Rewakowicz Henryk Karol (1837–1907), dziennikarz lwowski, publicysta, polityk, działacz ruchu ludowego. Ur. 19 I w Sokolnikach (paraf. Trześnia) w pow. tarnobrzeskim, był synem Szymona, nauczyciela ludowego, i Karoliny z Sucheckich.

R. uczył się kolejno: w Przeworsku, w Wieliczce, w Przemyślu, Samborze i we Lwowie. Po ukończeniu szkoły średniej we Lwowie, pracował przez rok jako praktykant podatkowy w Janowie pod Lwowem, a następnie przez rok studiował na Wydziale Prawa Uniw. Lwow. Jako akademik brał czynny udział w życiu kulturalnym. Kiedy w r. 1856 grono działaczy demokratycznych we Lwowie z dr. Teofilem Wisłockim na czele przystąpiło do wydawania dziennika pod nazwą „Świt”, w skład redakcji wszedł także R., obok Platona Kosteckiego i in. Pismo ukazywało się jednak zaledwie parę miesięcy na skutek utrudnień ze strony cenzury austriackiej. Po zamknięciu „Świtu” wychodził we Lwowie początkowo dwa razy na tydzień, a później trzy razy na tydzień, założony przez Hipolita Stupnickiego, „Przegląd Powszechny”, który w r. 1858 zmienił nazwę na „Przegląd Powszechny Polityczny”. Wraz z Franciszkiem Ksawerym D’Abancourt, Edwardem Błotnickim i Władysławem Rapackim R. był członkiem jego redakcji. Pismo walczyło przeciwko centralizmowi austriackiemu, o rozszerzenie praw politycznych dla Galicji, broniło haseł demokratycznych i patriotycznych. Miało też ciągłe kłopoty z cenzurą i władzami w postaci licznych konfiskat i procesów prasowych. W r. 1861 władze austriackie dopatrzyły się w artykule pt. Jak rzeczy stoją w Europie? zbrodni i zdrady stanu, zamknęły pismo i aresztowały R-a oraz wydawcę, którym był już wtedy D’Abancourt. Sąd austriacki skazał R-a na 12 lat więzienia. R. odbywał karę w więzieniu u Karmelitów we Lwowie i apelował przeciw wyrokowi. Sąd drugiej instancji podwyższył karę o dwa lata. Odsiedział tylko 3 miesiące, gdyż niebawem nadeszła z Wiednia powszechna amnestia i uwolniono go. W l. 1852–8 współpracował R. z „Gazetą Narodową”, radykalno-demokratycznym pismem wydawanym we Lwowie przez Jana Dobrzańskiego, a następnie w l. 1869–84 wraz z Janem Lamem redagował lwowski „Dziennik Polski”. Wówczas ukształtowała się jego osobowość jako dziennikarza i publicysty. Nawiązał bliskie kontakty z wybitnymi uczonymi i pisarzami z całej Polski. Przyjaźnił się szczególnie z Wincentym Polem i uczestniczył w przygotowywaniu do druku utworów zebranych tego pisarza. W pracy dziennikarskiej kolegował z takimi pisarzami jak Lam, Stefan Ramułt, Bolesław Czerwieński, późniejszy działacz socjalistyczny. Był redaktorem wydanej przez J. Luxemburga „Landtags Correspondenz (Galizische)” (Lw. 1871).

R. brał też udział w akcji przygotowawczej i w organizowaniu oddziałów powstańczych w r. 1863 na terenie Galicji. W akcji zbrojnej nie uczestniczył, głównie z powodu swego krótkowidztwa. Sentyment dla powstania styczniowego zachował i potem. Był jednym z inicjatorów i działaczy Tow. Opieki Narodowej, które istniało we Lwowie w l. 1870–3. Towarzystwo to prowadziło przede wszystkim akcję pomocy dla powstańców i sybiraków. Zorganizowano referat weryfikacyjny, stypendium, przytuliska, pośredniczono w uzyskiwaniu posad na terenie Galicji. Urządzano wspólne święcone i Wilię Bożego Narodzenia, opiekowano się inwalidami. Towarzystwo działało bardzo intensywnie, zgromadzono nawet rocznie do 20 tys. guldenów. We wrześniu 1873 dekret Namiestnictwa rozwiązał Towarzystwo, bez udzielenia wyjaśnień i mimo rekursów odwoławczych. R. był także w r. 1882 jednym z założycieli lwowskiego stowarzyszenia «Przymierze Braci – Agudas Achim», grupującego zarówno wyznawców judaizmu, jak i katolików. Stowarzyszenie gromadziło hasła asymilatorskie i popierało wszelkie tendencje idące w tym kierunku.

Kolejnym i chyba najważniejszym okresem w działalności dziennikarskiej R-a stało się przejęcie przezeń w r. 1884 dziennika „Kurier Lwowski”. Uczynił z niego radykalno-demokratyczne pismo, niezwykle popularne w Galicji i poza jej granicami, sympatyzujące z rodzącym się ruchem ludowym. „Kurier” wydawał potem liczne dodatki, m. in. od r. 1893 „Tydzień”, który odegrał bardzo ważną rolę w rozwoju kultury polskiej na terenie Galicji, a także innych ziem Polski. Do „Kuriera Lwowskiego” a potem i do „Tygodnia” pisywali czołowi literaci owych lat: Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, Ludwik Kulczycki, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer i in. Na etacie „Kuriera Lwowskiego” przez kilka lat pracował ukraiński pisarz i publicysta Iwan Franko. Od r. 1887 współwydawcami „Kuriera” obok R-a zostali: Bolesław Wysłouch, jeden z głównych twórców ruchu ludowego w Galicji, i adwokat Edward Lilien. Sposób redagowania przez R-a „Kuriera Lwowskiego” spotkał się z wysoką oceną współczesnych pisarzy i publicystów; pismo było utrzymane na wysokim poziomie, a jego język popularny i dostępny. W redakcji „Kuriera” była ściślejsza grupa związana z lożą masońską, do której należał R.

Był R. jednym z głównych przywódców i działaczy ruchu ludowego w Galicji, który pod koniec XIX w. przybrał konkretne formy organizacyjne. Początkowo były to luźne wiece i zgromadzenia chłopskie lub stowarzyszenia miejskie o charakterze bardziej oświatowym niż politycznym, ale już założone w r. 1894 we Lwowie Polskie Tow. Demokratyczne (PTD), którego członkiem zarządu został R., miało wyraźny polityczny program z hasłem pełnego zrównania chłopów galicyjskich w prawach politycznych. R. opracował odezwę programową PTD. Było ono bezpośrednim poprzednikiem Stronnictwa Ludowego (SL), które powstało w Rzeszowie 28 VII 1895 na zjeździe przedstawicieli chłopskich komitetów wyborczych w przededniu wyborów sejmowych. Pierwszym prezesem SL został Karol Lewakowski, a jego zastępcami: R. i Jakub Bojko. Gdy Lewakowski w r. 1897 wyjechał na stałe do Szwajcarii, prezesem SL, które później zmieniło nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe, został wybrany R. Piastował on tę godność aż do śmierci. W okresie prezesury R-a galicyjski ruch ludowy odniósł największe swoje sukcesy organizacyjre, wypracował pogłębione podstawy programowe, nawiązał kontakty z ruchem ludowym w Królestwie i in. dzielnicach Polski. Organ Stronnictwa „Przyjaciel Ludu”, z którym R. współpracował, zwiększył znacznie swój nakład i objętość. Ruch ludowy w tym okresie odnosił wielkie zwycięstwa na polu parlamentarnym, doprowadzając do reformy prawa wyborczego do parlamentu wiedeńskiego na zasadzie powszechnego głosowania. R. swoim autorytetem moralnym, umiejętnością postępowania z ludźmi, szerokimi kontaktami, praktyką dziennikarską niezwykle pomógł organizującemu się ruchowi ludowemu. Obok „Przyjaciela Ludu” mogli ludowcy zawsze liczyć na życzliwą pomoc prasową w tak poczytnym piśmie, jakim był redagowany przez R-a „Kurier Lwowski”. Działacze chłopscy znajdowali oparcie w demokratycznym środowisku krakowskim i lwowskim, w którym wielką rolę odgrywała osobowość R-a. Przez wiele lat brał R. udział we wszystkich poczynaniach ruchu ludowego, uczestniczył w posiedzeniach Rady Naczelnej, wysuwał propozycje personalne i programowe, łagodził spory. Wiek i ciężka choroba oczu, uniemożliwiały R-owi coraz bardziej kierowanie stronnictwem. Od r. 1902, po przejęciu redakcji „Przyjaciela Ludu” przez Jana Stapińskiego, on właśnie stał się czołowym i najwybitniejszym przywódcą SL. R. darzył Stapińskiego dużą sympatią, doceniał w pełni jego wielkie talenty organizacyjne, miał do niego zaufanie, które okazywał mu do ostatnich dni swego życia. Formalnie więc prezesem Stronnictwa był R., faktycznie decydującą osobą stawał się coraz bardziej Stapiński.

R. nie był nigdy posłem ani do parlamentu austriackiego, ani do sejmu galicyjskiego. Kandydował w r. 1893 i 1897 do parlamentu wiedeńskiego, lecz na skutek nadużyć administracji nie przeszedł w wyborach kurii miejskiej ze Lwowa. W r. 1893 ogłosił drukiem swoją Mowę kandydacką… przed wyborami do Rady Państwa na zgromadzeniu wyborców m. Lwowa 27 IX 1893 (Lw.). Interesował się żywo toczącą się walką wyborczą i zostawił ciekawy opis wyborów do V kurii, tzw. powszechnego głosowania do parlamentu wiedeńskiego w r. 1900 w okręgu Sanok–Sambor (okręg wyborczy Stapińskiego). Pojechał wówczas do Starego Sambora jako dziennikarz-sprawozdawca i potem w artykule pt. Publiczny gwałt („Przyjaciel Ludu” 1900 nr 52) opisał nadużycia wyborcze (wskutek których Stapiński tym razem przegrał wybory) oraz sprawę bezprawnego przetrzymania jego samego w gmachu starostwa przez 10 godz. w czasie głosowania, mimo posiadanej legitymacji dziennikarskiej.

R. zwalczał administrację galicyjską także w swych wystąpieniach na posiedzeniach Rady miasta Lwowa, gdzie zasiadał jako radny przez trzy kadencje: 1886–8, 1889–92, 1893–5. Głośna była sprawa, kiedy R. w r. 1895 przeciwstawił się nadaniu obywatelstwa honorowego miasta Lwowa Kazimierzowi Badeniemu, ówczesnemu namiestnikowi Galicji, który ze szczególną siłą tępił wszelkie samodzielne poczynania chłopskie i robotnicze i uchodził za symbol «czarnej reakcji». Przeciwnicy polityczni nie znosili R-a, choć nie odmawiali mu uczciwości w walce politycznej, co doceniał w swoich pamiętnikach Kazimierz Chłędowski. Ceniła natomiast R-a prasa demokratyczna, szanował go lud wiejski, inteligencja, a uznanie i autorytet jaki posiadał wśród drobnomieszczaństwa i inteligencji galicyjskiej, czynił zeń sztandarową postać sił demokratycznych Galicji. Społeczeństwo pamiętało o jego bezkompromisowej walce z nadużyciami w administracji galicyjskiej, walce o radykalno-demokratyczny kierunek w polityce galicyjskiej, o postęp, oświatę masową, o kulturę narodową. Urządzono mu jubileusz 30-lecia pracy dziennikarskiej w dn. 21 XI 1886. Nadesłano wówczas 2 tys. depesz z całej Polski, prasa poświęciła jubilatowi artykuły i wzmianki, odbył się też bankiet w lwowskiej sali «Sokoła». W następnym jubileuszu w r. 1896, w 40-tą rocznicę jego pracy dziennikarskiej, wzięli udział chłopi, pisała prasa ludowa, a główny organ ruchu ludowego „Przyjaciel Ludu” (1896 nr 33) zamieścił napisany na tę okazję wiersz samouka, robotnika Józefa Baczyńskiego. Jednym z wyrazów szacunku, jakim cieszył się R. było nadanie mu przez miasto Śniatyń dyplomu honorowego obywatela tego miasta za kampanię, którą prowadził w „Kurierze Lwowskim” przeciw nadużyciom sądowym.

W l. 1869–1907 był R. członkiem Galicyjskiego Tow. Gospodarskiego (Oddz. we Lwowie). Przez kilka lat wchodził do Zarządu Głównego Tow. Pedagogicznego. Ostatnie lata życia spędził R. we Lwowie już jako właściwie emeryt na wpół ociemniały. Mieszkał w małym domku na Górnym Łyczakowie, często wychodził do centrum miasta, do kawiarni i do redakcji, spotykał się z ludźmi, opowiadał, wspominał. Był to człowiek o szerokiej erudycji i świetnej pamięci, a jednocześnie facecjonista niezrównany. Wiele z jego powiedzeń krążyło długo w środowisku kulturalnym Lwowa i Galicji. Nie zaznał szczęścia w życiu rodzinnym. Wcześnie zmarła jego żona, Wanda z Czerwieńskich (ok. 1840–1892), siostra Bolesława (zob.), potem syn, wreszcie dwóch zięciów. Pozostało mu grono przyjaciół, szczególnie tych najbliższych spośród działaczy ruchu ludowego. Póki mógł, uczestniczył w przygotowywaniu dokumentów programowych ruchu ludowego, przewodniczył w radach naczelnych. Jeszcze w kwietniu 1907 brał udział w zjeździe posłów ludowych we Lwowie. Zmarł 30 IX 1907 we Lwowie, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim. Pogrzeb jego był wielką manifestacją sił demokratycznych miasta Lwowa i Galicji. W imieniu SL przemawiał nad mogiłą J. Bojko.

Liczne nekrologi podkreślały uczciwość, bezkompromisowy stosunek do nadużyć, pracowitość, skromność, serdeczność R-a. Jako dziennikarz był przeciwnikiem frazesu. Pisał jasno i prosto, chociaż stosunkowo niewiele, raczej redagował. Był też w większym stopniu dziennikarzem niż publicystą.

Estreicher w. XIX; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN); Österr. Biogr. Lexikon, Lf. 42; Medyński A., Ilustrowany przewodnik po cmentarzu Łyczakowskim, Lw. 1937; – Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; tenże, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; tenże, Henryk Rewakowicz, „Zesz. Prasoznawcze” 1971 nr 4; Feldman W., Programy i stronnictwa polityczne w Galicji, Kr. 1907; Giza S., Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895–1965, W. 1967; Hass L., Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908–1915, „Kwart. Hist.” 1967 nr 4 s. 1057; Kowalczyk S., Ruch ludowy wobec wyborów do sejmu w Galicji w 1895 r., „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” 1965 nr 7 s. 291, 292, 294, 295, 304, 308, 312; Miasto Lwów w okresie samorządu. 1870–1895, Lw. 1896 s. 222, 234, 248; Pastuszka S. F., Karol Lewakowski, W. 1980; Prasa polska w l. 1661–1864, W. 1976; toż za l. 1864–1918, W. 1976; Szczepański S., Z dziejów ruchu ludowego w Polsce, Kr. 1924 s. 86; Zarys dziejów ruchu ludowego, W. 1963 I; – Braiter B., Dawny Lwów, Lw. 1937 s. 21, 22; Chłędowski K., Pamiętniki, Wr. 1951; Jaworski F., Lwów stary i wczorajszy, Lw. 1910; Lam J., Wybór kronik, W. 1954; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958 II; Materiały do dziejów ruchu ludowego, W. 1963 I; Pol W., Pamiętniki, Kr. 1960; Prasa tajna, cz. 3; Stapiński J., Listy, Wr. 1977; tenże, Pamiętnik, W. 1959; Szematyzmy Król. Galicji z l. 1869–1907; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 I; – „Gaz. Warsz.” 1892 nr 300 (dot. żony); „Głos” 1886 nr 8; Kalendarz „Przyjaciela Ludu” na r. 1909; „Prawda” 1887 nr 1; „Przyjaciel Domowy” 1886 nr 22 (fot.); „Przyjaciel Ludu” 1896 nr 32, 33; „Zielony Sztandar” 1965 nr 60; – Nekrologi z r. 1907: „Czas” nr 224, „Gaz. Lwow.” nr 225, 226, „Krytyka” nr 11, „Przyjaciel Ludu” nr 41, „Siewba” nr 23, „Szkoła” nr 326, „Tyg. Ilustr.” nr 41 (fot.); – B. Ossol.: rkp. 7115, 7194; – Informacje ks. Romana Chimiaka z Trześni.

Krzysztof Dunin-Wąsowicz