Roj-Kozłowska z domu Gąsienica-Roj Helena, pseud.: H. Rytard, H. Rytardowa, występowała też jako H. Roj-Kozłowska Rytardowa, H. Roj-Rytardowa, H. Roj-Rytardowa Kozłowska, H. z Rojów Rytardowa (1899–1955), podhalańska artystka ludowa, pisarka. Ur. 16 IV we wsi Kościelisko koło Zakopanego, była jednym z dziesięciorga dzieci Jana, potomka starego zakopiańskiego rodu Gąsieniców-Rojów, gospodarującego na sześciu morgach ziemi i pracującego przy tym jako leśnik, i Agnieszki z Obrochtów, bratanicą skrzypka podhalańskiego Bartłomieja (Bartusia) Obrochty (zob.).
Helena ukończyła czteroklasową szkołę ludową w Zakopanem; wedle niektórych relacji ponadto tamtejszą szkołę koronkarstwa, hafciarstwa i trykotarstwa. W domu Rojów żywe były wspomnienia o Kazimierzu Tetmajerze, który w czasie młodości ojca Heleny corocznie spędzał u niego lato; znana też była związana z Tatrami i Podhalem twórczość tego pisarza. Helena od dzieciństwa interesowała się teatrem. Ok. 1917 r. napisała pierwszy utwór sceniczny Jak carownice pasowały Janosika na zbójnika; wystawił go w r. 1918 w Zakopanem, zorganizowany przez Helenę pod patronatem Związku Górali, amatorski ludowy zespół teatralny. Helena reżyserowała widowisko, tańczyła w nim i śpiewała; grał Bartuś Obrochta z synami. Był to pierwszy na Podhalu amatorski zespół ludowy, którego programem było kultywowanie folkloru góralskiego. Przedstawienie – pod skróconym tytułem Janosik – zespół prezentował w l. 1918–21 na scenach wielu miast i miasteczek całej Polski, także w Warszawie oraz przez 6 tygodni w czasie akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku w r. 1921. Spektakl miał liczne recenzje w prasie lokalnej i stołecznej i stał się wzorem dla licznych teatralizacji wątku Janosika, dokonywanych przez rozmaite amatorskie i półamatorskie teatry i zespoły pieśni i tańca w całej Polsce w latach międzywojennych i po drugiej wojnie światowej. Ok. 1918 r. R. wystawiła nadto (oparte na motywach prozy Tetmajera?) widowisko regionalne Legenda Tatr, grane w Zakopanem i w objazdach. Wielostronnie uzdolniona artystycznie, obdarzona niezwykłą osobowością i urodą, wyrażająca poprzez swój teatr wyniesioną z domu starą, nieskażoną kulturę góralską, stała się R. znaczącą postacią życia artystycznego i intelektualnego Zakopanego lat dwudziestych. Ok. 1921 r. uczestniczyła, początkowo z Jarosławem Iwaszkiewiczem, później już tylko ze swym przyszłym mężem Jerzym Mieczysławem Rytardem (zob., właściwe nazwisko Mieczysław Kozłowski) i Karolem Szymanowskim – w tworzeniu libretta do baletu „Harnasie” Szymanowskiego. Szymanowski pomijał przy pierwszych realizacjach scenicznych baletu nazwiska współautorów scenariusza, tymczasem relacje Iwaszkiewicza i Juliusza Zborowskiego wskazują na wydatny udział Heleny i Rytarda, a nawet określają udział Heleny w tworzeniu scenariusza jako dominujący.
W kwietniu 1923 Helena wyszła za mąż za Rytarda. Odtąd często przebywali w Warszawie (mieli pod Warszawą wspólny dom). W tym czasie prowadzili razem amatorski teatr regionalny w Zakopanem. W r. 1925 R-K. przebywała przez miesiąc na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu, w grupie góralskich muzyków i tancerzy, prowadzonej przez Rytarda. W l. 1925–6 współpracowała z filmem – grała rolę panny młodej w propagandowym filmie regionalnym dla Polonii Amerykańskiej pt. „Wesele Góralskie” oraz główną rolę kobiecą (żony przemytnika) w filmie „Dzień wielkiej przygody”. W r. 1928 wspólnie z mężem napisali stylizowaną na folklor podhalański sztukę o charakterze wodewilowym, z muzyką, śpiewem i tańcami, pt. Podhale tańczy, wystawioną przez profesjonalny Teatr Ateneum w Warszawie, 31 XII 1929. Widowisko to, życzliwie przyjęte przez krytykę, zapoczątkowało liczne sceniczne prezentacje regionalnych wesel. W r. 1933 R. i Rytard założyli w Zakopanem amatorski «Orkanowy Teatr Regionalny» (Teatr Ludowy im. W. Orkana) pod patronatem Oddziału Zakopiańskiego Polskiego Tow. Tatrzańskiego i zakopiańskiego Związku Artystów Plastyków. Jako kierownika zespołu jedne źródła wymieniają Helenę, inne Rytarda. W t.r. napisali «komediodramat góralski w trzech aktach» Karczma, wystawiony t.r. w prowadzonym przez nich teatrze w reżyserii Rytarda i z Heleną w roli głównej. Napisali także trzy przygodowe, dydaktyzujące powieści dla młodzieży, z wątkami turystycznymi i sportowymi oraz podhalańskimi i huculskimi motywami folklorystycznymi: Koleba na Hliniku (W. 1932), Wilczur z Prohyby (W. 1935) i Na białej grani (W. 1936). Akcje pierwszej i ostatniej powieści zostały umieszczone w Tatrach, zaś drugiej z wymienionych – stanowiącej dalszy ciąg pierwszej – w Karpatach Wschodnich.
Po uzyskaniu urzędowej separacji z mężem w r. 1936, i po sprzedaniu wspólnego domu przy ul. Za Strugiem w Zakopanem (dom pod Warszawą został sprzedany jeszcze wcześniej, przed budową tego ostatniego), R.-K. zamieszkała w kupionym przez siebie starym domostwie na osiedlu Roje, w rodzinnym Kościelisku. W r. 1938 opublikowała, pod panieńskim nazwiskiem (H. Rojówna) obrazek sceniczny Podhale (W.).
W czasie okupacji niemieckiej, wobec germanizacyjnych nacisków funkcjonariuszy kolaboranckiej akcji «Goralenvolk» R.-K. przeniosła się do Warszawy, gdzie uczestniczyła w konspiracji; niepowodzenie jednej z akcji, w której brała udział, zmusiło ją do ucieczki na podwarszawską wieś; przebywała tam już do końca okupacji. W powstaniu warszawskim straciła cały dobytek materialny i pamiątki osobiste.
W r. 1945 R.-K. powróciła do Zakopanego. W r. 1946 i na początku r.n. była korespondentem terenowym Min. Kultury i Sztuki, wykonując zlecone prace etnograficzne na Podhalu. Od r. 1947 została zatrudniona w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem, początkowo w dziale oświatowym jako przewodnik, a po krótkim czasie w dziale etnograficznym na stanowisku asystenta. Jeszcze w t.r. ukończyła miesięczny kurs malowania na szkle, zorganizowany w Zakopanem przez Min. Kultury i Sztuki a prowadzony przez Antoniego Buszka. Odtąd łączyła różne formy profesjonalnej, ale też w wielkiej mierze społecznej działalności w dziedzinie etnografii Podhala (rejestracja obiektów zabytkowych, zakupy eksponatów dla muzeów sztuki ludowej, inspirowanie twórczości ludowej w zakresie sztuki i rzemiosła artystycznego), z własną intensywną twórczością artystyczną. Uprawiała hafciarstwo artystyczne (zajmowała się nim jeszcze przed wojną), konserwowała też tego rodzaju obiekty muzealne, prowadziła kursy haftu podhalańskiego. Przede wszystkim jednak malowała na szkle, wybijając się na czoło uprawiających tę sztukę artystów podhalańskich. Ta dziedzina jej twórczości jest najbardziej znana, dzięki poświęconym temu malarstwu (jak i twórczości jej uczniów – w l. 1951 i 1952 prowadziła z ramienia Muz. Tatrzańskiego kursy malowania na szkle dla dzieci podhalańskich, m. in. w Dębnie, Maniowach, Szlembarku i Łącku) recenzjom i opracowaniom naukowym. Tworzone przez nią obrazy, noszące początkowo (1947–9) cechy autentycznie ludowe, później mające już charakter na pół profesjonalny, były zakupywane m. in. przez Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, Muzeum Etnograficzne w Krakowie i Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. R-K. przyczyniła się w wielkiej mierze – własną twórczością i działalnością popularyzatorską – do odrodzenia podhalańskiego malarstwa na szkle.
Z inspiracji J. Zborowskiego R.-K. napisała pod koniec lat czterdziestych szereg relacji etnograficznych, dokumentujących zwyczaje, obrzędy, tańce i ubiory podhalańskie. Poza wartością historyczną – pisała bowiem o czasach swej młodości i młodości matki, a zatem o końcu XIX i pierwszej ćwierci XX w. – teksty te odznaczają się walorami literackimi. Większość tych prac została opublikowana po śmierci autorki (Redyk owiec na hole w t. V „Pasterstwa Tatr Pol. i Podhala”, Wr. 1963, pozostałe w „Roczniku Podhalańskim” 1987, t. 4), niewielka część pozostała w rękopisach w archiwum Muzeum Tatrzańskiego. W czasie pracy w Muzeum Tatrzańskim R.-K. była informatorem zainteresowanych zagadnieniami kultury podhalańskiej badaczy i artystów; konsultowała np. motywy regionalne filmów „Czarci Żleb” (1949) i niedokończonego „Podhale” (1948). W l. 1953 i 1955 pobierała stypendium twórcze Min. Kultury i Sztuki, w r. 1953 była odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. R.-K. zmarła 19 VII 1955 w Zakopanem i tam została pochowana na Starym Cmentarzu. Pozostawiła syna Jana Gąsienicę-Roja (ur. 1941), ratownika Grupy Tatrzańskiej Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego w Zakopanem.
Trudną do określenia i formalnego udokumentowania jest rola, jaką R.-K. odegrała – poza twórczością własną – jako przekazicielka tradycyjnej kultury podhalańskiej. Jej sztuka była materiałem źródłowym dla folklorystów (Karola Ludwika Konińskiego, Adolfa Chybińskiego, Stanisława Mierczyńskiego, Juliusza Zborowskiego), inspirowała także artystów. Wedle Iwaszkiewicza, jej taniec i śpiew pozostawiły ślady nic tylko w „Harnasiach” Szymanowskiego; motywy pieśni religijnych (m.in. «Przed tak wielkim Sakramentem»), śpiewanych kompozytorowi przez R.-K-ą w wersji znanej jedynie na Podhalu, przewijają się. w kilku innych jego utworach, m. in. w oratorium „Stabat Mater”, „Litanii do Marii Panny” i „IV Symfonii koncertującej”. Wesele R.-K-iej i Rytarda – na którym pierwszym dróżbą był Szymanowski, a wśród gości byli Chybiński, Mieczysław Grydzewski, Iwaszkiewicz, Jan Mieczysławski, S. Mierczyński, Jan Gwalbert Henryk Pawlikowski, K. i Z. Stryjeńscy, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Gustaw Zamoyski, J. Zborowski – opisywane jest w literaturze wspomnieniowej odnoszącej się do życia kulturalnego Zakopanego lat międzywojennych, jako powtórzenie, w wersji podhalańskiej, «wesela bronowickiego» utrwalonego przez S. Wyspiańskiego. Wesele Rytardów opisali m. in. Iwaszkiewicz („Spotkania z Szymanowskim”) i Chybiński („Karol Szymanowski a Podhale”). Iwaszkiewicz dedykował R.-K-iej m. in. poetycką impresję prozą „Muzyka gór”.
Bibliogr. dramatu pol.; Kroch M., „Polska Sztuka Ludowa”. Bibliogr. z l. 1947–76, Wr. 1979; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy, Rytard J. M.); Enc. tatrzańska; Ochotnicka T., Teatr w Zakopanem w l. 1870–1939, „Roczn. Podhalański” 1985 t. 3, s. 145–85; Podtatrzańskie malarstwo na szkle z okresu 1948–1978. Katalog wystawy. Zakopane 1979; Średniawa H., Wystawa malarstwa na szkle. Katalog wystawy Zakopane 1960; Zdebski J., Stary Cmentarz w Zakopanem, Wyd. 2 W.–Kr. 1986; – Jackowski A., Z problematyki współczesnej amatorskiej twórczości artystycznej, „Pol. Sztuka Lud.” T. 9: 1955 nr 5 s. 257–95; Kantor R., Materiały etnograficzne po Helenie Roj-Kozłowskiej, „Roczn. Podhalański” 1987 t. 4 s. 159–62; Kolbuszewski J., Tatry w literaturze polskiej, Kr. 1982; Koniński K.L., Pisarze ludowi, Lw. 1938 II 248–52 (z autobiografią R.-K-iej); Kuczyńska A., Jarnuszkiewiczowa J., Wybitni twórcy ludowi XX-lecia, „Pol. Sztuka Lud.” R. 18: 1964 nr 4 s. 247 (fot.); Pieńkowska H., Podtatrzańskie obrazy na szkle, Zakopane 1961; Reinfuss R., Kursy malowania na szkle, „Pol. Sztuka Lud.” R. 5: 1951 nr 3; Starek E., Twórczość Heleny Roj-Kozłowskiej, tamże R. 6: 1952 nr 1 s. 29–34 (bibliogr.); Średniawa H., Helena Roj-Kozłowska-Rytardowa, „Roczn. Podhalański” 1987 t. 4 s. 243–8 (fot.), bibliogr.; – Chybiński A., Karol Szymanowski a Podhale, Kr. 1958 s. 19–30; Chylińska T., Zakopiańskie dni Karola Szymanowskiego, Kr. 1975 (fot.); Gentil-Tippenhauer (Widiger) W., Helena Roj-Kozłowska, „Pol. Sztuka Lud.” R. 9: 1955 nr 4 s. 251–4 (fot.); Iwaszkiewicz J., „Harnasie” Karola Szymanowskiego, Kr. 1964; tenże, Książka moich wspomnień, Kr. 1983; tenże, Spotkania z Szymanowskim, Kr. 1986; tenże, Zakopane i ja, w: Iwaszkiewicz J., Album tatrzańskie, Kr. 1976 s. 67–74; Iwaszkiewiczowa A., Szkice i wspomnienia, W. 1987; Karol Szymanowski we wspomnieniach, Oprac. J. M. Smoter, Kr. 1974; Leśnodorski Z., Wśród ludzi mojego miasta, Kr. 1968; Malczewski R., Wspomnienie o Helenie Roj-Rytardowcj, „Wiadomości” (Londyn) R. 11: 1956 nr 22 s. 3 (fot.); Pinkwart M., Zakopiańskim szlakiem Karola Szymanowskiego, W. 1982; Rytard J. M., Wspomnienia o Karolu Szymanowskim, Kr. 1982 (fot.); Wnuk W., Obrazki zakopiańskie, Kr. 1982 s. 49–56; Zborowski J., Pisma podhalańskie, Kr. II 1972; – Nekrologi z r. 1955: „Wierchy” R. 24 s. 253–4; „Życie Liter.” R. 5 nr 31 s. 8; – Arch. Muz. Tatrzańskiego w Zakopanem: rkp. opracowań etnogr., obrazy na szkle i hafty artyst. R.-K-iej; B. Uniw. Warsz.: Arch. Kompozytorów Pol. XX w. (List. R.-Ki-ej do K. Szymanowskiego, jesień 1922).
Andrzej Matuszyk