Jordan Henryk (1842–1907), lekarz, ginekolog, profesor UJ, pionier wychowania fizycznego. Ur. w Przemyślu 23 VII, pochodził ze znanej, ale zubożałej rodziny Jordanów z Zakliczyna; był synem Bonifacego, prywatnego nauczyciela, i Salomei z Wędrychowskich. Wcześnie stracił ojca; matka prowadziła pensjonat dla panien w Tarnopolu, później we Lwowie. J. zagrożony wydaleniem z gimnazjum w Tarnowie za manifestacje patriotyczne w r. 1862, udał się aż do Triestu i tam złożył egzamin dojrzałości w jęz. włoskim. Rozpoczął studia medyczne w Wiedniu, kontynuował je w Krakowie w l. 1863–7. Wówczas też pomagał w pracy matce w redakcji czasopism: „Włościanin” i „Zagroda”. Warunki miał ciężkie, chorował. W r. 1867 wyjechał do Berlina, stamtąd do Ameryki do Nowego Jorku. Utrzymywał się tam z gry na fortepianie w restauracjach i w szkołach gimnastyki szwedzkiej. Wtedy zaznajomił się z zagadnieniami wychowania fizycznego. Rozpoczął też praktykę lekarską w dzielnicy bogatych pod nazwiskiem H. Jordan, a w innych godzinach jako J. Henry wśród ludności biednej; założył szkołę położnych. Dzięki powodzeniu w pracy uzyskał potrzebne fundusze, które pozwoliły mu zapoznać się ze szkołami lekarskimi Ameryki, a następnie Anglii, skąd udał się do Berlina.
Powróciwszy do kraju, otrzymał 22 I 1870 r. dyplom doktorski Wydziału Medycznego. Po półrocznej praktyce w Wiedniu – znowu w warunkach trudnych – na klinice pod kierunkiem K. Brauna, zakończonej magisterium z położnictwa, wszedł J. w okres naukowej i praktycznej działalności lekarskiej jako asystent przy katedrze położnictwa i ginekologii Maurycego Madurowicza w Krakowie. W r. 1874 opuścił klinikę i rozpoczął praktykę prywatną, która przyniosła mu duże powodzenie i niezależność, a z biegiem lat zamożność. W okresie asystentury ogłosił kilka artykułów w „Przeglądzie Lekarskim”, a w r. 1873 osobną pracę: Nauka położnictwa dla użytku położnych, która miała 5 wydań (w l. 1885–1904). W r. 1881 ogłosił Uwagi z powodu szerzenia się chorób połogowych pomiędzy ludnością żydowską w Krakowie, oraz ceniony podręcznik Nauka położnictwa dla użytku uczniów i lekarzy. Dział I Fizjologia i dietetyka ciąży, porodu i połogu. W t. r. został docentem – otrzymał veniam legendi z uwolnieniem od kolokwium habilitacyjnego – i rozpoczął wykłady z teorii położnictwa i diagnostyki chorób kobiecych. Również w r. 1881 został J. wybrany po raz pierwszy prezesem Krakowskiego Tow. Lekarskiego (później był nim jeszcze dwukrotnie) i członkiem honorowym Tow. Lekarskiego Warszawskiego. W r. 1884 rozpowszechnił J. bezpłatnie broszurę popularnonaukową pt. Jakim postępowaniem można gorączce połogowej zapobiec. W wyniku podróży do Szwecji i zapoznania się z kliniką ginekologiczną T. Brandta powstała rozprawa J-a O Thure Brandcie i jego metodzie leczenia cierpień ginekologicznych („Przegl. Lek.” 1888).
W r. 1890 został J. nadzwycz. profesorem położnictwa i ginekologii na Wydziale Lekarskim UJ, w r. 1893 objął (podczas choroby Madurowicza) kierownictwo kliniki. Po jego śmierci otrzymał w r. 1895 katedrę większością głosów wydziału, ale po walce, przy poparciu namiestnika Galicji K. Badeniego, podczas gdy dziekan T. Browicz i minister oświaty S. Madeyski popierali A. Marsa, umieszczonego początkowo przez wydział na pierwszym miejscu; trzecim kandydatem był H. Święcicki z Poznania. W t. r. wydał J. prace: Sześć przypadków ciąży pozamacicznej i O wartości rozmaitych sposobów myomektomii. W l. 1898/9 i 1904/5 był J. dziekanem. Naukowo i praktycznie należał do lekarskiej szkoły wiedeńskiej, której doświadczenia wzbogacił na terenie Krakowa już Madurowicz, a następnie J. Od r. 1894 był prezesem Tow. Ginekologicznego. Jako profesor umiał J. dobierać swych współpracowników, był pedagogiem o talencie dydaktycznym (jego uczniami byli m. in. Aleksander Rosner i Stanisław Dobrowolski). Zarówno z katedry, jak w klinice oraz w publikacjach walczył J. o nowe metody leczenia, utrwalał zasady postępowania przeciwgnilnego, zamieszczał przestrogi i wskazówki właściwego postępowania; w artykułach z zakresu profilaktyki położniczej usiłował usunąć zacofane, błędne nawyki. Zabiegał usilnie, choć daremnie, u rządu austriackiego o budowę nowego gmachu kliniki położniczo-ginekologicznej w Krakowie, której plany i kosztorys sporządził.
J-a interesowała nie tylko własna specjalność lekarska, ale zajmował się intensywnie dwiema dziedzinami związanymi z jego zawodem: zagadnieniem higieny społecznej i zdrowotnymi warunkami wychowania młodzieży. Będąc od r. 1881 (do końca życia) członkiem Rady Miejskiej Krakowa, działał J. szczególnie w jej komisji sanitarnej. W t. r. apelował o zmniejszenie ilości szynków w Krakowie, w l. 1887–8 stawiał wniosek o wprowadzenie nauki higieny w seminariach nauczycielskich i na kursach uzupełniających Św. Scholastyki. Interpelował w sprawie stanu zdrowia młodzieży rzemieślniczej, domagał się wprowadzenia dla niej nauki gimnastyki w «Sokole» (zorganizowanym w Krakowie od r. 1884), w którym był członkiem komisji statutowej i Wydziału. J. był na terenie Krakowa organizatorem i przewodniczącym (od 1888) Tow. Opieki Zdrowia, w którym wygłaszał i organizował odczyty. M. in. mówił w listopadzie 1889 r. O wpływie higieny na zdrowie, życie i pracę, człowieka, w r. 1891 (z ramienia Towarzystwa w Krakowie i Lwowie) wygłosił odczyt pt. Z dziedziny wychowania fizycznego młodzieży. Gry, zabawy i ćwiczenia gimnastyczne (drukowany następnie w „Przew. Higienicznym”, organie towarzystwa, założonym w r. 1889 i redagowanym do 1895 przez J-a). Odbitkę tego odczytu przekazał w 500 egzemplarzach Radzie Szkolnej Krajowej, celem rozdania ich między nauczycieli szkół średnich. Za sprawą J-a opracował N. Cybulski „Przedstawienie Towarzystwa Opieki Zdrowia, wniesione do Rady szkolnej krajowej w sprawie lekarzy szkolnych”; spowodował J. też wydanie „Projektu i instrukcji dla lekarzy szkolnych” wraz z wzorami sporządzania opisu szkoły, protokołu badania ucznia, kwestionariusza lekarza szkolnego dla gospodarza klasy, dla lekarza domowego itd. Proponował (w 1890), aby Tow. Opieki Zdrowia tworzyło oddziały z lokalnym zakresem działania po miastach i miasteczkach. Pod hasłem: «Polepszeniem bytu materialnego ludu i oświeceniem go można niewątpliwie zdrowotność jego poprawić» ogłosił J., w związku z rządowym projektem ustawy sanitarnej, postulaty sanitarne w artykule Przed Sejmem („Przew. Higieniczny” 1889 nr 6) oraz w Uwagach objaśniających do projektu ustawy o urządzeniu służby zdrowia w gminach (tamże, nr 7). Po linii lekarskich zainteresowań higieną społeczną działał J. w Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych (TNSW), którego był w l. 1896 i 1897 prezesem (poprzednio krakowskiego koła w 1892), gdzie wygłaszał odczyty zarówno na zebraniach w Krakowie (m. in. w kwietniu 1891 O naprawie stosunków sanitarnych w szkole), jak i na walnych zjazdach. Organizował w TNSW cykle odczytów, np. na temat współpracy domu ze szkołą, zaniedbania higieny, potrzeby lekarzy szkolnych. Występował konsekwentnie przeciwko konserwatywnym uprzedzeniom, dyskutując ze stanowiska lekarza nad znaczeniem pauzy szkolnej, apelując, aby nauczycieli gimnastyki nie traktowano gorzej niż innych, i zachęcając tychże, aby kończyli uniwersytecki kurs tego przedmiotu, istniejący na UJ od r. 1895 dzięki staraniom J-a i pod jego kierownictwem (przez lat 5, później objął je Odo Bujwid, po nim Emil Godlewski junior).
W l. 1895–1902 był J. posłem z Krakowa do Sejmu Krajowego. Walczył na terenie sejmu o reformę szpitalnictwa, brał czynny udział w komisji sanitarnej. W r. 1899 dzięki wnioskowi J-a wprowadzono do szkół średnich instytucję lekarzy szkolnych oraz obowiązkowe lekcje gimnastyki. W r. 1902 został J. delegatem Krakowa do Rady Szkolnej Krajowej, w r. 1906/7 członkiem Najwyższej Rady Sanitarnej w Wiedniu. J. za młodu liberał, «radykalny», jak sam się wyrażał („Tyg. Illustr.” 1901 nr 12), w wieku dojrzałym na resztę życia związał się z obozem konserwatywnym; głośne było jego zajście z posłem stronnictwa ludowego J. Bojką, kiedy ten konserwatystów w sejmie zaatakował (1896). W r. 1906 wszedł J., m. in. wraz z Z. Tarnowskim i R. Starzewskim, do utworzonego przez konserwatystów Związku Pracy Narodowej.
W wyniku kilku kierunków zainteresowań J-a, lekarza, pedagoga i działacza wychowania fizycznego, powstała jego kosztem w r. 1888–9 fundacja w Krakowie na Błoniach, pod nazwą: Park Miejski dra Henryka Jordana. Park stał się pionierską placówką nowego wychowania młodzieży; przeznaczony na gry i zabawy oraz gimnastykę na wolnym powietrzu, jął oddziaływać nie tylko na całą Polskę, ale uzyskał za granicą, zwłaszcza u Niemców, szczególnie wysokie oceny. Początkowo istniały sprzeciwy w Radzie Miejskiej Krakowa, która nie doceniała inicjatywy i ofiarności J-a i z trudem udzieliła zezwolenia na urządzenie parku, ale wkrótce doszło do stałej rocznej subwencji, najpierw 3060 kor. rocznie (w 1889), następnie 5000 (w 1891); otrzymywano też dary (m. in. A. Lubomirski ofiarował kilkadziesiąt tysięcy drzewek dla urządzenia parku tzw. angielskiego bezkwiatowego). Nie zaspakajało to potrzeb instytucji – J. opłacał instruktorów, kierownika zabaw i tzw. przodowników – ale pozwoliło m. in. na urządzenie pryszniców w głównym pawilonie, będących wówczas dużą innowacją. Park zajął ok. 17 morgów na lewym brzegu Rudawy: podzielony był na XII boisk i służył bezpłatnie młodzieży szkolnej w dni powszednie, rzemieślniczej w niedziele i święta. (Dla tych ostatnich w r. 1892/3 wynajął ponadto zarząd parku salę do ćwiczeń u franciszkanów). Frekwencja wynosiła do 2000 osób dziennie, młodzież ćwiczącą dzielono na grupy po 25 osób, instruktorami byli lekarze, studenci, nauczyciele ludowi. W miarę doświadczeń dano pierwszeństwo przed gimnastyką na przyrządach grom i zabawom, wysuwając na plan pierwszy piłkę nożną (od 1890); założono korty tenisowe, urządzono ślizgawkę, zabawy w salach, dożywiano, dawano nagrody w formie książeczki oszczędnościowej z pierwszą wkładką. J. układał z przodownikami każdodzienny plan gier i zabaw dostosowanych do wieku i sił młodzieży ćwiczącej. W parku istniał stały nadzór lekarski. J. skupiał zwolenników swej idei, jak E. Piasecki, E. Godlewski, Z. Wyrobek. We Lwowie, Tarnopolu, Nowym Sączu, Nowym Targu, a nawet w Warszawie (fundacja im. Raua) powstawały parki wzorowane na krakowskim Parku Jordana.
J. kontrolował osobiście zajęcia w parku; wygłaszał pogadanki z historii Polski pod pomnikami wybitnych postaci, które umieścił w parku w liczbie 44. Zorganizowano «pułk dzieci krakowskich», gdzie chłopcy odbywali ćwiczenia polowe (rozwiązany później, jeszcze za życia J-a, kiedy przybrał zbyt wojskowy charakter). Urządzano m. in. «korpusy wakacyjne» o celach krajoznawczych i ludoznawczych. J. kładł szczególny nacisk na chóralny śpiew pieśni patriotycznych w przerwach między grami i zabawami, przypisując im duże znaczenie wychowawcze. Wiosną 1894 r. odbył J. z młodzieżą parkową wycieczkę na Wystawę Krajową do Lwowa, zawiózł tam szereg eksponatów, które ofiarował dla przyszłego Muzeum Pedagogicznego. W r. 1900 zorganizował na Zjeździe Przyrodników i Lekarzy Polskich w Krakowie sekcję wychowania fizycznego, której sam przewodniczył, wystawę zjazdu zaopatrzył w przybory używane w parku, plansze, itp. W r. 1906 zorganizował warsztat stolarski dla uczniów gimnazjalnych, uruchomił również pracownie: ślusarską, tokarską, rzeźbiarską. Na terenie parku mogła młodzież szkolna (od 1904) pod kierunkiem fachowego nauczyciela zaznajamiać się praktycznie z pracą ogrodniczą. Głównym celem tych zajęć było wzbudzanie poszanowania dla pracy fizycznej oraz wyrobienie umiejętności godzenia jej z pracą umysłową. Zasadą wychowawczą J-a było wszechstronne kształtowanie jednostki, pod względem fizycznym, umysłowym, moralnym, estetycznym oraz zaprawa do życia w zespole.
J. opiekował się artystami, m. in. rzeźbiarzem A. Daunem, który był twórcą pomników umieszczonych w parku, a także dwu innych, podarowanych przez J-a miastu i ustawionych na Plantach: Grażyny i Lilii Wenedy (jako symbolów poświęcenia dla ojczyzny).
J. był inicjatorem, założycielem i czynnym członkiem wielu towarzystw wyrażających jego zainteresowania: był m. in. przez lat kilka prezesem Tow. Muzycznego w Krakowie, założył orkiestrę amatorską «Harmonia», która obdarzyła go honorowym członkostwem. W r. 1887 założył w Krakowie Stowarzyszenie dla Dożywiania Ciepłą Strawą Ubogich Dzieci, od r. 1892 przewodniczył, po F. Zollu, Stowarzyszeniu ku Niesieniu Pomocy Ubogim Uczniom Szkół Ludowych (istniejącemu od 1877); założył Polski Związek Katolickich Uczniów Rękodzielniczych i Robotniczych, Chór Rzemieślniczy. Od r. 1904 był prezesem Tow. Kolonii Wakacyjnych dla Uczniów Szkół Średnich Krakowa i Podgórza; Towarzystwo zakupiło jego staraniem dom w Porębie Wielkiej. Założył Tow. Tanich Mieszkań dla Robotników, a uzyskawszy od A. Potockiego 40000 kor., zakupił posiadłość na Krowodrzy, gdzie powstała kolonia ok. 100 rodzin; celem towarzystwa było zaradzenie złym warunkom życia biedoty, które J. tak scharakteryzował: «Zaiste trudno mówić o wpływie religii, o moralności, tym nieszczęśliwym, którzy po ośm, po dziesięć osób bez względu na płeć i wiek w jednej norze zasypiają» (Towarzystwo tanich mieszkań dla robotników katolików w Krakowie, 1898). W r. 1900 zainicjował Tow. Samopomocy Lekarzy, które ze składek i darów zabezpieczało rodziny lekarskie, względnie samych lekarzy po 60 roku życia niezdolnych do pracy. J. był jego pierwszym przewodniczącym; towarzystwo wzbudziło duże zainteresowanie zarówno na ziemiach polskich, jak za granicą. Od ok. r. 1902 interesował się J. młodzieżą z zaboru pruskiego – zapraszał studentów, zwłaszcza teologów, do siebie, do Zakopanego na wakacje, na terenie parku w Krakowie umieszczał dzieci przysłane przez Tow. Polskich Kolonii Wakacyjnych w Berlinie, działał w Związku Pomocy Narodowej – którego celem było niesienie pomocy materialnej emigrantom politycznym z innych zaborów; napisał list otwarty do „Dziennika Poznańskiego” na temat sprzedaży ziemi Niemcom. Był przewodniczącym dla spraw gimnazjum polskiego w Cieszynie i członkiem honorowym cieszyńskiego «Sokoła». W r. 1904 brał J. udział w zorganizowaniu na terenie Krakowa Stowarzyszenia do Walki z Gruźlicą i wystosował do sejmu petycję o budowę sanatorium ludowego dla ludzi nie mogących opłacać utrzymania i leczenia. W t. r. Kongres Higieny Szkolnej w Norymberdze wyraził mu uznanie, a w Krakowie obchodzono uroczyście 15-lecie utworzenia parku. Nie zgodził się J. natomiast na uczczenie 30-lecia doktoratu, nie przyjął prezydentury m. Krakowa.
J. zmarł 18 V 1907 r. w Krakowie, na skutek ataku dusznicy sercowej i zapalenia płuc. O uznaniu szerokiej działalności J-a świadczył jego manifestacyjny pogrzeb. Ukazało się wiele nekrologów, m. in. w „Naprzodzie”, który podniósł jego zasługi na polu higieny, wskazał jako człowieka nieposzlakowanego, o pięknym charakterze, którego nawet przeciwnicy musieli uznawać. Był odznaczony austriackim Orderem Żelaznej Korony. Żonaty dwukrotnie, po raz pierwszy z Marią z Gebhardtów (zm. 1900) miał jedynego syna, który zmarł jako sześcioletnie dziecko (1881). Biografowie J-a przyjmują, że strata ta wzmogła decydująco pracę społeczną J-a, a zwłaszcza pracę nad zdrowiem młodzieży. Powtórnie ożenił się J. z Heleną z Gebhardtów, 1. v. Kleczkowską (zmarłą 1913). «J. jako jeden z pierwszych w świecie i w Europie, a pierwszy na ziemiach polskich, wyprowadził wychowanie fizyczne z zamkniętych i dusznych sal gimnastycznych na wolne powietrze i słońce…». Od r. 1934 współpracowało Centralne Tow. Ogrodów Jordanowskich z Państwowym Urzędem Wychowania Fizycznego w Warszawie. W Polsce Ludowej idea ogrodów Jordanowskich odrodziła się, a ich liczba stale wzrasta (H. Smarzyński 1958).
Fot. z r. 1893 w posiadaniu prywatnym; 2 fotografie i 2 fotokopie karykatur W. Koncewskiego (?) w B. Jag.; Popiersie dłuta J. Szczepkowskiego w Parku Jordana w Kr. reprod. „Tyg. Ilustr.” 1913 II nr 27; Rzeźba K. Dunikowskiego, reprod. „Tyg. Ilustr.” 1913 II nr 27; Rzeźba (biust) A. Szczygielskiego, reprod. „Nowości Ilustr.” 1907 nr 22; Medal pamiątkowy, projektował J. Raszka, reprod. „Tyg. Ilustr.” 1910 II s. 549, „Świat” 1910 nr 31, 1914 nr 27; – W. Enc. Ilustr.; Enc. Wych.; Kośmiński, Słownik lekarzów; – Bujak W., Życiorys H. J., 1907 odb. z „Krytyki Lek.”; Ciechanowski S., H. J. (1842–1904). W czterdziestolecie otwarcia Parku Jordana w Krakowie, „Kur. Liter.-Nauk.” Dod. „Ilustr. Kur. Codz.” R. 6: 1929 nr 24 z 17 VI; Figna J., Dr H. J. w świetle najnowszych prądów wychowania fizycznego, „Wychowanie Fizyczne” R. 2: 1948 nr 5/6; Filiński B., Park dra J-a i kilka uwag o wychowaniu, Kr. 1891; Jaworski J., H. J. Wspomnienie, W. 1907, odb. z „Gaz. Lek.”; Kamiński A., Dr H. J. twórca nowoczesnego wychowania fizycznego w Polsce, Kr. 1946; Krzyżanowska Z., Dobroczynność w Krakowie, Kr. 1932; Miejski Park dra J-a w Krakowie, Kr. 1894; Piasecki E., Dzieje wychowania fizycznego, Lw.– W.–Kr. 1925, Wyd. 2., Lw. 1929 (fot.); tenże, Parki Jordanowskie, Lw. 1907 odb. z „Muzeum”; Rostafiński J., H. J., Z powodu 30-letniej rocznicy doktoryzacji, Kr. 1900, odb. z „Przegl. Pol.”; Smarzyński H., Dr H. J. pionier nowoczesnego wychowania fizycznego w Polsce, Kr. 1958 (zasadnicza bibliogr. archiwaliów i opracowań oraz rkp. publikacji J-a, fot.); Talarczykówna R., Zasługi H. J-a na polu higieny i wychowania fizycznego młodzieży, P. 1939, odb. z „Higieny Szkolnej” T. 1 z. 1; Wyrobek Z., J. – ojciec ruchu boiskowego w Polsce, „Kur. Liter.-Nauk.” Dod. do „Ilustr. Kur. Codz.” R. 6: 1929 nr 4 z 17 VI (fot.); Bojko J., Afera z drem J.-em w r. 1896: „Piast” 1925 nr 41 i Ze wspomnień, W. 1959 s. 229–33; Bratkowski, O śp. H. J-ie d. 18 maja 1907, Przemówienie, Kr. 1907; Kozłowski W. R., Prof. H. J. Wspomnienie pozgonne, „Ruch” R. 2: 1907 nr 10 z 26 V; Rosner A., H. J., „Przegl. Lek.” 1907 nr 21; – Zakł. Hist. Med. Akad. Med. w Kr.: Dokumenty do życia i działalności J-a; Arch. UJ; Arch. Państw. w Kr.; B. Jag.: listy; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Materiały Red. PSB; – Materiał F. Fidzińskiego; Uzupełnienia Zofii Ciechanowskiej.
Stanisław Ciechanowski