Piątkowski Henryk, pseud. Darwid, Zgrzyt (1853–1932), malarz, ilustrator, krytyk sztuki, literat. Ur. 4 VIII w Kijowie, był jedynym synem z sześciorga dzieci Leonarda, właściciela majątku Ochmatów w gub. kijowskiej, marszałka szlachty pow. humańskiego, i Pelagii z Kondrackich. Otrzymał staranne wykształcenie domowe pod kierunkiem prywatnych nauczycieli. Pierwszym jego nauczycielem rysunku był Ludwik Letronne, syn znanego litografa. W wieku 15 lat P. pojechał z ojcem do Warszawy. Przez r. szk. 1868/9 kształcił się na Wydziale Filologiczno-Historycznym Szkoły Głównej, a po zamknięciu tej uczelni studiował przez rok na rosyjskim Uniw. Warsz. Jednocześnie uczył się w l. 1868–9 w Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Rafała Hadziewicza; kolegował tam m. in. z Józefem Chełmońskim, Wilhelmem Kotarbińskim, Alfredem Wierusz-Kowalskim i Piusem Welońskim. W l. 1871–2, po ustąpieniu Hadziewicza, uczył się prywatnie rysunku i malarstwa u Alfreda Rurawskiego, Aleksandra Lessera, Józefa Buchbindera, Michała Elwiro Andriollego i Leona Biedrońskiego. Lekcji akwareli udzielał mu Władysław Dmochowski. Po tej dość wszechstronnej czteroletniej nauce w Warszawie P. wyjechał pod koniec 1872 r. przez Kraków do Monachium. Przed wyjazdem zgłosił do Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) dwie swoje pierwsze prace: Druciarz i Poufna rozmowa (Muz. Narod. w W. pt. Rozmowa w salonie). W r. 1872 stanął do konkursu Akademii Monachijskiej, po którym został przyjęty do pracowni A. Wagnera. Uczył się tam przez 5 semestrów do wiosny 1875. Otrzymał w r. 1873 list pochwalny, w r. 1874 dwa medale brązowe, a w r. 1875 medal srebrny. Później kształcił się przez pół roku w szkole kompozycyjnej K. Pillotiego. W czasie pobytu w stolicy Bawarii brał udział w życiu ówczesnej kolonii artystycznej liczącej ok. 40 młodych malarzy, a wśród nich Wojciecha Kossaka, Józefa Brandta, Władysława Czachórskiego i A. Wierusz-Kowalskiego. Z tym ostatnim blisko się zaprzyjaźnił dzieląc z nim mieszkanie i pracownię. Z Bawarii nadsyłał P. swoje prace od r. 1872 do Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) we Lwowie, a od r. 1873 do Krakowa oraz do TZSP w Warszawie. Niektóre z nich, jak np. Neron i Aktea, spotkały się później z surowym przyjęciem, inne, jak reprodukowany w „Kłosach” w r. 1873 obraz Chłopcy w bodiakach, zostały powitane przez krytykę z uznaniem. Wróżono młodemu artyście przyszłość jako malarzowi rodzajowemu.
W r. 1875 P., po krótkim pobycie na Ukrainie, przyjechał do Warszawy. Na wystawie w Zachęcie pojawiło się znowu kilka jego obrazów, m. in. Pieśń o Filonie (zakupiony przez Helenę Modrzejewską), Kobieta z papugą (zakupiony przez Cypriana Godebskiego) oraz naturalistyczna kompozycja rodzajowa Dwie śmierci, która ze względu na drastyczność tematu i jego ujęcia spowodowała ostrą polemikę prasową. Malarstwo P-ego znalazło uznanie bawiącego w Warszawie Godebskiego, który z końcem 1875 r. zabrał młodego artystę, wraz z Chełmońskim i Wacławem Szymanowskim, do Francji. Artyści zamieszkali w posiadłości Godebskich w Neuilly pod Paryżem. P. wiele tworzył, pracując z Chełmońskim we wspólnym atelier i wystawiając w salonach w l. 1876–9. W sierpniu 1876 wystawił w Salonie paryskim Bachantkę (Muz. Narod. w W.), w r. n. Pasterką ukraińską i Portret Armanda Gouzien. Sądząc z recenzji, portret był znakomity i dzięki niemu P. zdobył duże powodzenie w Paryżu. W r. 1877 uzyskał srebrny medal za obraz Herodiada, wystawiony w Angers. W Salonie 1878 r. wystawił kostiumowy historyczny Portret obywatelki Tallien oraz wielkich rozmiarów kompozycję o historyczno-obyczajowej tematyce ukraińskiej Ukaranie cudzołożnicy. Obrazy te spotkały się również z dużym uznaniem krytyki. Wiele prac z tego najlepszego okresu twórczości P-ego zostało zakupionych przez amerykańskich marszandów bezpośrednio z pracowni, nieraz przed całkowitym wyschnięciem płótna. W Paryżu zetknął się P. zapewne już wiosną 1876 ze sztuką francuskich impresjonistów. Malarstwo to nie wpłynęło na jego sztukę, jednak jako krytyk wielokrotnie wspominał później silne wrażenie, jakie na nim wywarły obrazy tego kierunku, i występował z zapałem w obronie wartości impresjonizmu. W r. 1879 spędził parę miesięcy w Londynie. Namalował wówczas portret finansisty i filantropa Mosesa Montefiore. Dostał też liczne zamówienia, m. in. na ilustracje piórkowe z epoki rewolucji francuskiej.
W końcu 1879 r. P. powrócił na Ukrainę przez Monachium, gdzie na I Wystawie Powszechnej pokazał Portret żony i dwa inne obrazy. Zamieszkał w rodzinnym Ochmatowie, w którym urządził sobie pracownię malarską, okresowo zaś przebywał w Kijowie. Powstało wtedy wiele portretów okolicznych ziemian i sceny rodzajowe na tematy ukraińskie, np. Powrót z chrzcin (Muz. Narod. w W.). W l. 1880 i 1881 posyłał obrazy do Salonu Krywulta, w r. 1882 urządził wystawę prac w Kijowie. W końcu lat osiemdziesiątych przebywał dwa lata w Odessie, malując wiele portretów, główek kobiecych, scen rodzajowych i widoków morskich. W r. 1889 miał wystawę w sali giełdy odeskiej, a w r. 1890 uczestniczył w Wystawie zorganizowanej przez odeskiego kupca Iżyckiego. W tym okresie P. sprzedał Ochmatów i przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie zajął pracownię po Aleksandrze Gierymskim w Alejach Jerozolimskich. Działalność w Warszawie zaczął od wystawienia w r. 1890 w Salonie Krywulta dużych rozmiarów wielopostaciowej kompozycji Dramat w hotelu, której sensacyjny temat i naturalistyczne ujęcie wywołały ożywioną polemikę prasową. Obraz wystawiany był później w Rosji, Francji i Anglii. Bardzo aktywny, P. stał się na wiele lat jedną z popularniejszych postaci warszawskiego środowiska artystycznego. Zasiadał w licznych sądach konkursowych i w jury wystaw. Był jednym z założycieli Stowarzyszenia Artystów «Pro Arte» i członkiem rzeczywistym TZSP. Współzałożyciel powstałego w r. 1899 warszawskiego Tow. Artystycznego, przez kilka lat wybierany był do jego zarządu. W r. 1900 zasiadał w komitecie redakcyjnym poświęconego sztukom plastycznym dwutygodnika «Świat Artystyczny». Przy tych licznych obowiązkach uczestniczył P. we wszystkich niemal wystawach obrazów w Warszawie.
Na Międzynarodowej Wystawie Powszechnej w Berlinie w r. 1891 znajdowały się obrazy P-ego: Zwiastowanie i Portret Pani Trylskiej. Za pierwszy z tych obrazów P. otrzymał list pochwalny na konkursie im. W. Gersona w r. 1892. W n. r. uzyskał brązowy medal na wystawie w Chicago, a w r. 1894 srebrny medal w San Francisco za Dwie śmierci. W TZSP dostał nagrodę w r. 1895 za Główkę kobiecą, w r. 1896 za Powiew śmierci na konkursie im. Kurierowa, w r. 1897 list pochwalny za Plac Teatralny w nocy. W r. 1898 pokazał na wystawie akademickiej w Petersburgu Portret Ignacego Matuszewskiego (Lwowska Galeria Obrazów), nagrodzony brązowym medalem dwa lata później na Wystawie Powszechnej w Paryżu. W r. 1899 P. wystawiał w Wilnie, w r. 1900 zaś w Kijowie. Poza tym wystawiał w Wiedniu, Monachium, Londynie i Paryżu. W Salonie Krywulta P. uczestniczył w r. 1902 w Wystawie Jednobarwnej, a w r. 1903 miał indywidualną wystawę ponad 90 płócien i kilku rzeźb. W TZSP, gdzie wystawiał corocznie od powrotu z Paryża, m. in. z grupą «Pro Arte», miał w r. 1906 wystawę indywidualną obejmującą 45 prac, przeważnie o tematyce rodzajowej. W t. r. uczestniczył tam w wystawie prac profesora Wagnera i jego uczniów, a w r. 1908 wystawiał razem z Janem Rembowskim. W r. 1907 wystawiał w salonie Władysława Wołowskiego, w r. 1908 miał jeszcze indywidualną wystawę w Salonie Stefana Leopolda Kulikowskiego. W r. 1907, w związku z obchodami rocznicy Konstytucji 3 maja, wykonał P. 5 kompozycji (tusz, sepia, biały gwasz), przeznaczonych do rozpowszechnienia w formie pocztówek (obecnie w B. Narod. w W.).
W Warszawie, ilustrując często rysunkami własne utwory, zasilał P. czasopisma: „Biesiadę Literacką”, „Kłosy”, „Tygodnik Ilustrowany” i „Wędrowca”. W r. 1893 był stałym rysownikiem „Kuriera Codziennego”. Ilustrował wydawnictwa dla dzieci, nowele A. Dygasińskiego i M. Rodziewiczówny. Wykonał też niektóre ilustracje (pod pseud. Darwid) do książki H. Zawadzkiej „Czar prysnął” (W. 1904) oraz P. Chmielowskiego „Kobiety Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego” (Wyd. 4., W. 1895). Na ogłoszonym przez „Tygodnik Ilustrowany” w r. 1909 konkursie na ilustracje do utworów A. Mickiewicza otrzymał jedną z trzech nagród. Przez ostatnich kilkanaście lat życia nie rysował ani nie malował z powodu choroby oczu. Jako malarz P. reprezentował kierunek naturalistyczny. Malował obrazy rodzajowe, kompozycje historyczne, krajobrazy morskie, portrety (często monochromatyczne), główki kobiece oraz obrazy religijne, jak Św. Trójca dla kościoła w Drobinie koło Płocka, Św. Józef dla katedry w Kielcach.
Znaczną – a pod koniec życia główną – część swej działalności zawodowej poświęcił P. publicystyce. Jedną z pierwszych pozycji był przysłany jeszcze z Paryża artykuł o Chełmońskim, zamieszczony w „Gazecie Polskiej” z r. 1875 przy korespondencji C. Godebskiego „Listy o sztuce IV”. Po r. 1890 nazwisko P-ego pojawiało się stale w różnych dziennikach i tygodnikach prowadzących dział artystyczny. W ciągu wielu lat uprawiał krytykę artystyczną w „Kurierze Warszawskim”, pisywał m. in. w „Życiu”, „Kurierze Codziennym”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Gazecie Polskiej”, „Słowie”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Ateneum”, „Kłosach”, „Tygodniku Ilustrowanym”. Pisał sprawozdania z wystaw i konkursów, omawiał historię malarstwa polskiego XIX w., uczył patrzeć na obrazy, kreślił we wspomnieniach pośmiertnych sylwetki artystów, z których wielu było jego kolegami. Był też autorem ok. 40 życiorysów artystów polskich zamieszczonych w „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej”. Jego fenomenalna pamięć, niezwykle bogate materiały, jakie zbierał przez przeszło pół wieku z zamiarem opublikowania historii malarstwa polskiego, oraz znajomość prawie wszystkich malarzy z tego czasu uczyniły zeń wybitnego znawcę malarstwa oraz biografa artystów 2. poł. XIX w. W ostatnich latach życia był również P. ekspertem sądowym w sprawach malarstwa polskiego. Większa część pism P-ego dotyczących malarstwa rozrzucona była po czasopismach. W książkowym wydaniu ukazały się tylko następujące pozycje: Polskie malarstwo współczesne (Pet. 1895), Władysław Podkowiński (W. 1896), Maksymilian Gierymski (W. 1896), Album sztuki polskiej (W. 1901), Andriolli w sztuce (W. 1904), Władysław Czachórski (W. 1927).
P. uprawiał również twórczość beletrystyczną. Na łamach czasopism ogłaszał humoreski (ich zbiór pt. Szary śmiech. 1905–7. Pamiętnik dziennikarza wyszedł pod pseud. Zgrzyt, W. 1908) i wydrukował kilkadziesiąt opowiadań, częściowo zebranych później w tomie pt. Reduta (W. 1913). Przeciw modernistom skierował powieść satyryczną Mistrz Kłębek (W. 1910). Próbował także scenopisarstwa, i to z pewnym powodzeniem; jego sztuka Nowi ludzie (Parweniusze) otrzymała w r. 1895 odznaczenie na konkursie Wydziału Krajowego we Lwowie, a farsa Nasze bziki (druk i wyst. W. 1896) miała trzy wydania. Poza tym P. wydał i poprzedził przedmową „Pamiętniki oryginała” Narcyza Olizara (W. 1914).
Do r. 1912 zebrał obfitującą w szereg cennych dzieł kolekcję obrazów (ponad 100) i rysunków najwybitniejszych malarzy polskich XIX i początków XX w. Nie rozporządzając większymi środkami finansowymi formował swój zbiór dzięki darom kolegów, tanim zakupom z pracowni młodych i mało znanych artystów oraz wymianom. W latach dwudziestych stary, a obciążony liczną rodziną artysta zmuszony był sprzedać obrazy ze swojej galerii. Cenniejsze zakupiło Muzeum Narodowe w Warszawie. P. zmarł w Warszawie 3 VI 1932 po długiej chorobie. Został pochowany w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim (kwat. 218).
P. był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną (poślubioną przed r. 1879) była Belgijka Gabriela z Verbruggbenów (1853–1900), drugą – Władysława z Gorczyńskich, malarka. Pierwsze małżeństwo P-ego było bezdzietne; z drugiego pochodziło troje dzieci: Henryk (ur. 1901), Helena (ur. 1902), zamężna Reychowa, i Tadeusz (ur. 1905), poległy 23 IX 1920 jako żołnierz 205 p. piechoty. Siostrzenicą P-ego (córką jego najstarszej siostry Marii Dzierżekowej, kompozytorki) była malarka i literatka Natalia Dzierżek (zob.).
Obrazów P-ego zachowało się niewiele i nie są to najlepsze przykłady twórczości artysty. Za najlepszy z zachowanych uznać należy secesyjny portret damy znajdujący się w posiadaniu Krzysztofa Kornackiego w Kozłówce. Największy zbiór (14 obrazów i 37 rysunków) przechowuje Muzeum Narodowe w Warszawie oraz Bohdan Piątkowski w Łodzi (m. in. portrety żon). Jedynym zachowanym przykładem twórczości rzeźbiarskiej P-ego jest popiersie jego pierwszej żony na cmentarzu Powązkowskim (kwat. 245).
Autoportrety (rysunki) w Muz. Narod. w W. i w Kr.; Portret P-ego pędzla Stanisława Lenza w Muz. Narod. w W.; – Bibliogr. dramatu pol., II; Grajewski, Bibliografia ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Enc. Org.; W. Enc. Powsz. (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Słown. Pracowników Książki Pol.; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Katalog Działu Sztuki. Powszechna Wystawa Krajowa, P. 1929, Stowarzyszenie Artystów Malarzy „Pro Arte”; Katalog nieustającej wystawy Zjednoczonego TPSP… otwartej dn. 20 XII 1885 przy placu Św. Ducha [Lwów]; Katalog Powszechnej Wystawy Sztuki Polskiej we Lwowie… od 22 V 1910 r.; – Katalog VII Wystawy TPSP we Lwowie 1873–1874, Lw. 1874: Katalog VI Wiosennej Wystawy Obrazów, Wil. 1914; Katalog VI Wystawy TPSP we Lwowie 1872–1873, Lw. 1873; Katalog wystawy dzieł polskich artystów oraz wystawy towarzystwa „Sztuka”, Kr. 1901, TPSP; Katalog zbiorów Edwarda Rejchera, Wiedeń 1918; L’vivs’ka deržavna kartynna halereja. Kataloh chudožnych tvoriv, Kyїv 1955; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog. Wyd. 2., W. 1975; Przewodnik TZSP nr 1, W. 1925 (Wystawa grupy „Pro Arte”); Przewodnik TZSP nr 32, W. 1928 (Wystawa „Pro Arte”); Przewodnik TZSP nr 55, W. 1930 (Wystawa „Rok 1920”); Przewodnik TZSP nr 106, W. 1935 (Wystawa prac śp. H. P-ego); Salon doroczny 1919 TZSP (katalog); Salon doroczny 1921/2 TZSP (katalog); Salon doroczny 1921 TZSP (katalog); TZSP, W. 1923 (II Wystawa Stowarzyszenia „Pro Arte” – katalog); TZSP, W. 1925, W. 1925 (Wystawa „Portret Polski” – katalog); Wiercińska, Katalog prac TZSP; Wystawa Jesienna TPSP we Lwowie (katalog), Lw. grudzień 1911 – styczeń 1912; – Gawiński A., Wystawa obrazów H. P-ego, „Wędrowiec” 1903 nr 44 s. 886; Husarski W., Wystawy warszawskie, „Tyg. Ilustr.” 1935 t. 2 nr 44 s. 865; Kleczyński J., Śp. Henryk Piątkowski, „Kur. Warsz.” 1932 nr 155 s. 8–9; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914 (zwłaszcza J. Wiercińska, Charakterystyka rynku); Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Puciata-Pawłowska J., Dzieje Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa w Warszawie, W. 1939 s. 46; Wiercińska, Tow. Zachęty; – Olszewicz K., 25 lat z Kurierem Warszawskim, Kr. 1974; Piątkowski H., Moja galeria, „Świat” 1912 nr 31 s. 7–8; Rosen J., Wspomnienia, W. 1933 s. 28, 32, 43; – „Sztuki Piękne” R. 8: 1932 s. 320 (nekrologia); – B. IS PAN: rkp. nr inw. 52, 78, 272, 528, 1278; IS PAN: Materiały Słownika Artystów Polskich; – W posiadaniu rodziny fotografie, wycinki prasowe oraz życiorys P-ego opracowany przez Lucjusza Jankowskiego kustosza TZSP (mszp); – Informacje córki P-ego Heleny Reychowej zamieszkałej w Warszawie oraz wnuka, Bohdana Piątkowskiego, zamieszkałego w Łodzi.
Maria Zakrzewska