Natanson Henryk (1820–1895), księgarz, wydawca, bankier, przemysłowiec, działacz społeczny. Ur. 20 XII w Warszawie, był najstarszym z siedmiu synów Seeliga, (zob.) i Leokadii z domu Weinreb, bratem Ludwika (zob.) i Jakuba (zob.). W l. 1830–4 uczył się w warszawskiej szkole rabinów, a następnie w gimnazjum w Warszawie. Prawdopodobnie ukończył też studia wyższe na jednym z uniwersytetów niemieckich. Praktykę księgarską odbywał w firmie F. A. Brockhausa w Lipsku i Józefa Zawadzkiego w Wilnie. Dn. 1 VII 1846 otworzył w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu księgarnię. Zajmował się głównie sprzedażą książek naukowych z różnych dziedzin wiedzy, ze szczególnym uwzględnieniem dzieł przyrodniczych, medycznych i teologicznych, a także atlasów, map i globusów. Współpracował z licznymi księgarzami w kraju i za granicą. Można było u niego nabyć zabronione polskie wydawnictwa emigracyjne, a także publikacje judaistyczne w różnych językach. Obok sprzedaży prowadził N. własną akcję wydawniczą. Jej dorobek stanowiło ok. 170 tomów. Składały się nań dzieła naukowe zarówno polskie, jak tłumaczone z języków obcych, jak np. prace A. Humboldta i J. Weisbacha, a także utwory literackie, jak np. „Maria” Antoniego Malczewskiego. Jako pierwszy z wydawców polskich wydrukował trzytomowy wybór powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego (1857–9) z ilustracjami Henryka Pillatiego. Od r. 1850 wydawał katalogi swego wydawnictwa. W l. 1847–67 wydawał „Tygodnik Lekarski”, od r. 1861 „Przyjaciela Dzieci”, a w l. 1861–3 prowadził ekspedycję polsko-żydowskiego czasopisma „Jutrzenka”, redagowanego przez Daniela Neufelda. Zaprzestał działalności wydawniczej i zamknął księgarnię 1 VII 1868.
Od r. 1866 N. kierował wraz z bratem Jakubem założonym przez ojca domem bankierskim «S. Natanson i Synowie». Działając w powiązaniu z Leopoldem Kronenbergiem, należał do inicjatorów licznych instytucji i towarzystw finansowo-przemysłowych i był czynny w ich władzach. W l. 1868–74 wchodził do Komisji Rewizyjnej Tow. Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej. W l. 1868–70, 1875–81 i 1883–7 sprawował z wyboru urząd radcy handlowego przy Banku Polskim. W r. 1870 był współzałożycielem i następnie członkiem zarządu, a w l. 1878–94 wiceprezesem Banku Handlowego oraz pierwszym przewodniczącym Kasy Przezorności i Pomocy Osób Pracujących w Banku Handlowym, utworzonej w r. 1877. W r. 1870 uczestniczył w założeniu Warszawskiego Tow. Ubezpieczeń od Ognia, a w l. 1885–94 pełnił funkcję jednego z dyrektorów tego Towarzystwa. Od r. 1873 do śmierci należał do Warszawskiego Komitetu Giełdowego. W l. 1874–84 był członkiem zarządu Warszawskiego Tow. Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych, a następnie od r. 1884 do śmierci wiceprezesem. Wspólnie z bratem Jakubem zarządzał od r. 1874 Tow. Akcyjnym Mirkowskiej Fabryki Papieru, z jego inicjatywy zakupiono w r. 1887 papiernię w Jeziornie i połączono te dwa przedsiębiorstwa. N. był współinicjatorem odkupienia cukrowni i założenia w r. 1882 Akcyjnego Tow. Fabryki Cukru «Sanniki». Przyczynił się do założenia Tow. Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej, Tow. Kredytowego Miejskiego oraz Tow. Ubezpieczeniowego «Przezorność». Równolegle z działalnością na polu gospodarczym N. uczestniczył w wielu akcjach społecznych. W r. 1861 z ramienia zarządu Warszawskiej Gminy Żydowskiej opiekował się żydowskimi szkółkami religijnymi. W r. 1864 na polecenie Zgromadzenia Kupców opracował wraz z Edwardem Heringiem i Franciszkiem Rutowskim projekt szkoły handlowej, a po jej uruchomieniu w r. n. wszedł w skład komitetu ustalającego program nauk handlowych tej szkoły. W r. 1866 w związku z przyznaniem „Gazecie Handlowej” subwencji Zgromadzenia Kupców N. został wyznaczony do nadzoru nad kierunkiem i redakcją tego pisma. Od r. 1862 aż do śmierci był opiekunem XIV Ochrony Warszawskiego Tow. Dobroczynności, a także członkiem honorowym Sekcji Czytelni Bezpłatnych. W latach siedemdziesiątych przez pewien czas prezydował w zarządzie Warszawskiej Gminy Żydowskiej. Był jednym z inicjatorów, fundatorów i członków komitetu budowy synagogi na Tłumackiem w Warszawie, a od momentu jej otwarcia w r. 1876 przewodniczył zarządowi synagogalnemu. Dzięki N-owi zarząd spłacił prawie cały dług, zaciągnięty na budowę synagogi.
N. był przez większą część życia gorącym rzecznikiem asymilacji Żydów; potępiał jednak tych Żydów, którzy zmieniali religię. Pod koniec życia zatracił swe asymilacyjne przekonania, czemu dał wyraz w memoriale opracowanym wraz z Janem Gotlibem Blochem w r. 1886 w kwestii żydowskiej. Memoriał ten spotkał się z nieprzychylną oceną ze strony zwolenników asymilacji, a równocześnie z ostrym atakiem prasy warszawskiej, a zwłaszcza „Niwy”, kierowanej przez Mścisława Godlewskiego. N. zmarł w Warszawie 27 XII 1895 i pochowany został na cmentarzu Żydowskim w Warszawie. Dla uczczenia pamięci N-a rodzina przeznaczyła 15 000 rubli na rzecz warszawskich towarzystw dobroczynnych oraz instytucji społecznych, naukowych i oświatowych. Największe legaty otrzymała Kasa im. Mianowskiego, zarząd Warszawskiej Gminy Starozakonnych oraz Warszawskie Tow. Dobroczynności.
N. był dwukrotnie żonaty: w r. 1852 z Józefą z Mayów, z którą miał dwóch synów: Kazimierza (zob.) i Józefa (zob.), a w r. 1856 z siostrą swej pierwszej żony Amelią z Mayów, z którą miał dwie córki: Marię, żonę Jakuba Natansona (zob.), i Leokadię, oraz czterech synów: Bronisława (zob.), Antoniego (zob.), Michała i Stefana (zob.).
Fot. w Materiałach Red. PSB; Portret pędzla L. Horowitza w posiadaniu wnuczki Heleny Natanson-Naglowej w Warszawie (fot. portretu w Materiałach Red. PSB); – W. Enc. Ilustr.; Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr.); – Bartoszewicz K., Wojna żydowska w r. 1859, W. 1913 s. 40, 57–9; Ignotus, Finansjera warszawska (1870–1925), W. 1926 s. 34–5, 44–5, 79; Ihnatowicz I., Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX w., W. 1971; Kraushar A., Kupiectwo warszawskie, W. 1929 s. 121, 130, 133, 138, 149, 154–5, 165, 178; Landau Z., Tomaszewski J., Bank Handlowy w Warszawie S. A., W. 1970 s. 17–19, 27, 29, 53, 228; Longinus, Natansonowie, „Kraj” 1896 nr 25 Dział liter.-artyst. s. 3–7; Łastik S., Z dziejów oświecenia żydowskiego, W. 1961; Reychman K., Szkice genealogiczne, W. 1936 I; Schipper I., Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, W. 1937; Stulecie Giełdy Warszawskiej, W. 1917 s. 119, 187; Warszawskie Tow. Ubezpieczeń. Książka pamiątkowa wydana z powodu 50-letniego istnienia instytucji 1870–1920, W. 1921 s. 100 (fot. na s. 30); Z dziejów gminy starozakonnych w Warszawie w XIX stuleciu, W. 1907; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. 1932 I 473–4; – Bank Handlowy… Sprawozdanie od dn. 15 VII 1870 do 31 XII 1871; toż za l. 1872–1894; Sprawozdanie dyrekcji Warszawskiego Tow. Ubezpieczeń od Ognia za r. 1885; toż za l. 1886–1894; Sprawozdanie Warszawskiego Tow. Kopalń Węgla i Zakładów Hutniczych za czas od założenia do 31 XII 1875; toż za l. 1876–1894; Sprawozdanie z działalności Mirkowskiej Fabryki Papieru za r. 1874/5; toż za l. 1875/6–1883/4; Zdanie sprawy z działań i obrotu funduszów Warszawskiego Tow. Dobroczynności za r. 1862; toż za l. 1863–1893; Zgromadzenie ogólne zwyczajne akcjonariuszów Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej odbyte… 1868 r.; toż za l. 1869–1874; – „Biesiada Liter.” 1896 nr 2 s. 27; „Bluszcz” 1896 nr 4 s. 32; „Gaz. Świąteczna” 1896 nr 783 s. 3; „Izraelita” 1896 nr 1 s. 4; Kalendarz J. Jaworskiego, 1865 s. 43, 1869 s. 6; Kalendarz J. Ungra 1847 s. 32; „Kraj” 1895 nr 51 s. 28–9; „Kur. Warsz.” 1846 nr 186 s. 890, 1854 nr 104 s. 552, 1868 nr 146 s. 3, 1887 nr 204 s. 3, 1895 nr 356 s. 3, 6, nr 359 s. 3; „Niwa” 1896 nr 1 s. 6; „Tyg. Illustr.” 1896 nr 1 s. 8 (fot.); – Arch. Państw. w W.: Akta notariatu warszawskiego – kancelaria H. Jasińskiego vol. 12 akt 1560, kancelaria Masłowskiego vol. 196 akt 3138, kancelaria M. Zielińskiego vol. 27 akt 1312; B. Jag.: rkp. 6471; B. Narod.: rkp. IV 8352; B. Ossol.: rkp. 12737/III/1; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 13; – Materiały w posiadaniu Ludwika Natansona z Warszawy oraz jego informacje, a także Heleny Natanson-Naglowej z Warszawy.
Stanisław Konarski