Sanguszko Hieronim Janusz, książę (1743–1812), ostatni wojewoda wołyński, generał wojsk kor. i lit., następnie rosyjskich, właściciel stadniny. Ur. 4 III w Kolbuszowej, był drugim synem Pawła Karola (zob.) i Barbary z Duninów (zob.), bratem Józefa Paulina (zob.), Janusza Modesta (zob.) i przyrodnim bratem Janusza Aleksandra (zob.).
Wcześnie osierocony przez ojca, kształcił się S. z braćmi na dworze matki, głównie w Lubartowie, pod kierunkiem Césara Pyrrhysa de Varille i w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie. W r. 1758 brał udział w publicznej dyspucie uczniów przeciw deistom. W r. 1759 występował w „Zairze” Woltera wystawionej w Zasławiu. Dn. 2 VIII 1760 August III zezwolił, by na rzecz S-i zrzekł się jego brat Józef Paulin star. czerkaskiego; we wrześniu 1762 S. przyrzekł dać w zamian stosowne wynagrodzenie przy ostatecznym podziale dóbr ojczystych. Dn. 15 X 1762 został generałem majorem wojsk kor. T. r. zaręczył się z Rozalią, córką podstolego kor. Stanisława Lubomirskiego, która w przeddzień ślubu (w r. 1763) zmarła. W r. 1764 przyjechał wraz z matką i rodzeństwem do Warszawy, w sierpniu t. r. S. występował w roli Arkasa w przedstawieniu „Ifigenii” J. Racine’a, zorganizowanym przez jego matkę w Pałacu Saskim.
W r. 1764 S. obrany został przez woj. kijowskie posłem na konwokację, lecz w proteście przeciw obecności wojsk rosyjskich i pogwałceniu wolnego głosu podpisał 9 V t. r. manifest przeciw sejmowi i nie brał udziału w obradach. W końcu jednak przystąpił do elekcji i podpisał akt wyboru Stanisława Poniatowskiego z woj. wołyńskim. T. r. król, chcąc zapewne pozyskać sobie przychylność S-i, mianował go rotmistrzem chorągwi pancernej w wojsku kor. W r. 1766 posłował na sejm z woj. kijowskiego. Prawdopodobnie starał się o jakiś urząd w Prusach, bowiem zwrócił się do stanów pruskich z prośbą o przyznanie indygenatu; otrzymał go wraz z braćmi dn. 9 IX 1766 na sejmiku generalnym w Grudziądzu. W r. 1767 ożenił się z Urszulą Cecylią z Potockich, córką Eustachego (zob.).
Do konfederacji barskiej S. oficjalnie się nie przyłączył. Dn. 3 XI 1771 na wieść, że król został porwany przez konfederatów, S., obok Adama Czartoryskiego, Piotra Ożarowskiego i in., z «ludźmi konnymi uzbrojonymi» wyruszył na poszukiwanie zamachowców. W r. 1774 matka skojarzyła małżeństwo owdowiałego S-i z Anną Teofilą Sapieżanką. Dn. 8 XI t. r. Stanisław August zezwolił rodzicom Anny, Aleksandrowi i Magdalenie Sapiehom, na zrzeczenie się star. kazimierskiego na rzecz S-i. Dn. 9 III 1775 S. został mianowany przez Stanisława Augusta generał-porucznikiem w wojsku lit., 11 IV – miecznikiem W. Ks. Lit, w końcu – 11 XII t. r. otrzymał przywilej na województwo wołyńskie. W t. r. wyznaczony został przez sejm do Rady Nieustającej. Na sejmie 1776 r., S., będąc deputowanym do Komisji Skarbowej, zwalczał wydatki na cele cywilne opowiadając się za uchwaleniem wpierw wydatków na wojsko. W r. 1777 odznaczony został Orderem Orła Białego i Św. Stanisława (14 V). Był kawalerem bawarskiego Orderu Św. Huberta. Brał udział w obradach kolejnych sejmów: 1776, 1778 i 1780, na którym wybrany został na sędziego sejmowego na kadencję od 1 II 1781. Następne sejmy (1782, 1784, 1786) też obierały S-ę sędzią sejmowym.
Początkowo związany ze stronnictwem królewskim, S. przechodził stopniowo do obozu magnackiej opozycji. Na jego wniosek sejmik gospodarski łucki w lipcu 1785 powołał milicję wojewódzką i oddał ją pod komendę S-ce. Próbując zinterpretować tę uchwałę jako realizację pomysłu króla o utworzeniu milicji grodzkich, 20 VII t. r. S. zwrócił się do króla z prośbą o aprobatę. Nie znamy odpowiedzi Stanisława Augusta, można się jednak domyślać ręki królewskiej w uchyleniu w r. 1786 laudum o milicji z 1785 r. (E. Rostworowski). S. uczestniczył w serii spotkań przedsejmowych organizowanych przez opozycję w r. 1785; jedno z nich odbyło się w dzień imienin S-i w Sławucie, wielokrotnie był zapraszany na konferencje do hetmana Franciszka Ksawerego Branickicgo w Białejcerkwi, pod koniec października t. r. uczestniczył w zjeździe przywódców magnackiej opozycji w Cudnowie u Prota Potockiego. Na sejmie 1786 r. wraz z Kazimierzem Nestorem Sapiehą, Stanisławem i Józefem Jabłonowskimi i in. zaatakował S. przygotowany przez Departament Wojskowy projekt regulaminu dla kawalerii narodowej i straży przedniej, niekorzystny dla szlachty.
Dn. 25 V 1787 S. powitał w Ilińcach Stanisława Augusta powracającego ze spotkania z carycą Katarzyną w Kaniowie, wydał na jego cześć obiad. Jesienią t. r. wraz z matką zaliczany był do odłamu opozycji antykrólewskiej nie związanego z Rosją. Ponownie angażował się również w organizowanie milicji wojewódzkiej, podzielając stanowisko hetmana F. K. Branickiego i Szczęsnego Potockiego. Na sejmik 1787 r. przybył S. wraz z poplecznikiem F. K. Branickiego, woj. sieradzkim Michałem Walewskim; zamiast komisji prowiantowej, proponowanej przez króla w związku z toczącą się wojną rosyjsko-turecką, erygował samozwańczą Radę Wojewódzką, pod której władzą miała być milicja. Odpowiadając na królewski list z 7 XII 1787, ganiący utworzenie Rady Wojewódzkiej, S. bronił legalności postanowień sejmikowych, podkreślając, że «gdyby Rada Wojewódzka miała w sobie co podejrzanego, nie starałbym się w niej prezydować. […] Zgoła, jeśli nie chwały, to nagany i obwinienia nie jesteśmy warci» (list ze Sławuty z 23 XII t. r.). Projekt milicji wołyńskiej spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem w Puławach, a z drugiej strony – z ostrą odprawą anonimowego autora „Myśli nad projektem milicji”. Mimo faktycznie opozycyjnej postawy S. utrzymywał pozory poprawnych stosunków ze stronnictwem królewskim, zwłaszcza że spodziewał się postąpić na województwo ruskie (w czerwcu 1788 rozeszły się pogłoski o zamierzonej rezygnacji Szczęsnego Potockiego). Król powierzył S-ce kierowanie sejmikami na Wołyniu przed sejmem 1788 r., lecz nie przyjął warunków S-i, który w zamian za obietnicę pomocy domagał się patentów na urzędy i ordery dla ewentualnych stronników królewskich. S. z kolei nie wypełnił woli królewskiej na sejmiku poselskim i przed jego końcem wrócił do Sławuty.
Na Sejm Czteroletni przybył dopiero z początkiem 1789 r.; dn. 9 I t. r. przystąpił do konfederacji. Dn. 19 I 1789 występował przeciwko Radzie Nieustającej, 6 III wygłosił mowę potępiającą sejm delegacyjny 1773–5 r. i zgłosił gotowość zrzeczenia się przyznanych mu wtedy prawem emfiteutycznym starostw czerkaskiego i kazimierskiego lub ofiarowania czterech kwart z tych dóbr. Wystąpienie S-i przyjęto z aplauzem. Dn. 4 IV 1789 odbył się w Sławucie u S-i zjazd obywateli «bardzo potrwożonych» w związku z zamordowaniem rotmistrza Wyleżyńskiego i jego żony w Niewiarkowie przez jego służbę. Dwa dni wcześniej S. zwracał się do króla, prosząc go oraz «prześwietne stany» o zaradzenie, «abyśmy chcąc bezpieczeństwo dla obywateli czynić potrzebne i sprawiedliwe, niechęci Najj. Imperatorowej na kraj nie ściągnęli». Dn. 21 IV 1790 Stanisław August mianował S-ę rotmistrzem kawalerii narodowej. Kiedy 23 IV t. r. został ułożony akt związkowy w obronie praw obywatelstwa i religii, S. wszedł w skład 30-osobowej Komisji Pełnomocnej, której zadaniem miało być reprezentowanie dążeń na rzecz autonomii Galicji. W 2. poł. maja t. r. król dziękował m. in. S-ce i Szczęsnemu Potockiemu za utrzymanie spokoju na granicy. Jesienią 1790 S. nie zadbał o to, aby sejmiki wypadły zgodnie z intencją króla; Michał Lubomirski pisał w liście z 25 XI 1790 do Stanisława Augusta: «Książę wojewoda, mając od Waszej Kr. Mości list przed sejmikami, o nic się nie starał, i z nikim w tych materiach nie traktował». S. sprzeciwiał się przedłużeniu obrad sejmowych i projektom elekcji za życia króla. Sejmik wołyński był jedynym, który odrzucił projekt elekcji vivente rege.
Po ogłoszeniu Konstytucji 3 Maja S. znalazł się wśród siedemnastu jej oponentów. «Przemoc, która się okazuje na dzisiejszej sesji – mówił 3 V – gwałt praw kardynalnych, ustawa sukcesji tronu polskiego, wszystko to zbliża upadek wolności i zaszczytu imienia wolnego narodu». W późniejszych mowach sejmowych S. wielokrotnie wyrażał swoje niezadowolenie z konstytucji. Wystąpienia S-i na sejmie wywołały reakcje zwolenników Konstytucji 3 Maja na Wołyniu. Korzystając z nieobecności w województwie wołyńskim głównych oponentów Ustawy Rządowej, Gabriel Olizar przeprowadził z początkiem października 1791 na posiedzeniu komisji cywilno-wojskowej łuckiej uchwałę, zalecającą podziękowanie królowi za konstytucję. Król zarządził odczytanie na sesji sejmowej listu dziękczynnego, podpisanego przez 364 Wołyniaków. S. w swym wystąpieniu 6 XII uznał tę akcję za nielegalną, ponieważ uchwała podjęta została nie na sejmiku, lecz na «conventiculum» prawnie zakazanym. W tej sprawie polemizował z S-ą pisarz polny kor. Kazimierz Rzewuski, który zarzucił wojewodzie, iż jako przedstawiciel obywatelstwa wołyńskiego powinien raczej chwalić, niż ganić zdanie «większości». Obrażony S. wyzwał swojego oponenta na pojedynek. W konflikt wdał się król, prosząc go w liście z 10 XII o zaniechanie pojedynku. W końcu pojedynkował się za ojca syn Eustachy, który lekko zranił Rzewuskiego. W poł. grudnia 1791 S. znalazł się na sporządzonej przez posła rosyjskiego J. Bułhakowa liście osób, niezadowolonych z toku obrad sejmowych i czekających na hasło wystąpienia z opozycją, na które Rosja może liczyć.
S. jako starosta czerkaski, po wprowadzeniu w życie w poł. 1791 r. prawa o miastach, zawarł układ z miastami: Czerkasy, Białozor i Łomowate, w którym zrzekł się «wtrącania do rządów miasta; nawzajem miasto wszelkie podatki lustracją 1789 objęte opłacać przyrzekło». Później jednak (po 11 VIII), wskutek uniwersału królewskiego w sprawie zachowania w posłuszeństwie włościan, S. uznał ten układ za nieważny, m. in. kwestionował miejski charakter Czerkas i Łomowatego (za starostwa S-i ustanowiono tam jarmarki), a elekcję deputatów i władz miejskich uznał za nielegalną. Oficjaliści księcia straszyli mieszczan pańszczyzną i represjami, jeżeli nie zastosują się do zarządzeń S-i, ci więc zwrócili się do króla z prośbą o pomoc i interwencję. Sprawę między S-ą a miastami miał rozpatrzyć sąd asesorski, nie wiadomo jednak, jakie zapadło ostatecznie rozstrzygnięcie; w r. 1791 procesowały się z S-ą w sądzie referendarskim wsie star. czerkaskiego.
Na początku 1792 r. Hugo Kołłątaj pracował nad utworzeniem na Wołyniu stronnictwa rządowego, nie chcąc dopuścić do przewagi na sejmiku w Krzemieńcu «szałaputów» S-i, «którzy burzyć potrafią» (list H. Kołłątaja do króla z 18 I 1792), a nawet próbując zapobiec jego przybyciu na sejmik. W Krzemieńcu S. zjawił się osobiście w towarzystwie Adama Rzyszczewskiego i objął przewodnictwo nad niezadowolonymi z Konstytucji 3 Maja. Wobec liczebnej słabości swych zwolenników (ok. 1/3 ogólnej liczby przybyłych obywateli), S. stał się skłonniejszy do ustępstw. W nocy z 20 na 21 II ułożono kompromisowy projekt laudum, a następnego dnia rozpatrywano go na pełnym zgromadzeniu sejmikujących. Gdy jednak Jan Kołłątaj zażądał przysięgi na konstytucję, zwolennicy S-i oparli się temu. W rezultacie Konstytucji nie zaprzysiężono, sejmik uchwalił tylko podziękowanie sejmowi za ustawę 3 Maja. Przed wkroczeniem na Wołyń wojsk rosyjskich w r. 1792 zbierali się i konferowali w Sławucie u S-i malkontenci (wśród nich Antoni Pułaski); pozostawał w kontakcie z nimi Szczęsny Potocki, wzywając 20 IV 1792 S-ę z Petersburga, by włączył się jako «wolności miłośnik» do działań przeciw «spiskowi 3 maja». W poł. 1792 r. S. odmówił wcielenia swojej milicji prywatnej w skład wojsk regularnych do wojny z Rosją, argumentując, że ma 35 kozaków, prawo zaś z 14 V 1792 mówi o obowiązku wcielania do komendy wojskowej takich tylko milicji, które liczą więcej niż 40 głów. W chwili nadciągania na Wołyń wojsk rosyjskich, wyjechał do Galicji; najpierw do Brodów, następnie do Lwowa, dokąd sprowadził też żonę z dziećmi i dworem. Dn. 6 VIII 1792 przyjęty został do grona konsyliarzy konfederacji targowickiej. Jesienią 1793 S. wszedł do deputacji szlacheckiej zorganizowanej przez nowego gubernatora gen. T. Tutołmina, która udała się do Petersburga. Otrzymał tam 3 XI 1793 od Katarzyny II patent na generała porucznika armii rosyjskiej.
Powstanie kościuszkowskie zaskoczyło S-ę w Warszawie. Według listu Anny Sanguszkowej (21 II 1795) «lud i wojsko przymusiło go być ich komendantem» przez dwa miesiące; jakiś nacisk na podjęcie takiej decyzji wywarł zapewne kuzyn Karol Sanguszko. S. walczył pod Błoniem i Marymontem z Prusakami, następnie objął komendę wojska lit. pod Grodnem i doprowadził je pod Warszawę. Wówczas jednak został odsunięty od wszystkiego, zdaniem Anny Sanguszkowej dlatego, iż domagał się od Kościuszki «żeby ci, co wieszali, sami śmiercią przykładną ukarani byli» i był otwartym nieprzyjacielem Kołłątaja, Zajączka oraz wszystkich klubistów. Po klęsce powstania S. został przyjęty «najgrzeczniej» przez gen. A. W. Suworowa. Generałowie M. Arseniew i M. Miłaszewicz oraz kilku oficerów rosyjskich dziękowali S-ce «za ludzkie i grzeczne obchodzenie się jego z nimi podczas insurekcji warszawskiej i komendy jego w tym mieście». Z Warszawy wyjechał do Tarnowa, a stąd za granicę.
S. – wg żony – «zawsze wychowany i przywiązany był do systemu dawnej Francji», toteż nie należał do zwolenników Napoleona. W jego domu w Sławucie znalazł w r. 1801 gościnne przyjęcie przeciwny Bonapartemu gen. Karol Kniaziewicz. Kiedy Adam J. Czartoryski w r. 1807 przygotowywał plan, mający doprowadzić do ogłoszenia cara Aleksandra I królem konstytucyjnym Polski, liczył nie bez racji na poparcie S-i.
S. był właścicielem ogromnych majątków; na Wołyniu należały doń: Sławuta, Białogródka, Antoniny, Ilińce, Szepetówka. Białogródka (wraz z folwarkami: Chrestówka, Kornica, Polachowa), będąca częścią dóbr sławuckich, przypadła S-ce z działu między braćmi w r. 1774. W r. 1790 ufundował tam kościół. Dubrowlany (Dobrowlany) w pow. święciańskim, odziedziczone po ojcu w r. 1775, sprzedał w r. 1785 Andrzejowi i Joachimowi Abramowiczom. W r. 1793 sprzedał klucze Szymanowski i lutomierski, a w dwa lata później – Bejsce, należące do cyrkułu kieleckiego, Marcinowi Badeniemu. Po śmierci matki w r. 1791 odziedziczył Chołodki, zw. Antoninami; wokół pałacu S-i znajdowały się stajnie, oranżerie, psiarnia. Pod koniec XVIII w. jego rezydencją stała się Sławuta. S. wzniósł tam na piaszczystej wydmie pałac jednopiętrowy oraz dwie oficyny po bokach. Nie zdążył go jednak należycie urządzić, ani założyć tam parku. W Sławucie znajdowała się galeria obrazów (m. in. kilka obrazów ze szkoły flamandzkiej i portrety rodzinne), bogata kolekcja starych sztychów polskich i angielskich, oraz biblioteka, do której włączono księgozbiór korecki Czartoryskich, przeniesiony tu w r. 1810.
S. był właścicielem pałacu w Warszawie na Nowym Świecie pod nr 1253. W r. 1804 (23 XI) potwierdzał sprzedaż placów i zabudowań swoich w Grodnie na rzecz Janusza Makowieckiego. Dn. 15 IX 1806 ufundował kościół w Ilińcach, stosownie do zobowiązania swego z r. 1785. Ponadto był dziedzicem hrabstwa tarnowskiego. W Tarnowie wzniósł w r. 1799 murowany pałac. Do niego też należał tzw. pałac biskupi w Rynku nr 4. Po r. 1772, a zwłaszcza po wyborze w r. 1787 nowego magistratu tarnowskiego, miasto uniezależniło się od S-i. S. bywał gościem w Tarnowie, lecz właściwą swoją rezydencję galicyjską przeniósł do pobliskich Gumnisk, po przebudowaniu w r. 1779 tamtejszego pałacu. Dn. 26 X 1808 S. udzielił w Zasławiu swojemu synowi Eustachemu pełnomocnictwa do sprzedania dóbr hrabstwa tarnowskiego austriackiemu arcyksięciu. Sprzedaż nie doszła do skutku z powodu wojny i wygórowanych warunków S-i. Dn. 28 XI 1810 S. ustanowił wysokość posagu dla córek na 50 tys. dukatów.
S. był założycielem jednej z najlepszych w Rzpltej stadniny. Mieściła się ona w chutorze Chrestówka położonym o 46 km od Sławuty, stąd zwano ją «chrestowiecką», w r. 1799 liczyła 423 konie. Początkowo trafiały do Sławuty konie arabskie zdobywane na wojnach z Turkami lub kupowane. W r. 1803 S. zorganizował pierwszą wyprawę po konie arabskie; jego koniuszy Kajetan Burski przyprowadził z Aleppo w Syrii pięć pustynnych arabskich ogierów. Zainicjowało to systematyczne uszlachetnianie sanguszkowskiego stada oryginalnymi reproduktorami sprowadzanymi ze Wschodu. W Archiwum Sanguszków na Wawelu zachowały się rachunki z zakupu koni, sumariusz stada z l. 1767–80 oraz spis rzeczy stajennych i myśliwskich z r. 1810, który dobrze ilustruje dbałość S-i o konie i wyposażenie stajni.
S. był – jak pisał T. Ostrowski – «magnatem w starym stylu, zamiłowanym w koniach, myślistwie i w ucztach, które wyprawiał przy byle okazji z nadzwyczajnym przepychem w swojej rezydencji w Sławucie». Miał nadworną kapelę utworzoną przed r. 1768. W r. 1783 liczyła ona 12 muzyków wraz z kapelmistrzem; istniała jeszcze w r. 1790. W grudniu 1783 urządził matce imieniny trwające cztery doby z «gonitwami niedźwiedzia z buhajem i psami», koncertem, wystawieniem komedii F. Oraczewskiego „Polak cudzoziemiec w Warszawie” i hucznym balem („Gaz. Warsz.”). Gdy dn. 30 IX 1797 w pałacu byłego woj. sieradzkiego Michała Walewskiego w Tuczynie S. obchodził swoje imieniny, urządzono wspaniałe widowisko z ogni sztucznych i wodotrysków (jedyne tego rodzaju wówczas na Podolu i Wołyniu).
Ostatnie lata swojego życia S. spędził w Sławucie, wyjeżdżając jedynie do Warszawy i Tarnowa. Kajetan Koźmian, który przed r. 1808 poznał go w Wiedniu, wspominał, że S. «chociaż już w wieku, jak młodzik biegał za ładnymi Wiedenkami i zawracał oczy nie bez kosztu na śpiewaczkę Ceci». Wg relacji pamiętnikarskiej syna Eustachego zmarł «tknięty apopleksją» 23 VIII 1812 na wieść o jego rzekomej śmierci lub wzięciu do niewoli rosyjskiej; wg napisu nagrobnego, ufundowanego przez córkę Mariannę, śmierć nastąpiła 4 IX 1812 w Sławucie. S. pochowany został w Białogródce w podziemiach kościoła. Daty śmierci (14 XII, 18 XII 1812) podane w herbarzach i opracowaniach są mylne.
S. był trzykrotnie żonaty. Pierwszą żonę Cecylię Urszulę (1747– 12 XII 1771) poślubił 2 II 1767 w Radzynie (ślubu udzielał, na zaproszenie ojca Cecylii Eustachego Potockiego, bp Ignacy Krasicki). Drugą żoną S-i od r. 1774 była Anna Teofila, córka kanclerza w. lit. Aleksandra Sapiehy (zob.), która rozwiódłszy się z S-ą wyszła powtórnie za mąż za Seweryna Potockiego (zob.). Trzecią żonę, Annę z Pruszyńskich, rozwiedzioną z szambelanem Andrzejem Kuczkowskim, S. poślubił w r. 1780; po jego śmierci mieszkała ona w Tarnowie, który dzierżyła dożywotnio.
Z pierwszego małżeństwa miał dwóch synów: Eustachego Erazma (zob.), Pawła (10 XII 1771 – 1780), oraz córkę Mariannę (1770 – 26 II 1827), 1.v. (w r. 1796) żonę Stanisława Mokronowskiego (zob.), po owdowieniu w r. 1822 2. v. żonę Benedykta Zielonki, pułkownika szaserów wojsk polskich. Z trzeciego małżeństwa miał córkę Dorotę (ur. 1781) i syna Józefa (ur. 1787), którzy zmarli na ospę w r. 1798 w Sławucie, oraz Teklę (1786–1869), za Włodzimierzem Potockim (zob.), która po śmierci męża (w r. 1827) zawarła potajemne małżeństwo morganatyczne z kamerdynerem Mikołajem Thomasem. Sanguszkowie mieli ponadto dwoje dzieci, które zmarły w dzieciństwie.
Portret z r. 1796, pędzla nieznanego malarza petersburskiego (być może z kręgu W. Borowickiego), w randze gen.-porucznika wojsk rosyjskich, portret z r. 1800, na dwóch akwarelowych widokach Tarnowa w asyście kozaka Kupriana wykonany przez Zygmunta Vogla, portret olejny nieznanego malarza przedstawiający S-ę w surducie marszałka szlachty, miniatura (ok. 1800 r.) z przedstawieniem S-i w peruce i fraku, sylwetowe popiersie S-i na filiżance wykonanej w Korcu, z l. 1790–6, portret pierwszej żony S-i Cecylii Urszuli z Potockich z ok. 1770 r., nieznanego malarza – w Muz. Okręgowym w Tarnowie; – Estreicher; PSB (Potocki Seweryn, Potocki Włodzimierz); Słown. Geogr. (Antoniny, Białogródka, Białozierze [Białozor], Czerkasy, Ilińce, Kornica, Łomowate, Polachowa, Szepetówka, Zasław); Borkowski, Almanach; Kosiński A., Przewodnik heraldyczny, Kr. 1877 I 572–3; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki, VIII 241; Gorczak B., Rodowód Książąt Olgierdowiczów Sanguszków, Sławuta 1899; Święcki, Historyczne pamiątki, II 434–5; Żychliński, V 301, XI 188; Elektorów poczet, s. 320; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit., s. 245; – Achremczyk S., Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1696–1772, Olsztyn 1981; Bojanowski S., Sylwetki koni orientalnych i ich hodowców, Kr. 1906; Chaniecki Z., Nieznane kapele polskie z XVII i XVIII w., „Muzyka” 1972 nr 4 s. 89; Dębicki L., Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kr. 1905 s. 137–9; Dihm J., Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 16–17; Dutkiewicz J. E., Tarnów, W. 1954 s. 70; Komorowski J., Polskie życie teatralne na Podolu i Wołyniu do 1863 roku, Wr. 1985, Studia i Materiały do Dziejów Teatru Polskiego, XVII (29); Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936 I; Mencel T., Magnateria polska Galicji w polityce władz austriackich w l. 1795–1809, w: Ziemiaństwo polskie 1795–1945, W. 1985 s. 41; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788, „Przegl. Hist.” T. 51: 1901; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, T. 1, 1772–1800, Wil. 1913; Muzyka w czasopismach polskich XVIII wieku. Okres stanisławowski (1764–1800), Oprac. J. Szwedowska, Kr. 1984; Nanke C., Szlachta wołyńska wobec Konstytucji Trzeciego Maja, Lw. 1907 (Arch. Naukowe, Dz. 1 t. 3 z. 4) s. 5, 15, 10, 18, 19, 24, 25, 32, 40, 43, 44, 52, 54, 55, 62, 82, 88; Pasztor M., Hugo Kołłątaj na Sejmie Wielkim w latach 1791–1792, W. 1991; Pruski W., Dwa wieki polskiej hodowli koni arabskich (1778–1978) i jej sukcesy na świecie, W. 1983; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. 2, Pet. 1898 s. 106, 107, 113–14, 121, 141; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Smoleński W., Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Ostatni rok sejmu wielkiego, Kr. 1897; Stecki T. J., Wołyń pud względem statystycznym, historycznym i archeologicznym, S. 2, Lw. 1871 II 381–2; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794–1812), Kr. 1905; [Wolański A.] Soplica T., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1924 I, II; Zawadzki W., Relacje cudzoziemców o polskim teatrze XVIII w., „Przegl. Human.” 1958 z. 4 s. 109, 121; Zielińska Z., „O sukcesyi tronu w Polszcze” 1787–1790, W. 1991; – Andrzejowski A., Ramoty starego detiuka, Wil. 1861 I 135–8; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I; Diariusz sejmu convocationis… 1764, [W b.r.w.]; Diariusz Sejmu ordynaryjntgo i wolnego zawartego w Warszawie r. 1782, s. 12, 49–51; Diariusz Sejmu Ordynaryjnego pod związkiem Konfederacji Generalnej Obojga Narodów w Warszawie rozpoczętego 1788, II cz. 1 s. 226, 330, 398, cz. 2 s. 19, 61, 126, 146, 242–3, 244, 247, 274–5; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991 II; Karwicki J. Dunin, Szkice obyczajowe i historyczne, W. 1882 s. 114–15; tenże, Z moich wspomnień, W. 1901 I 96; Kitowicz J., Pamiętniki […], W. 1971; Konopacki S., Pamiętniki, W. 1899 I; Korespondencja Ignacego Krasickiego, W. 1958 1; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta z lat 1784 do 1792, P. 1872 s. 74, 75, 93, 94, 95, 110, 122, 152–3; Koźmian K., Pamiętniki, W. 1972 1, II; Księgi referendarii koronnej z drugiej połowy XVIII w., W. 1957 II; Lubomirski J., Historia pewnej ruiny. Pamiętniki 1839–1870, W. 1975; Magier, Estetyka Warszawy; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, IV, V; Ochocki J. D., Pamiętniki, Wil. 1857 I 136–7; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I, II; Sanguszko E., Pamiętnik 1786–1815, Wyd. J. Szujski, Kr. 1876 s. VI, VII, IX, XIV, XV, XVI, XXVII–XXIX, XXXIII, XXXVIII, 3, 49, 52, 99 (data śmierci S-i 3 VIII 1812), 146, 147, 148, 149–50, 162–5; Summariusz czynności Konfederacji Generalnej Targowickiej Kor. od dnia 14 V 1792, nr 98; Vol. leg., VII, VIII s. 128, 240, 965, IX 3, 9, 32, 471; – „Gaz. Narod. i Obca” 1791 nr z 10 XII; „Gaz. Warsz.” 1787 nr 41; – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Katalog pergaminów znajdujących się w archiwum XX. Sanguszków w Sławucie, Ułożył B. Gorczak, Sławuta 1912, Nr 317 Arch. Sanguszków teka 317 plik 6, teka 499 plik 7, 10, 21, 22, Arch. Sanguszków, korespondencja 32, 37, 39, Inwentarz dokumentów Arch. Sanguszków Gorczaka nr 2234, 2239, 2249, 2260, 2264 (metryka śmierci S-i, tu podana data 4 IX 1813). W Arch. Rodzinnym Sanguszków znajdują się, nie wykorzystane w biogramie, obszerne materiały do spraw majątkowych S-i; B. Czart.: rkp. 723 k. 753–754, 755–757, 759, 787–788, 808, 922 k. 501, 930 k. 37, 38, 63, 69, 75, 1814 nr 12, 33; B. Jag.: rkp. 3757 k. 83, 84, 87, rkp. 6147 t. 13 k. 143–151.
Elżbieta Orman