Merczyng Henryk, pseud. i krypt. Edward Czyński, M…czyng Henryk, H. M. (1860–1916), fizyk, profesor elektrotechniki i mechaniki w Petersburgu, historyk reformacji i demograf. Ur. 5 II w Zgierzu, był synem Jana Karola Mertschinga (zob.) i Matyldy Schlabic. Pochodził z rodziny kalwińskiej; po ukończeniu II Gimnazjum w Warszawie wstąpił na Wydział Fizyczno-Matematyczny Uniw. Warsz., który ukończył w r. 1882. Jeszcze w trakcie studiów otrzymał złoty medal, przyznany mu przez Wydział Historyczno-Filologiczny tegoż Uniwersytetu za ogłoszoną później drukiem (1881 w języku rosyjskim) rozprawkę o cesarzu Tyberiuszu. M. podjął następnie naukę w petersburskim Instytucie Inżynierów Komunikacji (Institut Inženerov Putej Sobščenija). Po jego ukończeniu (1885) pracował na stacji Novaja Aleksandrija (późniejsze Puławy) na Kolei Nadwiślańskiej, a w r. 1887 rozpoczął w wyż. wym. Instytucie wykłady (w charakterze nauczyciela nadetatowego) i w r. 1892 został mianowany adiunktem, w r. 1896 zaś profesorem nadzwycz., w r. 1904 profesorem zwycz. elektrotechniki. W uczelni tej prowadził początkowo kurs hydrauliki, a od r. 1890 zapoczątkował wykłady elektrotechniki i telegrafii oraz zorganizował laboratorium elektrotechniczne. Przez pewien czas prowadził również wykłady w Instytucie Elektrotechnicznym w Petersburgu. Program jego wykładów obejmował zagadnienia maszyn i urządzeń elektrycznych, przesyłania energii elektrycznej na odległość, napędu elektrycznego statków i pojazdów szynowych (koleje, tramwaje).

M. był głównym inicjatorem i pionierem opracowania projektów elektryfikacji kolei w Rosji, początkowo węzła petersburskiego i kolei zakaukazkich (1911), a następnie węzła moskiewskiego (1912). Był członkiem rady inżynierskiej rosyjskiego Ministerstwa Komunikacji. Pod jego kierunkiem wykonane były pierwsze prace dyplomowe z zakresu trakcji elektrycznej kolejowej, tramwajowej i rzecznej oraz elektryfikacji zakładów naprawczych taboru kolejowego. M. zajmował się również hydrauliką, a zwłaszcza zagadnieniami teoretycznymi przepływu cieczy w rurociągach, co było związane z budowanym wówczas dalekosiężnym naftociągiem Baku–Batumi. Poza tym prowadził wszechstronne studia i prace fizyczne (w r. 1900 obserwował zaćmienie słońca w Hiszpanii), szczególnie z zakresu optyki i fal świetlnych. Ogłosił wiele książek i artykułów w czasopismach, w języku polskim, rosyjskim, francuskim i niemieckim, m. in. Elektrotechnika v primenenji k inženernomu delu (S. Pet. 1888), Kurs elektrotechniki (W. 1895), Zasady elektrotechniki (W. 1889), Teoria prądu elektrycznego (W. 1905), Ob električeskich železnych dorogach (S. Pet. 1908), Mechaničeskaja i električeskaja tjaga sudov na iskustvennych vodjanych putjach (S. Pet. 1896), Études sur les ondes électromagnétiques très courtes (Paris 1909), O dviženji židkostej i vody, kerosina i nefti v trubach (S. Pet. 1890, 1892, 1903), Über Fresnel’s Wellenlängenmessungen (Leipzig 1884), O własnościach ogniskowych siatek dyfrakcyjnych („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU”, 1882), O motorach drobnych (W. 1889), Dumania przyrodnika (Pet. 1899).

M. zajmował się nadto stale, choć trochę po amatorsku, historią polskiego ruchu reformacyjnego oraz zagadnieniami demografii i geografii historycznej. Poświęcał na te studia przede wszystkim wakacje, podczas których wyjeżdżał do bibliotek i archiwów zarówno na terenie cesarstwa rosyjskiego (Wilno, Warszawa), jak i Galicji (głównie Kraków). Poszukiwania pamiątek po arianach skłoniły go do dwukrotnych odwiedzin Lusławic (1897 i 1910) oraz do przeprowadzenia wstępnej kwerendy źródłowej w Siedmiogrodzie (1910). M. ogłaszał niektóre swe prace pod firmą krakowskiej Akademii Umiejętności (nie był jej członkiem), z tamtejszym światem naukowym był jednak częściowo poróżniony. W zjeździe im. M. Reja (1906) udziału nie wziął, w testamencie swym zaś od dobrodziejstw korzystania ze stypendiów przez siebie ustanowionych wyłączył wszystkich krewnych profesorów uniwersytetu krakowskiego i lwowskiego (oraz tamtejszej politechniki), co jego biograf (J. Kurnatowski) tłumaczy niechęcią M-a do «oficjalnej habsbursko-katolickiej historiografii».

M. był aktywnym członkiem Jednoty Kościoła ewangelicko-reformowanego w Wilnie, który wspierał przypuszczalnie również i finansowo. Swemu przywiązaniu do protestantyzmu i niechęci wobec kontrreformacji dawał wyraz w licznych przyczynkach źródłowych, ogłaszanych głównie na łamach „Zwiastuna Ewangelicznego” i „Przeglądu Historycznego”. Ukazywał w nich prześladowanie różnowierców (Czterokrotne zburzenie zboru wileńskiego, „Zwiastun Ewangeliczny” T. 4: 1901, przedruk: 1935) i ich dzieł (Domniemanie pierwsza w Polsce książka spalona przez kata, „Przegl. Hist.” T. 16: 1913; Druga w Polsce egzekucja literacka, tamże T. 17: 1913). Pisał o przeszłości protestanckiego Wilna oraz o różnowierczych tradycjach takich rodów, jak Radziwiłłowie, Rejowie czy Drohojowscy. M. był także jednym z pionierów badań nad dziejami polskiego antytrynitaryzmu, zarówno od strony historycznej (Arianie polscy i Dymitr Samozwaniec, „Przegl. Hist.” T. 4: 1907, Ostateczny koniec arian polskich, tamże T. 7: 1908), jak i dogmatycznej (Polscy deiści i wolnomyśliciele za Jagiellonów, tamże T. 12: 1911, Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych, Kr. 1913). Prace M-a na temat ruchu reformacyjnego, dość chaotyczne kontrukcyjnie, zachowują jednak do dziś dnia wartość głównie dzięki sporej liczbie wykorzystanych przekazów źródłowych, obecnie po większej części niedostępnych lub zaginionych.

Za wielką zasługę M-a należy również uznać podjęcie w r. 1908 (z jego inicjatywy) przez synod ewangelicko-reformowany w Wilnie edycji podstawowych dokumentów do dziejów polskiej reformacji („Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae”), przede wszystkim akt synodalnych. Wydawnictwo to, zaplanowane ambitnie na 12 serii (miały się one dzielić na zeszyty, stanowiące każdy odrębną całość), zostało rozpoczęte przygotowanym przez M-a zeszytem 1 serii I, zawierającym dokumenty do dziejów XVI wieku (1911, wznowienie: 1925). Edycję tę poprzedził M. syntetycznym opracowaniem pt. Wilno ewangelickie. Wybuch pierwszej wojny światowej sprawił, że poprzestano na wydaniu tylko czterech pierwszych zeszytów tego wydawnictwa. Trwałą wartość zachowało również dokonane po raz pierwszy przez M-a zestawienie wszystkich zborów różnowierczych w Polsce XVI–XVIII w. (Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Polsce, z mapą; ukazało się jako aneks do II tomu dzieła W. Krasińskiego „Zarys dziejów i upadku reformacji w Polsce”, W. 1904). M. zamierzał także opracować herbarz szlachty różnowierczej. Z innych jego prac należy wymienić studia nad dziejami oświaty w dawnej Polsce (m. in. Kołłątaja i Czackiego myśl urządzenia gimnazjum wołyńskiego i wszystkich innych szkół w guberni wołyńskiej, „Rocznik zbiorowy prac naukowych na r. 1880”, W. 1881; Podręcznik matematyczny szkół polskich za Zygmunta III, „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrod. AU” S. A, Kr. 1908 XLVII) oraz przyczynek do dziejów kartografii historycznej (Mapa Litwy z r. 1613 ks. Radziwiłła Sierotki, pod względem matematycznym i kartograficznym, „Spraw. Tow. Nauk. Warsz.”, Wydz. III, 1913). M-a interesowały także zagadnienia współczesnej demografii, z którego to zakresu ogłosił: Zarys etnograficzno-statystyczny liczebności i rozsiedlenia ludności polskiej (W. 1887; wyd. 2. przy współudziale T. Tillingera, W. 1909) oraz rozprawkę Ludność polska w cesarstwie niemieckim („Ekonomista” 1881). Opublikował także studium popularnonaukowe: Mikołaj Kopernik. Życie i działalność naukowa (W. 1888).

Wybuch pierwszej wojny światowej zastał M-a na stanowisku zasłużonego profesora Instytutu Inżynierów Komunikacji (w randze tajnego radcy). Należał on do aktywnych działaczy kolonii polskiej w Petersburgu; już w r. 1883 M. założył (wraz ze swym kolegą-studentem Władysławem Natansonem) na wpół legalne kółko przyrodnicze, do którego należeli Polacy studiujący w tym mieście. Po r. 1905 kółko przekształciło się w legalny Związek Polskich Lekarzy i Przyrodników; w l. 1914–16 M. był jego wiceprezesem oraz przewodniczącym wydziału przyrodniczego. Należał również do kierownictwa Wyższych Kursów Polskich w Piotrogrodzie. Utrzymywał ścisły związek z krajem, był członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego i Tow. Kursów Naukowych Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. Zbliżony politycznie do Narodowej Demokracji, wyraził gotowość współpracy z miesięcznikiem „Myśl Narodowa”, wydawanym od stycznia 1916 przez to stronnictwo w Piotrogrodzie. Tamże zmarł, 14 IX 1916, na atak serca, w stanie przypuszczalnie bezżennym. Swój majątek, wynoszący ok. 110 000 rubli w papierach wartościowych, w połowie zapisał rodzinie (m. in. matce), w połowie zaś przeznaczył na cele publiczne. Część tego miała przypaść Muzeum w Raperswilu, część zaś Jednocie ewangelicko-reformowanej w Wilnie (z przeznaczeniem na stypendia i wydawnictwa do dziejów reformacji). Jego bogata biblioteka uległa rozproszeniu.

Estreicher, w. XIX; Enc. Org. (1898–1904); Enc. Trzaski; Enc. Ultima Thule, (w tych dwóch enc. błędna data śmierci – 1914); W. Enc. Ilustr.; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905; Afanasjev N. L, Sovremenniki. Albom biografij, S. Pet. 1910 II; Novyj enc. slowar’, Petrograd XXVI s. 341 (spis prac M-a w języku rosyjskim); Poggendorffs Biographisch-Litterarisches Handwörterbuch der exakten Naturwissenschaften, Berlin 1904–26 IV, V; Vengerov S. A., Kritiko-biografičeskij slowar’ russkich pisatelej i učonych, Wyd. 2., Petrograd 1918 II 104; Zieliński, Mały słownik pionierów; Katalog wydawnictw PAU 1873–1947, Kr. 1948 I, II; – Brenvv I. V., Načalo radiotechniki v Rossii, Moskva 1970; Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej… Towarzystwa Kursów Naukowych 1906–1916, W. 1917 s. 255; Historia elektryki polskiej, W. 1971 V; J. J., Śp. H. Merczyng, „Przegl. Hist.” T. 21: 1917–18; Kurier Warszawski, książka jubileuszowa, 1821–1896, W. 1896 s. 511 (fot.), 512, 658, 721; Kurnatowski J., Merczyng jako historyk, „Głos Pol.” (Piotrogród) 1916 nr 47; tenże, Pamięci Merczynga, „Ewangelik” 1919 nr 6 (fot.); Leningradskij Institut Inženerov Železno-dorožnovo Transporta 1809–1959, Moskva 1960 s. 93 (fot.); Piech T., Zarys historii fizyki w Polsce, W. 1948 s. 14; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie, 1914–1917, W. 1966; Śp. H. Merczyng, „Echo Pol.” (Moskwa) 1916 nr 38 s. 19; Tokarzówna K., Fita S., Bolesław Prus 1847–1912. Kalendarz życia i twórczości, W. 1969; Zuzga W., Henryk Merczyng. Życie i działalność naukowa, „Kwart. Hist. Nauki i Tech.” R. 31: 1987 nr 3–4 s. 691–710; – Akta synodów różnowierczych w Polsce, Sipayłło, W. 1966 I s. XI; Spisok okončivšich kurs v Institute Inženerov Putej Soobščenija imperatora Aleksandra I, 1810–1910, Pet. 1910; Spisok studentov Imperatorskovo Varšavskovo Universiteta 1879/80–1881/2; – „Arch. Hist. Med.” R. 11: 1931 nr 1–2; „Dzien. Petersburski” 1914 nr 1132, 1178; „Echo Pol.” (Moskwa) 1916 nr 38 s. 19 (wspomnienie pośmiertne); „Głos Pol.” 1916 nr 39 (nekrolog, fot.); „Izvestija Sobranja Inženerov Putej Soobščenija” (Pet.) 1916 (wspomnienie pośmiertne); Polski Kalendarz Piotrogrodzki na rok przestępny 1916; „Przegl. Geogr.” 1918–19 s. 132; „Przegl. Elektrotechn.” 1970 nr 9 (życiorys, bibliogr., fot.); „Ref. w Pol.” R. 1: 1921 s. 7, 77, 208; „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” 1913, 1916 (życiorys, fot.); „Świat” R. 20: 1916 nr 47 s. 12 (fot.); – Arch. Akad. Nauk ZSRR w Leningradzie. Zespół H. Merczyng (w dziale: Chimia); Gosud. Istor. Arch. Leningr. Oblasti: Fond 381, opis 11 dz. 28; Arch. Państw. w Ł.: księga zmarłych parafii ewangelickiej Św. Trójcy w Łodzi z r. 1872 nr 76.

Jerzy Kubiatowski i Janusz Tazbir