstichkabinett, Drezno), oraz Projekt monumentalnego witraża do kościoła Panny Marii, zamówiony przez kupca Jakuba Welsera (Kupferstichkabinett, Drezno), w którym postacie zostały ujęte w architektoniczne obramienie o późnorenesansowych formach. Wg wpisu do Totengelaütbuch kościoła św. Sebalda w Norymberdze, S. zmarł między 29 XI a 3 XII (lub między 17 XI a 3 XII) 1522.

Rodziny S. nie założył. Jeśli przyjąć, że istotnie wywodził się z żyjącej w XV w. w Kulmbach familii Wagnerów, z nim należałoby łączyć zapis testamentowy na rzecz przyrodniego brata Hansa Weinricha, odnotowany w Stadtgerichtsbücher w Norymberdze; z powodu prawdopodobnej śmierci Weinricha, z sumy 200 guldenów reńskich 45 wypłacono siostrze testatora, Barbarze Ritter; o pozostałą część upomniał się w r. 1535 w jej imieniu mąż Hanns Ritter, burmistrz m. Eger (na Węgrzech).

Dzieła S-a świadczą, że dobrze znał osiągnięcia współczesnej sztuki po obu stronach Alp i umiał harmonijnie połączyć zdobycze artystów północy i południa Europy. Potrafił także znaleźć proporcje między północną skłonnością do linearyzmu a południowymi tendencjami do malarskiego zatracania konturów. Najczęściej stosował powszechnie używane schematy kompozycyjne, odwołując się do dzieł znanych mistrzów współczesnych, zwłaszcza Dürera. Przedstawianym na swych obrazach postaciom, zarówno ujmowanym samodzielnie, jak też ukazywanym w tłumnych scenach, nadawał indywidualne, nierzadko portretowe cechy, często przyodziewając swe modele w bogate stroje i kosztowną biżuterię, oddawane z dużą precyzją. Postacie umieszczał zwykle w nastrojowych pejzażach, ukazujących rozległe przestrzenie, pełne światła i powietrza. Portrety, które malował w ciągu całej aktywności twórczej, odznaczają się realizmem i psychologicznym ujęciem. Koloryt jego obrazów, który uległ rozjaśnieniu w pracach z okresu rozwiniętej w pełni twórczości, zawsze był wyrafinowany. Elementy dwóch jego krakowskich ołtarzy zachowane w Krakowie i Berlinie, reprezentują w pełni jego odrębny styl i należą do najwybitniejszych osiągnięć malarza.

Po śmierci S-a pozostała w Norymberdze trwała pamięć o nim, jako o artyście z kręgu Dürera, wykształconym przez niego i Barbariego; znalazło to wyraz w miejscowej historiografii. Wspomniał o S-ie Neudörffer w swym „Schreib- und Rechenmeister zu Nürnberg Nachrichten von Künstlern und Werkleuten daselbst aus dem Jahre 1547”. Życiorys S-a pojawił się w pierwszym niemieckim zarysie dziejów artystycznych Sandrarta „L’academia todesca della architectura, scultura et pittura oder Teutsche Academie der edlen Bau-, Bild-, und Mahlerey-Künste” (1675–9). Od XIX w. jest S. w Niemczech uznawany za jednego z najważniejszych renesansowych artystów norymberskich. Nowoczesne badania niemieckie nad jego twórczością otwarło opracowanie Koelitza z r. 1891. Pierwszą monografię S-a z obszernym katalogiem dzieł artysty przedstawił w r. 1936 Stadler, w l.n. szczegółowymi problemami twórczości S-a zajął się w kilku opracowaniach Winkler. W r. 1982 Popp opublikował nowe przyczynki do biografii artysty. W ostatnim dwudziestoleciu amerykańska badaczka Butts wydała kilka prac poświęconych głównie rysunkom S-a i zestawiła ich katalog. Jednak rozstrzygnięcie autorstwa niektórych prac z tej dziedziny łączonych z S-em, jest bardzo trudne.

W XX w. dorobek artystyczny S-a prezentowano wielokrotnie na zbiorowych wystawach tematycznych w Europie, m.in. w Bazylei (1972, 1984 i 1997), Berlinie (2002), Dreźnie (1963, 1971–2 i 1978), Frankfurcie nad Menem (2003–4), Hamburgu (1965), Karlsruhe (1978), Kilonii (1966), Koblencji (2000), Londynie (1984, 1988 i 2002), Manchesterze (1961), Monachium (1967–8, 1974, 1983–4 i 1986), Norymberdze (1961, 1992, 1994, 2004 i 2008), Paryżu (1985–6 i 1991–2), Roterdamie (2004) oraz USA, m.in. Detroit (1981), Los Angeles i St. Louis (2000–1), Nowym Jorku (1986), Waszyngtonie (1965, 1974, 1984 i 1995–6); niektóre z tych wystaw pokazywano także w innych miastach. Najważniejsza prezentacja prac S-a odbyła się w r. 1961 na wystawie „Meister um Albrecht Dürer” w Germanisches National-Museum w Norymberdze. W poświęconym S-owi dziale tej ekspozycji wystawiono 84 prace (obrazy tablicowe i witraże, rysunki, drzeworyty oraz ilustracje książkowe); niektóre z nich uważa się obecnie za dzieła innych mistrzów. Ze zbiorów krakowskich pokazano na tej wystawie obraz z kościoła Paulinów na Skałce i dwie Sceny z cyklu św. Katarzyny z kościoła Mariackiego. O wysokiej ocenie rysunkowego dorobku S-a świadczy ostatnia ekspozycja w Norymberdze, na której jego prace z tej dziedziny pokazano obok dzieł wielkich mistrzów, Dürera i Rembrandta.

W Polsce nazwisko S-a uległo zapomnieniu. Trzy największe dzieła stworzone dla Krakowa znalazły się w poł. XVIII w. poza swym pierwotnym miejscem przeznaczenia. Tryptyk z kościoła Paulinów na Skałce (przez Janusza Zbudniewka uważany nawet za nastawę ołtarza głównego gotyckiej świątyni), niepasujący do jednolitego wyposażenia kościoła barokowego, wkrótce po jego zbudowaniu uległ rozproszeniu. Patronat Bonerów nad ich kaplicą rodową w kościele Mariackim skończył się wraz z wygaśnięciem senatorskiej linii rodu, a część potomków innych linii przyjęła wyznanie protestanckie, toteż gdy w kościele dokonano wymiany znacznej części dawnego wyposażenia na barokowe, Ołtarz świętych Janów przeniesiono do pobliskiej świątyni św. Scholastyki, skąd następnie trafił do kolegiaty św. Floriana; tablice Poliptyku św. Katarzyny wykorzystano jako drzwiczki szaf w skarbcu kościoła Mariackiego i dopiero pod koniec XIX w. odnowiono je i przeniesiono do prałatówki. Od r. 1912, oprawione po cztery w jednej ramie, wisiały na filarach w nawie kościoła. Obrazy te już od początku XIX w. zwracały uwagę starożytników, którzy trafnie znajdowali w nich dzieła szkoły niemieckiej wzbogacone o zdobycze malarstwa włoskiego. Nazwisko mistrza odkrył ponownie w r. 1847 Łepkowski. Dla spopularyzowania twórczości S-a w Polsce decydującą rolę odegrała krakowska szkoła historii sztuki, już od poł. XIX w. (Łepkowski) aż do l. trzydziestych XX w. (Łuszczkiewicz, Sokołowski, Muczkowski, Zdanowski), podejmująca rozważania nad jego dziełami przeznaczonymi dla dworu i do kościołów krakowskich. W r. 1900 obrazy S-a ze zbiorów krakowskich pokazano w Krakowie na „Wystawie zabytków epoki jagiellońskiej”, urządzonej w pięćsetlecie odnowienia UJ. W r. 1940, w czasie okupacji niemieckiej, wywieziono wszystkie prace S-a ze zbiorów muzealnych, kościelnych i klasztornych w Krakowie; zaginęły dwie kwatery Ołtarza św. Katarzyny, w tym scena Nawrócenia cesarzowej Faustyny przez świętą, którą Muczkowski i Zdanowski uznawali za najlepszy obraz całego cyklu, oraz cztery z pięciu malowanych scen i niektóre elementy rzeźbione z Ołtarza św. Janów. Ponownie pewne zainteresowanie badaczy twórczością S-a nastąpiło w l. pięćdziesiątych XX w., po odzyskaniu części jego dzieł wywiezionych w czasie okupacji niemieckiej (Drecka, Dobrzeniecki), a następnie po czterdziestu latach powrócił do prac S-a Marcinkowski. Po drugiej wojnie światowej kilkakrotnie prezentowano obrazy S-a na wystawach tematycznych, pokazując dzieła ze zbiorów muzealnych, kościelnych i klasztornych, także pozakrakowskich (m.in. w r. 1964 na ekspozycji „Sztuka w Krakowie w latach 1350–1550” w Muz. Narod. w Kr., „Polen im Zeitalter der Jagiellonen 1386–1572” w r. 1986 w Schallaburgu i „Wawel 1000–2000. Skarby Archidiecezji Krakowskiej” w r. 2000 w Muz. Archidiecezjalnym w Kr.).

Prace S-a znajdują się m.in. w zbiorach Germanisches National-Museum w Norymberdze, Alte Pinakothek w Monachium, Stadtliche Museen w Berlinie, Galerii Uffizzi we Florencji, Staatsgalerie w Bambergu, Zweigmuseum des BNM w Kronach, Muz. Luwru w Paryżu, British Museum w Londynie, Metropolitan Museum w Nowym Jorku, Kunsthistorisches Museum i Albertinie w Wiedniu, Muz. Czartoryskich w Krakowie, Muz. Narodowego w Poznaniu, Kupferstichkabinett w Dreźnie, Universitätsbibliothek w Erlangen, a także w kościołach św. Sebalda i św. Wawrzyńca w Norymberdze oraz Mariackim, św. Floriana i św. Michała na Skałce w Krakowie.

Imię S-a nosi jedna z ulic w Kulmbach. W czasie niemieckiej okupacji Krakowa podczas drugiej wojny światowej, ul. Świętego Krzyża nosiła nazwę Hans von Kulmbach Strasse. Staraniem Rotary Club w r. 2001 przed ratuszem w Kulmbach wzniesiono pomnik S-a, którego autorem jest Engelbert Süss z Pfermid.

d’Abancourt H., Kraków i okolice – Przewodnik, W. 1924; Benezit, Dictionnaire, (1966); Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon, Herzberg 1992 IV (błędna data śmierci i liczne nieścisłości); Dictionary of Art, London 1996 XVIII; Estreicher K., Cultural losses of Poland. Index of Polish Cultural Losses during the German Occupation 1939–1944, London 1945; tenże, Kraków. Przewodnik dla zwiedzających miasto i jego okolice, Kr. [1931]; Kindlers Malerei Lexikon, Zürich 1966 III; Rastawiecki, Słown. malarzów, II; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; – Albertina, Wien: Zeichnungen, 1450–1950, München 1986; Die Albertina und das Dresdner Kupferstich-Kabinett: Meisterzeichnungen aus zwei alten Sammlungen, Dresden 1978; Alschner Ch. i in., Deutsche Kunst der Dürer-Zeit, Dresden 1971; Anzelewsky F., Dürer and His Time: An Exhibition from the Collection of the Print Room, State Museum, Berlin, Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Washington 1955; Bartrum G., Albrecht Dürer and His Legacy: The Graphic Work of a Renaissance Artist, London 2002; Bevers H. i in., Zeichnungen aus der Sammlung des Kurfirsten Carl Theodor: Ausstellung zum 225 jährigen Bestehen der Staatlichen Graphischen Sammlung München, München 1983; Borries J. E., Albrecht Dürer und seine Zeit: Zeichnungen und Druckgraphik aus den Kupferstichkabinett der Staatlichen Kunsthalle Karlsruhe, Karlsruhe 1978; Brugerolles E. i in., Renaissance et maniérisme dans les écoles du nord: Dessins des collections de l´École des Beaux-Arts, Paris 1985; Buck S., Wendepunkte deutscher Zeichenkunst: Spätgotik und Renaissance im Städel, Frankfurt a. M. 2003; Butts B., Hendrix L. i in., Painting on Light: Drawings and Stained Glass in the Age of Dürer and Holbein, Los Angeles 2000; Chudzikowski A., Malarstwo austriackie, czeskie, niemieckie, węgierskie 1500–1800. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, W. 1964; Deutsche Kunst der Dürerzeit. Ausstellung im Albertinum, Dresden [1971]; Dückers A., Thimann M., Von der Dürerzeit zur Postmoderne: Aus den Erwerbungen/Stiftungen/Dauerleihgaben, 1996–2002, Berlin 2002; Elen A. J., German Master Drawings from the Koenigs Collection: Return of a Lost Treasure, Rotterdam 2004; Grossmann F. G., German Art, 1400–1800, from Collections in Great Britain, Manchester 1961; Faszination Meisterwerk. Dürer, Rembrandt, Riemenschneider, Nürnberg 2004; Katalog wystawy zabytków epoki Jagiellońskiej w 500 rocznicę odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego zorganizowanej, [Kr. 1900]; Kreul A., Roever-Kann A., Meisterwerke der Kunsthalle Bremen, II: Aquarelle, Pastelle, und Zeichnungen, Bremen 1998; Kuhrmann D., Altdeutsche Zeichnungen aus der Universitätsbibliothek Erlangen, München 1974; tenże, Dürer und seine Zeit: Zeichnungen und Aquarelle aus den Sammlungen Biblioteca Ambrosiana Mailand, Bayerische Staatsbibliothek, Staatliche Graphische Sammlung München, München 1967; Kunst des Sammelns, das Praunsche Kabinett: Meisterwerke von Dürer bis Carracci, Oprac. K. Löcher, Nürnberg 1994; Landolt H., 100 Meisterzeichnungen des 15. und 16. Jahrhunderts aus dem Basler Kupferstichkabinett, Basel 1972; Löcher K., Die Gemaelde des 16. Jahrhunderts. Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg. Bestandskatalog, Stuttgart 1997; Lübbeke I., Early German painting 1350–1550 (Thyssen-Bornemisza collection), London 1991; Meister der Zeichnung. Zeichnungen und Aquarelle aus der Graphischen Sammlung des Germanischen Nationalmuseum. Ausstellungskatalog, Oprac. R. Schoch, Nürnberg 1992; Meister um Albrecht Dürer. (Ausstellungskatalog Germanisches National-Museum, Nürnberg), Nürnberg 1961; Möller I., Deutsche Zeichnungen 14.–18. Jahrhundert: Eigene Bestände, Schwerin 1980; Müller Ch. i in., Dürer, Holbein, Grünewald: Meisterzeichnungen der deutschen Renaissance aus Berlin und Basel, Basel 1997; Nürnberg 1300–1550. Kunst der Gotik und Renaissance. Ausstellung New York/Nürnberg 1986; Odrodzenie w Polsce. Przewodnik po wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie, W. 1953 s. 95; Old Master Drawings from the Albertina, Washington 1984; Polen im Zeitalter der Jagiellonen 1386–1572, Austellung, Schallaburg 8 Mai – 2 November 1986, Wien 1986 poz. 29–31 s. 213; Recent Acquisitions and Promised Gifts: Sculpture, Drawings, Washington 1974; Rowlands J., The Age of Dürer and Holbein: German Drawings, 1400–1550, London 1988; tenże, German Drawings from a Private Collection, London 1984. Germ. trans. as Deutsche Zeichnungen aus einer Privatsammlung, Darmstadt 1984; Schade W., Altdeutsche Zeichnungen: Ausstellung des Kupferstich-Kabinettes der Staatlichen Kunstsammlungen Dresden in Räumen der Gemäldegalerie, Dresden 1963; Schmidt G., Koepplin D., Schenkungen von Altmeisterzeichnungen durch die CIBA-GEIGY: 18 Zeichnungen schweizerischer und deutscher Meister des 15. und 16. Jahrhunderts, Basel 1984; Smith J. C., Nuremberg: A Renaissance City, 1518–1618, Austin 1983; Starcky E. i in., Dessins de Dürer et de la Renaissance germanique dans les collections publiques parisiennes, Paris 1991; Straty wojenne. Malarstwo obce, Oprac. M. Romanowska-Zadrożny, T. Zadrożny, P. 2000; Stubbe W., Zeichnungen alter Meister aus deutschem Privatbesitz, Hamburg 1965; Sztuka w Krakowie w latach 1350–1550, Kr. 1964; Tomkiewicz W., Katalog obrazów wywiezionych z Polski przez okupantów niemieckich w latach 1939–1945, Malarstwo obce, W. 1949; The Touch of the Artist: Master Drawings from the Woodner Collections, Oprac. M. Morgan Grasselli, Washington 1995; Wawel 1000–2000. T. 2: Skarby Archidiecezji Krakowskiej, Kr. 2000; Wille H., Handzeichnungen alter Meister aus dem Besitz der Kunstsammlung der Georg August-Universität Göttingen, Kiel 1966; Winkler F., Die Zeichnungen Hans Süss von Kulmbachs und Hans Leonhard Schäufeleins, Berlin 1942; Wixon W. D., Kahsnitz R. i in., Gothic and Renaissance Art in Nuremberg, 1300–1550, New York 1986; Zeichnungen von Meisterhand: Die Sammlung Uffenbach aus der Kunstsammlung der Universität Göttingen, Oprac. G. Unverfehrt, Koblenz 2000; – Bencker C., Hans (Sues) von Kulmbach, ein Meister der altdeutschen Malerei, „Archiv für Gesch. und Altertumskunde von Oberfranken” T. 27: 1919/20; Bermann H., Hans Süss von Kulmbach, Phil. Diss. Leipzig 1923; Białostocki J., Walicki M., Malarstwo europejskie w zbiorach polskich, W. 1955; Brandl R., A Marian Altarpiece by Hans von Kulmbach: A Reconstruction, „Metropolitan Museum Journal” T. 19: 1984–5; Butts B., „Dürerschueler” Hans Süss von Kulmbach, Ph. D. dissertation, Cambridge, Massachusetts, Harvard University, 1985 (University Mikrofilms International, Ann Arbor, Michigen 1986) Appendix I Nr 34; taż, The drawings of Hans Süss von Kulmbach, „Master Drawings” Vol. 44: 2006 nr 2; Da Costa Kaufmann T., Court, Cloister and City: The Art and Culture of Central Europe, 1450–1800, Chicago 1995 s. 52–6; Dobrzeniecki T., Tryptyk z Pławna, Kr. 1954; Dörnhöffer F., Beiträge zur Geschichte der älteren Nürnberger Malerei, „Repertorium für Kunstwissenschaft” T. 29: 1906 s. 460–3; Drecka W., Kulmbach, W. 1957; Gąsior A., Hans Süss von Kulmbachs Krakauer Karriere, Künstlerische Wechselwirkungen in Mitteleuropa, „Studia Jagiellonica Lipsiensia Ostfildern” T. 1: 2006; Grabowski A., Skarbniczka naszej archeologii, Lipsk 1854; tenże, Dawne zabytki miasta Krakowa, Kr. 1850; Hauschke S., Die Grabdenkmäler der Nürnberger Vischer-Werkstatt (1453–1544), Berlin 2006; Holl W., Hans von Kulmbach. Das Werk und sein Leben, Kulmbach 1972; Jeruzal S., Tryptyk z Pławna (praca magisterska w Inst. Hist. Sztuki UJ); Katalog zabytków sztuki w Pol., IV cz. 1, 2, 5, 8; Klein F., Kraków, Kr. 1910; Koelitz K., Hans Suess von Kulmbach und seine Werke. Ein Beitrag zur Geschichte der Schule Dürers, Leipzig 1891; Kopera F., Malarstwo w Polsce od XVI do XVIII wieku, Kr. 1926 II; Kopera F., Buczkowski K., Straty i zniszczenia dzieł sztuki i zabytków w Krakowie w: Kraków pod rządami wroga 1939–1945, Kr. 1946; Lepszy L., Kraków, jego kultura i sztuka. Historia malarstwa, „Roczn. Krak.” T. 6: 1904; Löcher K., Tafelmalerei in Nürnberg 1350–1550, w: Nürnberg 1300–1550. Kunst der Gotik und Renaissance. Ausstellungskatalog des Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg, Oprac. R. Kahsnitz i in., München 1986; Löhr A., Studien zu Hans von Kulmbach als Maler, Würzburg 1995; Łepkowski J., Starożytności i pomniki Krakowa, Kr. 1847 z. 7 s. 110–11; Łuszczkiewicz W., Malarz monogramista KH i obrazy jego w kościołach krakowskich z lat 1514, 1515, 1516, „Rozpr. i Spraw. Wydz. Filol. AU” T. 1: 1874; Marcinkowski W., Rzeźby retabulum Św. Jana Chrzciciela w kościele Św. Floriana na Kleparzu w Krakowie. Geneza stylu – twórca, „Folia Hist. Artium” T. 34: 1988; Muczkowski J., Zdanowski J., Hans Siess z Kulmbachu, „Roczn. Krak.” T. 21: 1927; Pagaczewski J., Jan z Kulmbachu 1476–1522, w: Kopera F., Pagaczewski J., Polskie Muzeum, Kr. [1906–9]; Piech Z., Bazylika Mariacka w Krakowie, Corpus Inscriptionum Pol. T. 8: 1987; Popp L., Hans von Kulmbach. Neue Erkenntnisse zur Biographie des Hans von Kulmbach, genannt Hans Suess, Heft 33 der kleinen Schriftenreihe des Kulturreferats der Stadt Kulmbach, 1982; Scherer V., Albrecht Dürer, 1908; Schoch R., Kulmbach – Cranach – Grünewald. Bemerkungen zu einer altdeutchen Zeichnung, „Monats Anzeiger Museen und Austellungen in Nürnberg“ T. 74: 1987 s. 589; Schulz F. T., Hans von Kulmbach w: Nürnberger Gestalten aus neun Jahrhunderten. Ein Heimatbuch zur 900 Jahrfeier der ersten urkundlichen Erwähnung Nürnbergs, Nürnberg 1950 s. 83; Sitzmann E., Künstler und Kunsthandwerker in Ostfranken, [Bayreuth] 1957; Smolka W., Pfälzer Kaufherren und Staatsmänner im Polen der Renaissance. Hans Boner aus Landau und sein Neffe Severin, „Pfälzer Heimat” T. 18: 1967; Sokołowski M., Studia do historii rzeźby w Polsce w XV i XVI w., „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Polsce” 1902 t. 7 z. 1–2; Stadler F., Hans von Kulmbach, Wien 1936; Stępowska K., Przyczynki do stosunków Kulmbacha z Polską, „Spraw. Kom. do Badania Hist Sztuki w Polsce” 1907 t. 8 z. 1–2 szp. VIII–XXX; taż, Nowe przyczynki do stosunków Kulmbacha z Polską, tamże 1912 t. 8 szp. CCCCXXXXV i n.; Strieder P., Hans Suess von Kulmbach, „Fränkische Lebensbilder“ T. 9: 1980; tenże, Tafelmalerei in Nürnberg 1350–1550, Königstein i. T. 1993; Walicki M., Polskimi śladami Kulmbacha, „Biul. Hist. Sztuki” T. 17: 1955; tenże, La peinture d’autels et des retables en Pologne au temps des Jagellons, Paris 1937; Wallis M., Nie rozpoznany autoportret Hansa Suessa z Kulmbachu, „Biul. Hist. Sztuki” T. 17: 1955; Weinberger M., Nürnberger Malerei an der Wende zur Renaissance und die Anfänge der Dürerschule, Strassburg 1921; Winkler F., Hans von Kulmbach, „Pantheon“ T. 19:1937; tenże, Hans von Kulmbach. Leben und Werk eines fränkischen Künstlers der Dürerzeit, Kulmbach 1959; Zbudniewek J., Jasnogórski rękopis, „Regestum Confraternitatis Fratrum S. Pauli Primi Heremitae“ z lat 1517–1613, „Studia Claromontana“ T. 6: 1985; Zdanowski J., Hans Suess von Kulmbach. Sein Leben und seine Werke, Kielce 1927; [Żebrawki T.], Wiadomość o ołtarzu S. Jana Chrzciciela dziele Wita Stwosza w kościele S. Floriana na Kleparzu, Cieszyn 1870; – Doppelmayr J. G., Nachrr. Von Nürnbergerr Mathematicis usw, [b.m.w.] 1730; Des Johann Neudörfer Schreib- und Rechenmeisters zu Nürnberg. Nachrichten von Künstlern und Werkleuten Nürnbergs, Hrsg. G. W. K. Lochner, Wien 1875; Sandrart J., Academia nobilissimae artis pictoriae, Norimbergae 1683; tenże, Teutsche Academie, 2.Teile, 1675–1679, Hrsg. A. R. Peltzer, Nördlingen–Uhl 1994–5; – Informacje Krzysztofa Czyżewskiego z Kr. oraz z Arch. M. Kulmbach (dot. pomnika S-a).

Joanna Daranowska-Łukaszewska i Elżbieta Burda-Ricklefs