Sparrow (Sparrow-Kügelgen, Sparrow-Germa) Helena (1891–1970), lekarz, bakteriolog, mikrobiolog. Ur. 3 VI w Bogusławiu (gub. kijowska), w rodzinie ewangelickiej. Ojciec S., Leopold, był wnukiem brytyjskiego architekta Williama Sparrowa, osiadłego w Rosji z zadaniem opracowania projektów zabudowy Petersburga i Moskwy, który ożenił się z Polką i zapoczątkował polską linię swej rodziny. Matka S., Hanna ze Stefańskich, była katoliczką, córką Józefa Sas-Stefańskiego, lekarza oftalmologa, i po niej S. odziedziczyła wyznanie.
Po ukończeniu gimnazjum w Kijowie studiowała S. medycynę na tamtejszym Uniw. im. św. Włodzimierza i uzyskała w r. 1915 dyplom lekarski cum laude. T.r. została skierowana przez rosyjskie władze wojskowe do zwalczania epidemii szerzących się na frontach rosyjsko-niemieckim i rosyjsko-austriackim. Potem zamieszkała w Dorpacie, gdzie pracowała w uniwersyteckiej klinice chorób wewnętrznych pod kierunkiem Aleksandra Byliny. W r. 1918 powróciła do Kijowa i została asystentką w Inst. Bakteriologicznym kierowanym przez Włodzimierza Lindemana.
W r. 1920 opuściła S. ogarnięty walkami Kijów i przeniosła się do Warszawy, gdzie podjęła pracę jako adiunkt w centrali utworzonego przez Ludwika Rajchmana Państwowego Zakładu Epidemiologicznego (od r. 1923 Państwowy Zakład Higieny – PZH). Jej pierwszym zadaniem była walka z epidemią cholery w Grodnie, a po jej opanowaniu – przeprowadzenie szczepień profilaktycznych wśród wojska i ludności cywilnej. W r. 1922 zorganizowała stacje bakteriologiczne w Baranowiczach, Dorohusku, Równem i Sarnach przeznaczone do kontroli sanitarnej repatriantów z Rosji. Następnie wzięła udział w zwalczaniu epidemii płonicy i dyfterytu na pograniczu wschodnim i opracowała program profilaktycznych szczepień przeciw dyfterytowi. Pracowała nad szczepionką przeciw tyfusowi plamistemu, współpracując w tym zakresie z lwowskim laboratorium Rudolfa Weigla. O pasji, z jaką prowadziła te badania, świadczy sprawdzenie wyprodukowanej szczepionki na sobie, co omal nie skończyło się tragicznie, ponieważ wstrzyknięte zarazki nie były wystarczająco osłabione. Dn. 1 V 1923 nostryfikowała dyplom doktora wszech nauk lekarskich na Uniw. Pozn. i w r.n. wyjechała na stypendium do Inst. Pasteura w Paryżu, gdzie specjalizowała się w bakteriologii i wirusologii pod kierunkiem R. Legroux. Po powrocie w r. 1925 kierowała szczepieniami w Dziale Bakteriologii i Medycyny Doświadczalnej PZH u Ludwika Hirszfelda. Habilitowała się w r. 1928 u Romana Nitscha w Zakładzie Serologii i Mikrobiologii Uniw. Warsz. na podstawie rozprawy Problemy szczepień przeciw tyfusowi plamistemu. Po zatwierdzeniu habilitacji (8 I 1929) i otrzymaniu docentury na Wydz. Lekarskim Uniw. Warsz. prowadziła fakultatywne wykłady początkowo z problematyki tyfusu plamistego i powrotnego (1929/30), potem z wybranych działów bakteriologii (do r. 1933). Równocześnie pracowała nadal w PZH i kierowała zorganizowanymi tam kursami mikrobiologii, a także wykładała w Warszawskiej Miejskiej Szkole Położnych oraz na licznych kursach dla położnych, pielęgniarek i higienistek organizowanych przez Min. Pracy i Opieki Społecznej. Problematykę szczepień ochronnych poruszała na łamach czasopism, m.in. „Przeglądu Epidemiologicznego” (T. 2: 1922), „Warszawskiego Czasopisma Lekarskiego” (1925 nr 7, 10, 12, 1927 nr 6), „Medycyny Doświadczalnej i Społecznej” (1926 z. 3–4, 1927 z. 1–2), „Polskiej Gazety Lekarskiej” (1926 nr 52), „Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances et Mémoires de la Société de Biologie” i „Wiedzy Lekarskiej” (Zwalczanie błonicy za pomocą szczepień ochronnych, 1929 nr 11 i osobno: W. 1929). Opracowała podręcznik Zarys bakteriologii chorób zakaźnych (W. 1930). Działała też w Komitecie Medycyny Społecznej przy Wydz. Zdrowia Społecznego warszawskiego magistratu. W tym okresie odbyła kolejną specjalizację we Francji dzięki stypendium Dep. Higieny Ligi Narodów; najpierw w Inst. Pasteura w Lille prowadziła badania wraz z A. Calmette’em i C. Guérinem nad gruźlicą oraz uczestniczyła w pierwszych przygotowaniach szczepionki przeciwgruźliczej BCG, potem współpracowała z A. Borrelem w Strasburgu, J. B. Bordetem w Brukseli i A. Besredką w Paryżu.
W r. 1933 otrzymała S. stypendium Inst. Pasteura w Tunisie na dalsze prace nad tyfusem. Jako kierownik laboratorium analiz lekarskich pracowała tu w zespole laureata nagrody Nobla, C. Nicolle’a. Przyjęła w tym czasie obywatelstwo francuskie. Badała tyfus epidemiczny i endemiczny u szczurów oraz inne riketsjozy, m.in. pracowała nad zmniejszeniem zjadliwości tyfusu epidemicznego i szczurzego, stosując donosowe i dospojówkowe zakażenie zwierząt laboratoryjnych. Wykazała rozmnażanie się riketsji tyfusu brzusznego we wszach i (razem z J. Laigretem) badała procesy zakażenia zarazkami tego tyfusu drogą pokarmową oraz (wspólnie z Nicolle’em i P. Giroudem) ich wydalania z moczem. Z Giroudem i P. Durandem wyprodukowała w r. 1939 szczepionkę płucną przeciw tyfusowi plamistemu Sparrow–Durand, hodując zarazki (Rickettsia provazeki) w płucach myszy; używała do tego celu wszy zakażonych drogą analną (metoda Weigla). Zajmując się też tyfusem powrotnym (Typhus recurrentis) przenoszonym zarówno przez wszy, jak i kleszcze, stwierdziła m.in. istnienie form przejściowych między dwoma rodzajami szczepów tego tyfusu. Odbyła podróże naukowe do Meksyku, gdzie badała tyfus plamisty meksykański i do Gwatemali, gdzie stosowała szczepionkę Sparrow–Durand.
Podczas drugiej wojny światowej S. pozostała w Tunisie i po zajęciu Tunezji przez wojska niemiecko-włoskie ukrywała Polaków – dezerterów z armii niemieckiej, członków francuskiego ruchu oporu oraz uchodźców z Francji, m.in. zaprzyjaźniła się z pisarzem A. Gide’em. Po zakończeniu wojny poświęciła się problematyce szczepień BCG, a zwłaszcza produkcji szczepionki, sposobie jej stosowania i ocenie skuteczności. W r. 1949 objęła w Instytucie kierownictwo działu wyrobu szczepionki BCG i zorganizowała program szczepień dla Tunezji przeciw gruźlicy i tyfusowi. Naukowy autorytet S. przyciągał wielu amerykańskich i angielskich badaczy, których szkoliła w swojej placówce. Na zlecenie Światowej Organizacji Zdrowia przeprowadziła w Etiopii kompleksowe badania epidemiologiczne i wykazała, że tamtejsze lasy stanowią duży rozsadnik zarazków tyfusu powrotnego, przenoszonego przez wszy i kleszcze.
W r. 1962 wyjechała S. do Bastii na Korsyce, dokąd wcześniej zbiegł jej drugi mąż Philipe Germa, aresztowany po uzyskaniu przez Tunezję niepodległości w r. 1956. Tam ze względu na stan zdrowia nie pracowała już naukowo, ale nadal publikowała swe prace. Ogółem była autorką ponad 100 rozpraw z zakresu mikrobiologii i medycyny doświadczalnej, ogłaszanych najczęściej w „Comptes Rendus de l’Académie des Sciences”, „Comptes Rendus de l’Académie de Médicine”, „Bulletin de la Société de Pathologie Exotique” i „Archives. Institut Pasteur de Tunis”. Była członkiem wielu towarzystw naukowych, m.in. Royal Society of Medicine w Londynie, Société de Pathologie Exotique we Francji i tow. mikrobiologicznego w Tunisie. Wielokrotnie przyjeżdżała do Polski i utrzymywała tu kontakty naukowe (m.in. z Henrykiem Brockmanem). Na cmentarzu francuskim w Megrin pod Tunisem zakupiła grobowiec, w którym składano szczątki najuboższych emigrantów z Polski. W Tunezji opiekowała się rodakami, m.in. pomagając im w znalezieniu pracy. Z powodu swej urody była tu nazywana «la belle Polonaise». Zmarła 13 XI 1970 w Bastii, pochowana została w pobliskiej miejscowości Pietranera. Posiadała liczne odznaczenia tunezyjskie i francuskie, m.in. Médaille de Vermeil.
S. była dwukrotnie zamężna. Pierwszy raz wyszła za mąż w r. 1917 za Roberta von Kügelgen (ur. 12 XI 1887), lekarza chirurga z Estonii, lecz już w l. dwudziestych była z nim w separacji. Drugie małżeństwo zawarła w l. trzydziestych w Tunisie z Francuzem Phillipem Germą, inżynierem agronomem, pionierem nowych upraw w krajach Maghrebu. Z pierwszego związku miała córkę, Marię Bognę.
Bratem S. był Franciszek (1894–1968), od l. dwudziestych nauczyciel przyrodoznawstwa w szkołach warszawskich.
Bibliogr. Warszawy, V–VI; Mater. do bibliogr. piśm. kobiet polskich; Pol. bibliogr. lek. za l. 1925–7 i za r. 1946; – Gothaisches Genealogisches Taschenbuch der Briefadeligen Häuser 1928, Gotha 1928; Słown. biogr. nauk med.; – Dzierżanowski R., Słownik chronologiczny dziejów medycyny i farmacji, W. 1983 s. 343, 475; – Debré R., Helena Sparrow, uczona polska i francuska, „Nauka Pol.” 1977 nr 5 s. 123–7; toż po angielsku, „Materia Medica Polona. The Polish Journal of Medicine and Pharmacy” Vol. 11: 1979 nr 1 s. 79–82; Dzieje nauczania medycyny i farmacji w Warszawie (1789–1950), W. 1990; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Hanecki M., Neuman B., Czajka J., Służba zdrowia w Polsce, W. 1956 (częściowa bibliogr.); Leśniewski A., Hołd Tunezji dla polskiej uczonej. Kobieta promieniująca wiedzą, „Życie Warszawy” 1971 nr 130; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Paradowska M., Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wr. 1985; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia (1919–1923) za rektoratu Heliodora Święcickiego, Red. A. Wrzosek, P. 1924; Zabołotniak R., Warszawskie Towarzystwo Medycyny Zapobiegawczej (1929–1939), „Przegl. Epidemiologiczny” R. 25: 1971 z. 2 s. 284; Zaorska B., Helena Sparrow-Germa (1891–1970), „Postępy Mikrobiologii” 1995 z. 2 s. 115–19 (fot.); – Almanach lekarski na r. 1932, Lw. 1932; Roczn. lek. RP za l. 1933/4, 1936, 1938; Szkoły wyższe Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1930; Uniwersytet Warszawski. Skład uniwersytetu i spis wykładów z l. 1929–36, W. 1929–35; Urzędowy spis lekarzy uprawnionych do wykonywania praktyki lekarskiej oraz aptek w Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1924/5; Zagórowski, Spis nauczycieli (dot. Franciszka Sparrowa); – Bujwid O., Osamotnienie. Pamiętniki z lat 1932–1942, [Wyd.] D. i T. Jaroszyńscy, Kr. 1990; Gide A., Journal 1939–1949. Souvenirs, Paris 1954; Hirszfeld L., Historia jednego życia, W. 1989 s. 119–20, 131; – „Arch. Hist. Med.” T. 28: 1965 z. 4; „Dzien. Urzęd. Min. WRiOP” 1929 nr 2 s. 71; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1971: „Bulletin. Institut Pasteur” nr 7 (L. Anigstein), „Bulletin de la Société de Pathologie Exotique” nr 1 (P. Giroud), „Med. Doświadczalna i Mikrobiologia” nr 4 (H. Brokman), „Życie Warszawy” nr 296; – B. Pol. w Paryżu: Mater. do słown. biogr. S. Lama (kwestionariusz biogr. S.); – Informacje zarządu cmentarza Ewangelicko-Augsburskiego w W.
Stanisław Tadeusz Sroka