Szafran (Szafranówna) Helena (1888–1969), botanik, pedagog, działaczka społeczna.

Ur. 21 X w Poznaniu, była córką Ignacego Szafrana (1858–1911), cholewkarza, działacza ludowego, i Walentyny z Radzimskich (1866–1943), działaczki ruchu skautowego, w r. 1919 członkini Obywatelskiego Koła Przyjaciół Harcerzy w Poznaniu. Miała dwie siostry: Wisławę (zob.) i Zdzisławę (1901–1981), harcerkę, urzędniczkę, zamężną z Mirosławem Ostrowskim.

Od r. 1895 uczyła się S. w pruskiej żeńskiej szkole średniej w Poznaniu. Po jej ukończeniu 23 III 1904 pracowała w warsztacie ojca i działała w Związku Towarzystw Młodzieży Kupieckiej. W lipcu 1907 rozpoczęła w Poznaniu pracę w niemieckiej firmie handlowej «M. Lohmeyer» kolejno jako elewka, korespondentka, księgowa i kierowniczka działu. Wstąpiła wówczas do Związku Kobiet Pracujących i była członkiem jego Zarządu (1913–17). Od r. 1913 działała również w skautingu jako instruktorka oświatowa w drużynie im. Królowej Jadwigi w poznańskiej dzielnicy Jeżyce; uczyła tam młodzież języka polskiego, literatury i historii. Od października 1916 do 31 XII 1918 pracowała jako kierowniczka Kasy Chorych w poznańskiej fabryce maszyn rolniczych «Spółka Akcyjna Hipolit Cegielski» na Głównej. W r. 1918 uczestniczyła w kursach uniwersyteckich Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, a od grudnia t.r. była słuchaczką półrocznego kursu nauczycielskiego organizowanego w Poznaniu na Śródce przez Prowincjonalne Kolegium Szkolne i 28 VI 1919 uzyskała dyplom nauczyciela. Od sierpnia t.r. pracowała w Poznaniu na Śródce w Szkole Ludowej nr 3 im. św. Małgorzaty; przy placówce tej założyła i prowadziła X Żeńską Drużynę Harcerską im. Urszuli Kochanowskiej. Była członkiem Stow. Nauczycielstwa Polskiego współtworzącego w r. 1920 Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych, działała też w Związku Nauczycieli Abstynentów. Dn. 10 II 1922 zdała eksternistycznie egzamin dojrzałości w Gimnazjum im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu i w październiku t.r. rozpoczęła studia biologiczne na Wydz. Filozoficznym Uniw. Pozn. Od 1 VII 1924 pracowała jako nauczycielka w Szkole Wydziałowej nr 2 przy ul. Działyńskich, a popołudniami uczyła w Prywatnym Żeńskim Seminarium Nauczycielskim im. Juliusza Słowackiego. W czerwcu 1926 ukończyła studia i opublikowała pierwszą pracę naukową, przygotowany pod kierunkiem Adama Wodziczki artykuł Łąki nad ujściem Piaśnicy („Ochrona Przyr.” z. 6, „Przyrodnik” nr 6). Stała się ona podstawą projektu utworzenia tam florystycznego rezerwatu przyrody dla ochrony słonorośli (prawnie zatwierdzonego w r. 1959). Dn. 12 X 1927 otrzymała dyplom nauczyciela szkół średnich z zakresu biologii i filozofii. Od t.r. należała do Tow. Miłośników M. Poznania, od r. 1929 do Ligi Ochrony Przyrody. W broszurze Malta (P. 1929), za którą otrzymała drugą nagrodę Państw. Rady Ochrony Przyrody, postulowała powołanie w dolinie Cybiny pod Poznaniem parku narodowego i rezerwatu dydaktycznego. Przewodniczyła sekcji szkół wydziałowych IV Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Geografii w Poznaniu (19–21 V 1929). We wrześniu 1929 została kierowniczką żeńskiej Szkoły Wydziałowej nr 6 przy ul. Różanej; opracowała regulamin i przepisy pt. Uczennica szkoły wydziałowej (P. 1930). Była instruktorką w Wielkopolskiej Chorągwi Harcerek. Dn. 24 XI 1932 doktoryzowała się na Uniw. Pozn. na podstawie napisanej pod kierunkiem Wodziczki dysertacji Przyczynki do historii badań flory Księstwa Poznańskiego oraz zestawienie roślin naczyniowych Wielkopolski (częściowo opublikowanej jako Przyczynki do historii badań flory poznańskiej, P. 1933). W „Wydawnictwie Okręgowego Komitetu Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze w Poznaniu” opisała i zaprojektowała dydaktyczne rezerwaty przyrody: W obronie lasów Puszczykowa (1932 z. 3), O szkolny rezerwat przyrodniczy na Malcie pod Poznaniem (1935 z. 5) oraz zamieściła artykuł Nieznany florysta wielkopolski x. biskup Cybichowski i jego zielnik (1933 z. 4), a w „Roczniku Pedagogicznym” ogłosiła rozprawy Poznań jako środowisko wielkomiejskie, wyzyskane w nauczaniu w związku z realizacją osi programowej „Polska i jej kultura” (R. 1: 1934) i Środowisko a wycieczki gospodarczo-społeczne w mieście Poznaniu (R. 2: 1935). W l. 1935–7 była przewodniczącą Zrzeszenia Opiekunów Kół Miłośników Przyrody. Podczas obrad Związku Nauczycieli Abstynentów w Poznaniu w r. 1936 wygłosiła referat Idea abstynencka w praktyce szkolnej. W r. szk. 1936/7 była instruktorką nauczania przyrody i geografii przy szkołach powszechnych na obszarze województw poznańskiego i pomorskiego. W ramach nowego programu nauczania przyrody zapoczątkowała w tym czasie zakładanie przyszkolnych dydaktycznych ogródków przyrodniczych. Problem ten zreferowała 5 VII 1937 w sekcji przyrodniczo-dydaktycznej XV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników we Lwowie (Ogrody szkolne w szkołach powszechnych, „Czas. Przyr.” 1937 nr 7–8).

W sierpniu 1937 została S. mianowana dyrektorką Państw. Liceum Pedagogicznego Żeńskiego w Inowrocławiu i delegatem Okręgowego Komitetu Ochrony Przyrody w Poznaniu na pow. inowrocławski. Od września t.r. pełniła funkcję redaktora naczelnego nowo powołanego przez Państw. Radę Ochrony Przyrody miesięcznika dla młodzieży szkolnej „Młody Przyrodnik”. Z powodu nadmiaru pracy pedagogicznej ustąpiła z tego stanowiska w październiku 1938, ale pozostała w zespole redakcyjnym i zamieszczała w piśmie artykuły. Po wkroczeniu Niemców do Inowrocławia we wrześniu 1939, zagrożona aresztowaniem, przeniosła się 5 XI t.r. do siostry Zdzisławy do Lubonia pod Poznaniem; uczestniczyła tam w tajnym nauczaniu. Po wyzwoleniu Inowrocławia wróciła 25 II 1945 na stanowisko przełożonej Liceum i wznowiła działalność szkoły, uruchamiając dodatkowo kursy nauczycielskie dla dorosłych i pracujących. Ukrywała na terenie szkoły uczniów poszukiwanych przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Wskutek nacisków polityczno-ideologicznych wzięła w r. 1947 roczny urlop bezpłatny i przeniosła się do Poznania.

Dn. 1 IX 1947 została S. adiunktem w Katedrze Systematyki i Geografii Roślin na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Pozn. Po roku przeniosła się na równorzędne stanowisko do Zakł. Ochrony Przyrody i Uprawy Krajobrazu. Oprócz pracy dydaktycznej inwentaryzowała zabytki przyrody i badała rezerwaty przyrody w Wielkopolsce i Ziemi Lubuskiej. Wyniki tych prac zostały wykorzystane w książce Stefana Jarosza „Krajobrazy Polski” (W. 1956). Po śmierci Wodziczki kierowała S. od r. 1948 Seminarium Biocenotyki i Ochrony Przyrody; wykładała wówczas ochronę przyrody i botanikę ogólną. W l. 1949–56 była prezesem, potem członkiem Prezydium Zarządu Okręgowego Ligi Ochrony Przyrody w Poznaniu, a w l. 1949–58 sekretarzem Tow. Miłośników M. Poznania. Dodatkowo w r. szk. 1950/1 uczyła biologii w III Państw. Liceum Ogólnokształcącym dla Pracujących. Opracowała wtedy dla klasy jedenastej skrypt Rozwój ewolucyjny świata zwierzęcego (P. 1951). Publikowała artykuły o ochronie przyrody w Polsce, m.in. w dwumiesięczniku „Chrońmy przyrodę ojczystą”. Od 26 VI 1951 do 31 X 1954 była także pracownikiem naukowym w poznańskim Ogrodzie Botanicznym. W r. 1952 została zastępcą przewodniczącego Woj. Komitetu Ochrony Przyrody. Po przejęciu 1 IX 1954 uniwersyteckiego Zakł. Ochrony Przyrody przez PAN jako oddz. poznańskiego Zakł. Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, S. pozostała w nim adiunktem. Od r. 1955 była członkiem Państw. Rady Ochrony Przyrody. W l. 1956–7 współpracowała z miesięcznikiem „Zdrowie i Trzeźwość”, wydawanym w Poznaniu przez Tow. do Walki z Alkoholizmem «Trzeźwość». Od r. 1957 należała do Rady Naukowej Wielkopolskiego Parku Narodowego; w l. 1960–8 była jej przewodniczącą. W l. 1957–63 pełniła funkcję sekretarza redakcji wydawanego w Poznaniu kwartalnika „Przyroda Polski Zachodniej”; na jego łamach opublikowała m.in. Żurawiniec – rezerwat dydaktyczny w Poznaniu (1957 nr 1–2) i Drzewa przy ulicach miasta Poznania (1958 nr 1). W tym czasie ukazała się broszura Szlakiem Mickiewicza po lasach i parkach Wielkopolski (P. 1955) oraz artykuły, m.in. Z kroniki starań o utworzenie Wielkopolskiego Parku Narodowego w Ludwikowie („Przegl. Zachodni” 1954 nr 1–2) i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk („Roczniki Hist.” R. 23: 1957).

Dn. 30 IX 1960 przeszła S. na emeryturę, ale nadal prowadziła na Wydz. Biologii i Nauk o Ziemi UAM wykłady zlecone z ochrony przyrody (do r. akad. 1965/6). Dn. 19 V 1961 habilitowała się na Wydz. Biologii i Nauk o Ziemi UAM na podstawie pracy Poznań i okolica (P. 1959). Była redaktorem kolejnych edycji broszury Wodziczki „Na straży przyrody” (W. 1965, 1967), do której dopisała też pięć rozdziałów. W l. 1965–9 przewodniczyła komisji ochrony roślin Państw. Rady Ochrony Przyrody, przygotowującej listę roślin chronionych. Ogłosiła Wspomnienia z historii poznańskiego okręgu Ligi Ochrony Przyrody w latach 1945–1960 („Ochrona przyrody i jej zasobów podstawą gospodarki narodowej. Na 1000-lecie Państwa Polskiego”, P. 1966). Ogółem opublikowała 105 prac naukowych, popularnonaukowych i sprawozdań z zakresu ochrony przyrody, historii botaniki w Wielkopolsce i metodyki nauczania. Od r. 1968 była członkiem honorowym Ligi Ochrony Przyrody. Należała do komisji biologicznej Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk, Polskiego Tow. Botanicznego i PTTK. Zmarła 17 II 1969 w Poznaniu, została pochowana 20 II na cmentarzu Junikowskim. Była odznaczona m.in. Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości (1929), Medalem Brązowym za Długoletnią Służbę Państwową (1938), Złotym Krzyżem Zasługi (1956) i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1967).

S. nie założyła rodziny.

Opracowane przez S. biogramy Józefa Cybichowskiego i Izabeli Czartoryskiej zamieszczono w „Słowniku biologów polskich” (W. 1987), a w PSB – Feliksa Krawca. Na cześć S. Jerzy Wojciech Szulczewski nazwał nową dla nauki formę muchotrzewu solniskowego (Spergularia salina f. Szafranównae). Jej imieniem nazwano też w r. 1973 jedną z ulic Poznania.

Bibliografia regionalna Wielkopolski i ziemi lubuskiej za r. 1959, P. 1962; Bibliografia regionalna Wielkopolski za r. 1960, P. 1964; toż za r. 1961, P. 1965; toż za l. 1965–6, P. 1969; toż za l. 1967–8, P. 1970; Feliksiakowa J., Polska bibliografia zoologiczna za lata 1945–1954, Wr. 1969; Inowrocławski słownik biograficzny, Inowrocław 1994 II; Katalog polskiej literatury biologicznej, 1935–9, Wr. 1975 XX; toż za l. 1950–4, Kr. 1963 XXII; toż za l. 1955–9, Wr. 1969–70 XXIII cz. 1–2; Schrifttum über das Posener Land 1961–1970. Register, Marburg an der Lahn 1976–7 I–II; Słown. biologów; Słown. pol. tow. nauk., III; Tuszyńska-Rękawek H. i in., Bibliografia geografii polskiej, 1955–1960, W. 1966; Twórcy i działacze ochrony przyrody w Polsce, W. 1986 I (fot.); Wpol. Słown. Biogr.; Zemanek–Targoszowa J., Bibliografia ochrony przyrody w Polsce za l. 1956–60, Kr. 1964; toż za l. 1961–4, Kr. 1966; toż za l. 1965–6, Kr. 1969; toż za l. 1967–8, Kr. 1973; – Anders P. i in., Wielkopolski Park Narodowy, P. 1999 s. 18–19; [Dytkiewicz A.], A.D., Sylwetki działaczy Poznańskiego Okręgu Ligi Ochrony Przyrody, w: Ochrona przyrody i jej zasobów podstawą gospodarki narodowej. Na 1000-lecie Państwa Polskiego, P. 1966 s. 55–6, 58 (fot.); Dzięczkowski A., „Młody Przyrodnik” i jego pierwsza redaktorka Helena Szafranówna, „Kron. Wpol. za rok 1989” 1990 nr 3 s. 158–66 (fot.); tenże, Podwójny jubileusz doc. dr Heleny Szafran, „Przyr. Pol.” 1968 nr 9 (fot.); tenże, Sylwetki Poznania: Dr Helena Szafran – przyrodniczka, „Za i przeciw” 1960 nr 1–2 s. 6 (ryc. W. Bartoszewicz); Górska-Zajączkowska M., Poznański Ogród Botaniczny 1925–2005. Historia i ludzie, P. 2006 s. 35; Janiszewski W., Liga Ochrony Przyrody w służbie społeczeństwa i kraju, W. 1978 s. 38, 59, 62–3, 68, 70, 86–7, 107, 215, 232; Jubileusz doc. dr Heleny Szafran, „Biul. Zarządu Głównego Ligi Ochrony Przyr.” 1968 nr 12 (fot.); Kokociowa A., W 40 rocznicę pracy publicystyczno-ochroniarskiej dr Heleny Szafran, „Przyr. Pol.” 1960 nr 4; Leńkowa A., Dzieje Ligi Ochrony Przyrody w Polsce, W. 1968 s. 98–9, 102–3, 176 (fot.), s. 177, 180 (fot.), s. 182, 186, 188, 193, 196; Marciszewski J., Przyrodnicze przesłanie, „Gaz. Pozn.” 1996 nr 28; Mikołajczak E., Kalendarium kujawskie, Inowrocław 1990 s. 108; Nauka w Wielkopolsce. Przeszłość i teraźniejszość, P. 1973 (fot.); Nowak A., Skauci poznańscy w walce o polskość i niepodległość 1911–1920, P. 1994; Piotrowska-Szulczewska D., Wielkopolska Chorągiew Harcerek 1912 – 31 sierpnia 1939. Przyczynki – materiały – pogląd ogólny, P. 1992; Wołkowicz C., Z obrad Zwyczajnej Sesji Państwowej Rady Ochrony Przyrody, „Sylwan” 1966 nr 5 s. 94; Zarys historii i działalność Liceum Pedagogicznego im. Władysława Spasowskiego w latach 1945–1970, Red. J. Sekulski, Tor. 1990 s. 9, 19–22, 24, 26, 38–9, 41–7, 49, 131–2, 153, 186–7, 202 (fot.); Zenkteler E., Historia Zakładu Botaniki Ogólnej UAM w Poznaniu 1919–2009, P. 2009 s. 11; Zwolska A., Twórcy i obrońcy Wielkopolskiego Parku Narodowego, Puszczykowo 1992 s. 37 (fot.), s. 39–43, 88, 126; – Fiedler A., Mój ojciec i dęby, P. 2006 s. 66; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za r. szk. 1932/3, P. 1934 s. 66, 140–1; Zagórowski, Spis nauczycieli, II; – „Czas. Geogr.” T. 8: 1930 z. 1–2 s. 80, 88, 97–8; „Głos Wpol.” 1974 nr 47; „Kur. Pozn.” 1922 nr 43, 138, 1929 nr 201, 227, 263, 1930 nr 578, 1931 nr 56, 1934 nr 83, 1936 nr 139, 234, 1937 nr 264, 456, 1939 nr 39; „Kwartalny Biul. Inform.” 1933 nr 2, 1935 nr 2 s. 16, 1937 nr 1 s. 33, 1938 nr 4 s. 19; „Ochrona Przyr.” 1954 s. 197; „Orędownik” 1936 nr 118, 119, 150; „Orlęta” 1931 nr 8 s. 25; „Poradnik Gospodarski” 1985 nr 10 s. 14 (fot.); „Przyjaciel Szkoły” 1936 nr 10 s. 388, 1937 nr 15 s. 598; „Ziemia” 1936 nr 12 s. 316; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1969: „Biologia w Szkole” nr 3 (W. Zabrocka), „Chrońmy przyr. ojczystą” z. 2 (fot.), „Głos Wpol.” nr 42–43, „Kron. M. Poznania” nr 3 (A. Dzięczkowski, fot.), „Przyr. Pol.” nr 2, 5 (fot.), „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” nr 2 (A. Dzięczkowski, wykaz ważniejszych publikacji S.), „Zdrowie i Trzeźwość” nr 3 (A. Dzięczkowski, fot.); – AP w P.: Ewidencja ludności m. Poznania nr 15.103; Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: Inst. Ochrony Przyr. PAN, sygn. K II–9 (akta personalne S., fot.); Arch. PAN w P.: sygn. P.III–38 (akta osobowe S.); Arch. UAM: sygn. 82/449, 103c/ 2227, 350/33, 387/98; B. Jag.: rkp. 11309 (koresp. Jana Gwalberta Pawlikowskiego); – Mater. w posiadaniu autora (wspomnienia Anieli Stroińskiej i Józefy Dańkowskiej z r. 1969).

Andrzej Dzięczkowski