Krajewski Henryk Eugeniusz Antoni (1824–1897), prawnik, spiskowiec, zesłaniec. Ur. 20 XII (u Ponikowskiego mylna, zdaje się, data 5 VIII 1826), we wsi Dub w pow. hrubieszowskim, nie będącej własnością jego rodziców, był synem Benedykta Seweryna i Tekli z Trzeszczyńskich, bratem Feliksa (zob.) i Władysława (zob.). Uczestnik spisku «Świętokrzyżców» Aleksander Krajewski, równie jak stracony wraz z R. Trauguttem Rafał Krajewski nie byli jego krewnymi. K. uczęszczał do szkół w Hrubieszowie i Lublinie; w r. 1842 zapisał się na Kursa Prawne w Warszawie, a po 2 latach wyjechał do Moskwy, gdzie ukończył prawo ze stopniem kandydata. W czasie studiów w Moskwie był czynny w polskim «ogóle» studenckim oraz nawiązał kontakty wśród słowianofilów. i liberałów rosyjskich. Organizował też pomoc dla zesłańców polskich przejeżdżających przez Moskwę. Wróciwszy do Warszawy w r. 1846 został aplikantem przy Trybunale Cywilnym, a 15 III 1848 r. uzyskał nominację na adiunkta prawnego w Wydziale Skarbowym Rządu Gubernialnego Warszawskiego.
Wcześniej już wszedł K. do spisku demokratycznego, powiązanego z Centralizacją Wersalską. Po rychłej śmierci założyciela spisku E. Domaszewskiego (marzec 1847) K. stanął na jego czele. Związek składał się głównie z inteligencji urzędniczej; współpracowały z nim «entuzjastki» z N. Żmichowską na czele oraz kilku księży. Prowadzono agitację wśród rzemieślników warszawskich i starano się rozbudować placówki na prowincji. Wobec wybuchu rewolucji 1848 r. K. liczył na wkroczenie do Królestwa legionów Mierosławskiego; samodzielne powstanie w Królestwie uważał za niemożliwe; nie zdołał też przeszkodzić masowemu zbiegostwu patriotycznej młodzieży z Królestwa za granicę. Akcja spisku osłabła po upadku powstania poznańskiego, ożywiła się znów w r. 1849, w oczekiwaniu na pomoc Węgrów. W końcu t. r. K. nie widział już dalszych perspektyw przed spiskiem, trwał jednak na stanowisku. Został aresztowany 17 II 1850 r. i osadzony w X pawilonie cytadeli. W ciągu całego roku wypierał się wszystkiego, mimo iż najbliższy jego towarzysz R. Świerzbiński wydał w śledztwie tajniki organizacji. Dopiero w marcu 1851 r., skatowany i umęczony, potwierdził K. na piśmie zeznania współtowarzyszy, dorzucając parę jeszcze dalszych nazwisk. Przybity tym, co zaszło, usiłował odebrać sobie życie: raz rzucając się z okna II piętra, a powtórnie skacząc z wysokiego pieca w swej celi. Za pierwszym razem złamał nogę, za drugim szczękę. W r. 1854 sąd wojenny skazał go na 8 lat katorgi. Sylwetkę jego z tych lat upamiętniła Żmichowska w noweli pt. „Adeodat” (1857).
Prowadzony etapami aż do Daurii koło Nerczyńska, K. dość szybko (1856) skorzystał z amnestii. Zamieszkał zrazu w Kiachcie; wkrótce przybyła doń z kraju wdowa po przyjacielu, Anna z Lewickich Domaszewska, uczestniczka grupy «entuzjastek», z którą K. wziął ślub w Irkucku w r. 1858. Oboje utrzymywali się z udzielania lekcji; na zlecenie przychylnego gradonaczalnika A. Despot-Zenowicza K. opracował statuty projektowanego banku oraz urządzenia szkół w Troicko-Sawsku.
W r. 1860 K. uzyskał prawo powrotu do Warszawy, gdzie zajął wpływowe miejsce wśród tzw. «sybiraków». Posadę miał w kancelarii Ordynacji Zamoyskich. Dn. 27 II 1861 r. uczestniczył przy zawiązaniu Delegacji Miejskiej; został kooptowany do niej 6 III i tegoż dnia objął w niej funkcje sekretarza. Został też powołany do komisji, która opracowała projekt ustawy municypalnej, akceptowany przez Delegację 13 III. W związku z tym K. wszedł 23 III w skład Wydziału Obywatelskiego, a 4 IV w skład Tymczasowej Rady Miejskiej. W jesieni 1861 r. został obrany do warszawskiej Rady Miejskiej; jednakże po ogłoszeniu stanu wojennego został aresztowany wraz z wielu innymi działaczami byłej Delegacji i w lutym 1862 r. zesłany administracyjnie do Tambowa. Uwolniły go stamtąd już po paru miesiącach starania przyjaciół: W. Spasowicza, M. Katkowa i gen. Błudowa; na sugestię Anastazji Błudow złożył wówczas K. w Petersburgu memoriał w sprawie koncesji autonomicznych dla Król. Pol. W Warszawie powrócił do pracy w Radzie Miejskiej, w której pełnił funkcje «trzymającego pióro». Bliski środowisku millenerów, przechylił się na stronę ruchu dopiero po 22 I 1863 r., a w marcu t. r. podał się do dymisji wraz z całą Radą. W jednym z projektów, lansowanych przez obóz «białych», utworzenia jawnego Rządu Narodowego w Częstochowie, wysuwano K-ego na sekretarza stanu.
Do pracy w organizacji narodowej przystąpił K. z ociąganiem, wprowadzony pono przez A. Gillera, zapewne więc przed końcem maja 1863 r. W Wydziale Spraw Zagranicznych Rządu Narodowego (RN) był zrazu «doraźnym tylko pomocnikiem»; za rządów K. Majewskiego został dyrektorem Wydziału, bezpośrednio podległym W. Gołemberskiemu. W tym charakterze miał udział w redagowaniu depesz RN do W. Czartoryskiego, jak również odezw zwróconych do Europy. Aresztowany 18 IX 1863 r. został zwolniony po paru tygodniach i wrócił do pracy w Wydziale na wyraźne życzenie R. Traugutta. Zastrzegł sobie przy tym, że kontakt z organizacją mieć będzie wyłącznie za pośrednictwem M. Dubieckiego. W więzieniu znalazł się ponownie w kwietniu 1864 r. Wypierał się konsekwentnie wszystkiego, obciążył go jednakże w zeznaniu O. Awejde. Sąd wojenny uznał jego winę za nieudowodnioną, natomiast Audytoriat Polowy wniósł o zesłanie go na Syberię jako silnie podejrzanego. Wyrok ten został konfirmowany 24 VII 1865 r.
Na trzecim z kolei zesłaniu w Kiereńsku (gub. penzeńska) spędził 3 lata. Wróciwszy do Warszawy uzyskał nominację (16 V 1870) na adwokata przy Sądzie Apelacyjnym; w r. 1876 został adwokatem przysięgłym dzięki poparciu prezesa Sądu Okręgowego W. Zakrewskiego, mimo negatywnej opinii warszawskiej żandarmerii. «Praktykę bieżącą miał wyłącznie cywilną», ale zdarzało mu się też zabłysnąć w sprawach karnych (np. obrona Stanisława Hiszpańskiego zabójcy doktora A. Kurcjusza). W r. 1885 w procesie uczestników «Wielkiego Proletariatu» wraz z W. Spasowiczem bronił T. Rechniewskiego, nie tając swego współczucia dla losu prześladowanych przez carat socjalistów. Zdobył sobie w palestrze warszawskiej wybitne stanowisko, a władze carskie zazwyczaj do niego się zwracały, gdy szło im o porozumienie się z warszawską adwokaturą. Zabiegi K-ego o utworzenie Rady Obrończej w Warszawie pozostały bez skutku; doprowadził za to do utworzenia Kasy Adwokackiej. W l. 1870–1 był zastępcą dyrektora Tow. Kredytowego m. Warszawy. Popularności unikał, o politycznej przeszłości swej nie mówił nigdy. Czas jakiś stał dosyć blisko redakcji „Ateneum”. Zmarł nagle w Warszawie 19 VI 1897 r.; pochowany został na Powązkach. Żonę swą przeżył, jedyną córkę, Deodatę, utracił w jej dzieciństwie. Cały majątek, poza niewielu legatami, zapisał na fundację pod nazwą «Charitas», na stypendia dla kształcącej się młodzieży pochodzenia chłopskiego. Księgozbiór legował Kasie Adwokackiej; wszystkie papiery swoje kazał spalić; portret swój pędzla J. Matejki przeznaczył «do jakiejkolwiek galerii obrazów» pod warunkiem, że będzie figurował w niej jako portret «nieznanego mężczyzny». Nagrobek K-ego dłuta W. Szymanowskiego odsłonięto w r. 1901 w kościele Św. Piotra i Pawła w Warszawie.
W. Enc. Ilustr., (M. Dubiecki); Tyrowicz M., Katalog wystawy historycznej Wiosny Ludów, Kr. 1948; – Baumgarten L., Dzieje Wielkiego Proletariatu, W. 1966; Dubiecki M., Romuald Traugutt i jego dyktatura, W. 1924; Minkowska A., Organizacja spiskowa 1848 r. w Królestwie Polskim, W. 1923; Ponikowski C., Sylwety obrończe, W. 1933 (fot.); Przyborowski, Dzieje 1863 r., V 14 n., 39 n., 73, 126, 238, 248; tenże, Historia dwóch lat, III 134, 137, 159, 240, 270, 495; Rudzka W., Karol Majewski, W. 1937; Zarys 25-letniej działalności Tow. Kredytowego m. Warszawy, W. 1896 s. 125; – Avejde, Pokazanija; Baranowska J., Ścieżki przez życie, W. 1961; Baranowski I., Pamiętniki, P. 1923; Cederbaum, Powstanie styczniowe; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1925 II; K. H., Obrona za St. Hiszpańskim, W. 1882; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958 II; Suligowski A., Z ciężkich lat, Kr. 1905; Zbiór zeznań śledczych o przebiegu powstania styczniowego, Wr. 1965; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wr. 1956; Żmichowska N., Listy, Wr. 1960–7 II–III; – Kalendarzyk polityczny, 1849; „Roczn. Urzęd. Król. Pol.” 1863; Nekrologi: „Biesiada Liter.” 1897 t. 1 s. 428; „Czas” 1897 nr 141–2; „Kur. Warsz.” 1897 nr 167 (F. Nowodworski); – Księgi metrykalne parafii w Kryłowie (odpis aktu ur. brata K-ego Feliksa w posiadaniu Red.).
Stefan Kieniewicz