Smolar Hersz (używał później także imienia Grzegorz), pseud.: Henryk, Mazur, Leon Mur, Goniec, Jefim, Skromny, Doktor, Stolarewicz, Grisza (1905–1993), działacz komunistyczny, przywódca partyzancki, przewodniczący Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (CKŻP), dziennikarz. Ur. 15 IV w Zambrowie, w ubogiej rodzinie żydowskiej (w autobiografiach pisanych dla partii określał swe pochodzenie społeczne jako «drobnomieszczańskie»), był synem Dawida, producenta wody sodowej, i Leji ze Stolarzewskich.

Po ukończeniu w r. 1917 czterech oddziałów szkoły początkowej w Zambrowie S. terminował w warsztacie kamaszniczym, gdzie został następnie czeladnikiem. W l. 1918–19 współorganizował w mieście lewicującą grupę młodzieży syjonistycznej, którą w swej powojennej autobiografii pisanej dla władz Polskiej Partii Robotniczej/Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PPR/PZPR) nazwał Związkiem Młodzieży Socjalistycznej (ZMS). Przez dwa lata był sekretarzem koła. W lipcu 1920, po wejściu do miasta Armii Czerwonej, został z ramienia wspomnianej grupy młodzieżowej członkiem miejscowego Komitetu Rewolucyjnego. Po wyparciu Armii Czerwonej był poszukiwany przez żandarmerię wojskową. Wyjechał do Warszawy, gdzie przez rok przebywał na stopie nielegalnej, pracując dorywczo w różnych warsztatach kamaszniczych. W lipcu 1921 został przy pomocy Komunistycznej Partii Robotniczej Polski przerzucony przez «zieloną granicę» na Ukrainę radziecką. Pracował jako robotnik w I Państwowej Fabryce Obuwia w Kijowie. Wstąpił do Komunistycznego Związku Młodzieży (KZM), mieszkał w hotelu robotniczym. W r. 1922 został przez Kijowski Komitet Gubernialny Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy (KP(b)U) odwołany z fabryki i skierowany na sekretarza Wydz. Ekonomicznego Gubernialnego Komitetu KZM.

Latem 1923 wysłano S-a na studia do sekcji żydowskiej Komunistycznego Uniw. Mniejszości Narodowych Zachodu (KUMNZ) w Moskwie, partyjnej uczelni, kształcącej działaczy komunistycznych, głównie dla krajów sąsiadujących z ZSRR. W czasie studiów był redaktorem gazetki uczelnianej w języku żydowskim „Majrevke” („Zapadnik”). W r. 1924, po śmierci Lenina, został delegowany do Humańskiego Komitetu Okręgowego KZM dla organizowania tzw. zaciągu leninowskiego, tj. nowych przyjęć do KZM. Objął tam stanowisko kierownika Wydz. Narodowościowego, co praktycznie oznaczało pracę wśród młodzieży żydowskiej i polskiej. Tam też w r. 1925 został przyjęty do KP(b)U. W r. 1925 odwołano go do Charkowa, gdzie pracował jako redaktor gazety KZM Ukrainy „Molodaja Gvardija”. W r. 1926 wrócił do Moskwy dla dokończenia studiów w KUMNZ. Jednocześnie został wybrany na członka Centralnego Żydowskiego Biura Komitetu Centralnego (KC) Komsomołu. W r. 1926 brał udział w konferencji w sprawie osiedleń Żydów na roli, zwołanej przez żydowską organizację «Obszczestwo po ziemleustrojenii jewrejew». W l. 1926–8 był współpracownikiem literackim pisma „Emes”.

W r. 1928, po ukończeniu KUNMZ oddano S-a do dyspozycji sekcji polskiej Międzynarodówki Komunistycznej (MK), która skierowała go do pracy partyjnej w kraju. Jesienią 1928 działał w Wilnie, początkowo jako sekretarz Okręgowego Komitetu (OK) Komunistycznego Związku Młodzieży Zachodniej Białorusi (KZMZB), a później jako sekretarz OK Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi (KPZB). Po aresztowaniu w listopadzie 1928 przez trzy lata był więziony w wileńskich Łukiszkach. W r. 1932 wrócił do pracy partyjnej jako sekretarz OK KPZB (Słonim-Baranowicze oraz Białystok). W t.r. pisywał artykuły do wileńskiego dziennika żydowskiego „Der Tog”. Cicha umowa przewidywała, że w razie konfiskaty jakiegoś numeru dziennika przez cenzurę z powodu tekstów S-a, KPZB będzie pokrywała straty poniesione przez redakcję. W r. 1933 pracował w krajowej Redakcji wydawnictw KC KPZB, a w r. 1934 został jej kierownikiem. W swoich ankietach partyjnych podawał, że również w l. 1934–5 przebywał w ZSRR; nie wiadomo, czym się tam zajmował. W r. 1935 wrócił do kraju i działał jako funkcjonariusz partyjny KC KPZB. W r. 1936 ogłosił w Wilnie w nielegalnym wydawnictwie partyjnym wspomnienia pt. Gnem chodeš guni (Było to w lipcu). W t.r. został ponownie aresztowany. Skazany na sześć lat więzienia, odbywał karę w Wilnie, Grodnie i Brześciu. Wchodził tam w skład kierownictw tzw. komuny więziennej (partyjnej organizacji komunistów przebywających w danym więzieniu). Był też redaktorem gazetki więziennej „Kraty”.

We wrześniu 1939 po ucieczce administracji wyszedł S. z więzienia brzeskiego. Po wkroczeniu na ten teren Armii Czerwonej został redaktorem dziennika „Białystokier Sztern”, organu Komitetu Obwodowego Komunistycznej Partii (bolszewików) Białorusi KP(b)B w języku żydowskim. Redakcję pisma prowadził aż do najazdu Niemiec na ZSRR. W okresie okupacji niemieckiej znalazł się zrazu w Mińsku, gdzie współorganizował podziemny Miejski Komitet KP(b)B. Był jego członkiem i zarazem pełnomocnikiem na teren getta mińskiego. Utworzył w getcie siedem grup partyzanckich. Wykazywał wtedy niepospolitą odwagę. Opuścił getto w r. 1942 z ostatnim z tych oddziałów i został jego kierownikiem politycznym. Później był komisarzem politycznym sowieckiego oddziału partyzanckiego im. S. Łazo. W r. 1943 został przydzielony do sztabu partyzanckiego północnej części Puszczy Nalibockiej. Redagował różne pisma partyzanckie. Po wyparciu w r. 1944 Niemców i wyjściu z lasu Komitet Rejonowy KP(b)B w Stołpcach wyznaczył go na redaktora miejscowej gazety partyjnej.

W r. 1945 pracował S. w Mińsku w redakcji pisma białoruskiego „Literatura i mastactva” („Literatura i Sztuka”) i był białoruskim korespondentem moskiewskiego pisma wydawanego w języku żydowskim pt. „Ejnikajt”. Członkiem Polskiej Partii Robotniczej został ponoć już w r. 1945 w Moskwie. Do kraju powrócił jednak dopiero w r. 1946, gdyż nie chciał się na to zgodzić ówczesny I sekretarz KC Komunistycznej Partii Białorusi P. K. Ponomarienko. S. odwołał się wówczas do nieznanych bliżej instancji w Moskwie i ostatecznie uzyskał pozwolenie na wyjazd. Zaraz po przybyciu do Warszawy rozpoczął 7 IX 1946 pracę w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce (CKŻP) jako członek jego Prezydium oraz kierownik Wydz. Kultury i Propagandy, a od października t.r. także redaktor naczelny zorganizowanej przez siebie Żydowskiej Agencji Prasowej. Przebywając w Polsce, stale kontaktował się telefonicznie z radzieckim poetą żydowskim, a jak się później okazało agentem NKWD Icykiem Feferem, aż do jego aresztowania w grudniu 1948. W r. 1946 wyszła w Moskwie książka S-a pt. Fun minskier getto, która ukazała się w Łodzi w r. 1948 pt. Jidn one gelbe łate (Żydzi bez żółtej łaty, wyd. 2, W. 1961). Również w r. 1946 ukazały się jego wspomnienia pt. Minskier getto (przekład rosyjski pt. Mstiteli getta, Moskva 1947). W r. 1952 opublikował w Warszawie dramat A pszufer zełner (Zwykły żołnierz), wystawiony t.r. w Państwowym Teatrze Żydowskim w Warszawie. Oba dzieła osnute były na tle partyzanckich wspomnień autora.

Od 1 V 1949 do 31 X 1950 był S. przewodniczącym CKŻP na miejscu usuniętego Adolfa Bermana i redaktorem naczelnym pisma „Dos naje Lebn”, a następnie od r. 1950 do r. 1968 redaktorem naczelnym organu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w języku żydowskim „Fołks-Sztyme”. Jednocześnie od 1 XI 1950 do lipca 1962 był przewodniczącym Zarządu Głównego Tow. Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, a od r. 1963 do r. 1968 członkiem Prezydium tej organizacji. Był też członkiem Komisji ds. Narodowościowych w KC PZPR, członkiem Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu (OKFJN), Rady Naczelnej ZBoWiD i Zarządu Głównego Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej. Był także członkiem Związku Literatów Polskich. W r. 1955 (W.) ogłosił w jidysz pod pseud. Leon Mur książkę (Fun jener zajt Z tamtej strony muru); m. in. negował w niej istnienie w Polsce jakichkolwiek form antysemityzmu, atakował prasę żydowską w USA, która przypominała morderstwa na Żydach polskich w pierwszych latach po wojnie i wykazywał jak wiele dobrego przyniosła Polska Ludowa Żydom.

Zaproszony przez Mosze Sneha, redaktora naczelnego gazety „Kol-Haam” („Głos Ludu”), organu rewizjonistycznej Komunistycznej Partii Izraela, S. przyjechał w lutym 1967 do Izraela na uroczystości dwudziestolecia wychodzenia pisma. Do kraju wrócił w marcu t.r. Po wybuchu wojny arabsko-izraelskiej w czerwcu t.r. „Fołks-Sztyme”, publikowało w miarę bezstronne artykuły, bez nieżyczliwych pod adresem Izraela komentarzy, co powodowało ingerencje cenzury. Dn. 22 III 1968 na wniosek Biura Prasy KC S. został zwolniony ze stanowiska naczelnego redaktora. Dn. 4 IV 1968 został wykluczony z OKFJN. W t.r. wydalono go też z PZPR decyzją Warsz. Komisji Kontroli Partyjnej za rzekome propagowanie syjonizmu. W grudniu 1968 przyznano mu rentę specjalną. W l. 1969–70 ogłaszał artykuły w „Fołks-Sztyme” pod pseud. Stolarewicz.

Pod wpływem wydarzeń 1968 r. S. radykalnie zmienił swe poglądy i zdecydował się na wyjazd z kraju. Kilkakrotnie odmawiano mu wydania paszportu. W listopadzie 1970 na prośbę grupy francuskich pisarzy wyjechał do Paryża, a stamtąd do Izraela. Tam pracował początkowo w Bibl. Narod. w Jerozolimie, a następnie związał się z Inst. Badań nad Diasporą Uniw. w Tel Awiwie. Na jego zamówienie napisał kilka książek, m. in.: Tochelet vešivra (Rozbite nadzieje), Ejtan ata chaver Sidorov (Gdzie jesteś towarzyszu Sidorów, Tel Awiw 1973), Fun invenik. Zichrojnes vegn der Jevsekcje (Od wewnątrz. Wspomnienia o sekcji żydowskiej – o sytuacji Żydów sowieckich oraz własnych przeżyciach autora w ZSRR), a także wspomnienia Ojf der lecter pozicje, mit der lecter hofnung. In Pojln noch der cvejter vełt milchome (Na ostatniej pozycji, z ostatnią nadzieją. W Polsce po drugiej wojnie światowej, Tel Aviv 1982). Ukazał tu dramat działaczy żydowskich w Polsce, którzy swe nadzieje i oczekiwania na poprawę losu Żydów związali z komunizmem.

W pamięci kolegów zapisał się S. jako sprawny redaktor, dobrze znający język żydowski. Jego polszczyzna była znacznie gorsza, podobnie jak rosyjski i białoruski. Zmarł 16 III 1993 w Tel Awiwie. Był odznaczony orderem «Sztandaru Pracy» II kl., Krzyżem Grunwaldu III kl., Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych, Krzyżem Partyzanckim, radzieckim orderem «Czerwonej Gwiazdy» i licznymi innymi orderami i medalami za działalność partyzancką.

S. był żonaty od r. 1940 z Walentyną Najdus, historykiem, w l. późniejszych profesorem w Inst. Historii PAN. Miał z nią synów: Aleksandra (ur. 1940), politologa i publicystę, profesora w C.N.R.S. (Centre National de la Recherche Scientifique) w Paryżu, doradcę rządu Tadeusza Mazowieckiego, prezesa Fundacji Batorego, oraz Eugeniusza (ur. 1945), dziennikarza, m. in. kierownika sekcji polskiej BBC (1978), później wicedyrektora Polskiego Radia.

Fot. w Mater. Red. PSB; – Enc. Judaica (Jerusalem) XV; – Najnowsze dzieje Żydów w Polsce, Pod red. J. Tomaszewskiego, W. 1983; – Dzieje Żydów w Polsce 1944–68. Teksty źródłowe, Oprac. A. Cała, H. Datner-Śpiewak, W. 1997 s. 130, 131; Komuniści, W. 1996; Leszczyński A., Sprawa redaktora naczelnego „Fołks-Sztyme” Grzegorza Smolara na tle wydarzeń lat 1967–1968, „Biul. ŻIH”, 1995/6 nr 175–78 s. 139–52; – AAN: Akta personalne S-a; KC PZPR VII/26 k. 490; Muz. Niepodległości: Arch. Red. Słownika Biogr. Działaczy Pol. Ruchu Robotn.: sygn. AS VI–304; Nacyjalny gistaryčny archiu Bielarusi w Mińsku: Mater. ruchu oporu i partyzantki w czasie wojny oraz akta personalne; – Mater. rodzinne oraz informacje żony Walentyny Najdus z W., Stefana Bergmana z W. i Aleksandra Kochańskiego z W. oraz Matitjahu Mintza z Tel Awiwu, i Marka Weba z Nowego Jorku.

Aldona Podolska