Ossoliński Hieronim (Jarosz) h. Topór (zm. między 1575 a 1576), poseł sejmowy, działacz reformacyjny, kasztelan sandomierski. Był synem Pawła i Zbigniewy ze Słupeckich. Przypuszcza się, iż studiował za granicą, może w Niemczech. W r. 1531 brał udział w kampanii obertyńskiej; służył wówczas w 10 koni w chorągwi Jana Mieleckiego. W r. 1548 był posłem na pierwszy zwołany przez Zygmunta Augusta sejm, na którym między izbą poselską a królem rozgrywała się batalia o małżeństwo monarchy z Barbarą Radziwiłłówną. Gdy król nie chciał dopuścić do publicznej dyskusji nad swym małżeństwem, O. wygłosił mowę O wolnym senatorskim wotowaniu, w której polemizował z jego stanowiskiem. Od tej pory reprezentował O. województwo krakowskie na prawie wszystkich sejmach za Zygmunta Augusta, będąc nieomal od początku jednym z przywódców stronnictwa egzekucyjnego. Wyjątkowo z woj. sandomierskiego uzyskał mandat na następny sejm w Piotrkowie (15 V – 26 VII 1550). Pozostawał w kontaktach z przybyłym wtedy do Korony i agitującym w sprawie unii Janem Radziwiłłem, krajczym lit. Na sejmie O. zapewne należał do tych posłów, którzy żądali rozszerzenia prawa polskiego na Litwę. Na sejmie rozpatrywano także spór, jaki zaistniał między O-m a kapitułą krakowską o dziesięciny. Już w r. 1548 z powodu niewydawania ich ze wsi Włostowice O. został obłożony klątwą kościelną, która jeszcze t. r. została z niego zdjęta, gdy przyrzekł (w trakcie polubownego załatwiania sprawy) wynagrodzić straty poniesione przez kler. Nie dotrzymał jednak obietnicy i ponownie obłożono go interdyktem w r. 1549, a kapituła zażądała od krakowskiego urzędu starościńskiego wykonania wyroku przewidzianego w takim wypadku. Ponieważ jednak O. zdołał powstrzymać egzekucję wyroku świetną mową, wygłoszoną w swej obronie, sprawa została wniesiona na sejm. O., wspólnie ze swymi powinowatymi Marcinem Zborowskim, woj. kaliskim, i Mateuszem Stadnickim, z powodzeniem bronił swych interesów. Dn. 4 III 1550 przy pośrednictwie Piotra Kmity i M. Zborowskiego O. pogodził się z kapitułą i został uwolniony od ekskomuniki, wkrótce jednak znowu popadł w konflikt z duchowieństwem. T. r. występował w grodzie krakowskim w obronie oskarżonego o herezję Konrada Krupki-Przecławskiego, a w r. n. jako poseł na sejm w Piotrkowie (2 II – 11 IV 1552) wraz z innymi angażował się po stronie księdza Stanisława Orzechowskiego. Wraz z większością izby domagał się O. zniesienia jurysdykcji duchowieństwa w stosunku do szlachty, co zostało uwieńczone powodzeniem, zawieszono bowiem jurysdykcję duchowieństwa na przeciąg jednego roku. T. r. w maju O., mimo iż obłożony kolejną klątwą, pojawił się demonstracyjnie na uroczystej mszy w katedrze na Wawelu, wywołując tym wielkie oburzenie.

Posłując na sejm krakowski w r. 1553 (2 II – 29 III), ponownie O. wystąpił gwałtownie przeciwko jurysdykcji duchowieństwa i zaatakował wydanie przez króla edyktu z r. 1550, oświadczając, że był to postępek bezprawny. Mimo związków z magnatami (Piotr Kmita, Marcin Zborowski, Jan Tarnowski) w trakcie obrad zajął stanowisko antysenatorskie. Oskarżał senatorów o egoizm, obwiniał o jałowość dotychczasowych sejmów i przeszkadzanie egzekucji dóbr. Zapewne za pośrednictwem O-ego izba poselska przedłożyła królowi memoriał, w którym stronnictwo szlacheckie sprecyzowało postulaty najpilniejsze do wykonania. O. wystąpił nadto z obszerną argumentacją w sprawie unii. W swych wywodach oparł się na akcie mielnickim z r. 1501 (miał przy sobie jego kopię). Sprzeciwił się poglądom tych posłów, którzy uważali, iż unia może dojść do skutku tylko z łaski króla. Stał na stanowisku, że Jagiełło i ks. Witold w Horodle (1413) przekazali swe prawa dziedziczne do Litwy Koronie, poza tym akt horodelski został zaprzysiężony przez panów i szlachtę litewską. O. stwierdził (niezbyt zgodnie z prawdą), iż taki charakter związku był przestrzegany aż do czasu objęcia rządów przez Zygmunta Starego. Zdaniem O-ego pełnej realizacji unii przeszkadzał brak wspólnego dla Polaków i Litwinów sejmu, którego ostatni Jagiellonowie nie chcieli zwołać. Bezkompromisowa forma wystąpień O-ego wobec senatu i monarchy obraziła Zygmunta Augusta, mimo to O. nie zmienił swego stanowiska i zgodnie z poleceniem wyborców zaprotestował przeciwko uchwaleniu podatku. Jako poseł na kolejny sejm w Piotrkowie (22 IV – 15 VI 1555) w swych wystąpieniach skoncentrował się na sprawie egzekucji dóbr. Przedstawił zmodyfikowany w stosunku do poprzednich żądań izby poselskiej projekt odzyskiwania dóbr królewskich (dobra oddane w dzierżawę lub na wieczność nie miały być odbierane natychmiast, lecz dopiero po śmierci aktualnego użytkownika miały wrócić do króla; sumy pożyczone monarsze a zabezpieczone na dobrach miały podlegać ekstenuacji, co winno pociągnąć za sobą oszacowanie dochodów). W swych wystąpieniach nie pominął i sprawy unii, domagając się wspólnego polsko-litewskiego sejmu, a właściwa O-emu argumentacja za unią znalazła wyraz w opublikowanym już po zamknięciu obrad anonimowym pisemku De unione Lithuaniae, którego autorstwo O. Halecki przypisuje właśnie jemu. W Piotrkowie O. popierał postulat (zgłoszony przez Rafała Leszczyńskiego) zwołania soboru narodowego w Polsce, a w wygłoszonej mowie nakreślił zadania tego zjazdu.

Na sejmie warszawskim 1556/7 r. włączył się O. w dyskusję o kwestiach religijnych. Starał się wtedy pozyskać króla dla sprawy reformacji. Przedłożył Zygmuntowi Augustowi (odmienny od wcześniej przedstawionego) projekt ułożenia spraw wyznaniowych w kraju, który nawiązywał do programu soboru narodowego, opracowanego na kalwińskich synodach w Seceminie (21–29 I 1556) i Pińczowie (24 IV – 1 V 1556). O. żądał zatem niewykonywania jurysdykcji przez biskupów w sprawach religijnych, wolności głoszenia nowej wiary w oparciu o Nowy i Stary Testament, utrzymywania w domach ministrów i proponował, aby artykuły te objęły zarówno szlachtę, jak i mieszczan. Pod koniec sesji, gdy ogłoszono decyzję króla w sprawie pokoju religijnego, O. zwalczał postanowienia monarchy, traktujące naruszających interim jako gwałcicieli pokoju publicznego. Przed sejmem warszawskim odbył podróż do Włoch, prawdopodobnie w celach leczniczych. W czerwcu 1556 był w Padwie świadkiem promocji doktora medycyny Sylwestra Roguskiego. Spotkał się też z Janem Kochanowskim, który za okazaną mu pomoc (zapewne materialną) dziękował w skierowanej do O-ego 7 elegii księgi III. Od 10 do 17 VIII 1557 O. przebywał na synodzie generalnym w Pińczowie, gdzie został wybrany na jednego z pięciu seniorów świeckich zboru kalwińskiego oraz wszedł w skład delegacji na mający się odbyć jesienią t. r. wspólny z luteranami i braćmi czeskimi synod w Wielkopolsce. Październikowy zjazd (18–22) seniorów w Pińczowie wyznaczył mu ministra dla zreformowanego Kościoła w Goźlicach w osobie Marcina Krowickiego. Wkrótce jednak na skutek ingerencji Krowickiego w życie prywatne patrona doszło do nieporozumień i Krowicki porzucił Goźlice. Sprawę tę rozpatrywał synod pińczowski (13 III 1559), który na miejsce Krowickiego mianował do Goźlic Aleksandra Vitrelina. W r. 1558, ponownie obdarzony mandatem poselskim, wziął O. udział w sejmie piotrkowskim (5 XII 1558 – 8 II 1559). Z okazji dyskusji nad projektem przyszłej elekcji O., podkreślając uzależnienie polskich biskupów od Kurii rzymskiej, zgłosił wniosek wykluczenia ich od udziału w przyszłej elekcji. Zaatakował też obowiązek wysyłania do Rzymu annat oraz domagał się całkowitej likwidacji jurysdykcji duchowieństwa w sprawach religii. Żądał wykonania programu egzekucji dóbr, gdy zaś postanowiono limitować sejm do Krakowa, jako członek komisji powołanej do opracowania recesu starał się o takie zredagowanie tego dokumentu, by gwarantował wykonanie programu szlachty.

W r. 1560 O. wziął udział w burzliwym synodzie generalnym w Książu (13–19 IX) i walnie przyczynił się do utrwalenia przewagi szlachty w zborze kalwińskim. Jako przeciwnik wzrostu autorytetu duchownych wystąpił przeciwko powoływaniu seniorów z grona ministrów. Z obawy, że ustanowienie oficjalnego pisarza synodu doprowadzi do powstania urzędowych dokumentów, które mogą być użyte przeciwko szlachcie, nie dopuścił do wyznaczenia protokolanta. Przychylny Franciszkowi Stankarowi (zdaje się nie tylko ze względu na jego patrona, a swego szwagra M. Stadnickiego) i równocześnie zainteresowany w utrzymaniu jedności Kościoła kalwińskiego, nie chciał dopuścić do roztrząsania doktryny Mantuańczyka o naturze Chrystusa i zażądał, aby odroczono tę kwestię na cztery miesiące. Oponującemu przeciw takiemu ułożeniu sprawy Stanisławowi Iwanowi Karnińskiemu «nałajał grubymi słowy» (Akta synodów), wywołując powszechne zgorszenie. O. zapewne skłonił Andrzeja Frycza Modrzewskiego do włączenia się do dyskusji na temat doktryny Stankara. Modrzewski dedykował mu opracowaną w związku z tym drugą księgę „De Mediatore” (1560). Synod ksiąski ponownie wybrał O-ego na jednego z seniorów Kościoła małopolskiego. Latem 1561 O. uczestniczył w zjeździe różnowierczym w Stobnicy (Stopnicy), zorganizowanym przez M. Zborowskiego w celu porozumienia ze Stankarem. Dn. 10 XII t. r. był na synodzie w Krakowie. Zganił wtedy ministrów za podejmowanie dyskusji o bóstwie Chrystusa i wyraził obawę, że rozsiewanie pism dotyczących Trójcy Św. doprowadzi do zaburzeń. Także i później prowadził akcję zmierzającą do załagodzenia pogłębiającego się w zborze sporu ze Stankarem. W trakcie kolokwium rzemieńsko-żochowskiego (czerwiec 1563) usiłował nawet skłonić swego ministra Vitrelina do kompromisu wobec doktryny Stankara. Nie osiągnąwszy tego, O. usunął Vitrelina z Goźlic. W maju 1564 wspomagał Marcina Zborowskiego w próbie zawładnięcia kościołem Św. Marcina w Krakowie w celu zamienienia go na zbór. Brak jest wiadomości o jego udziale w ruchu różnowierczym w latach następnych. W synodzie sandomierskim w r. 1570 nie brał udziału. Erazm Otwinowski i Stanisław Lubieniecki zaliczyli go do wybitnych działaczy reformacyjnych.

Ostatni raz posłował O. na sejm egzekucyjny w Piotrkowie (30 XI 1562 – 25 III 1563). Wszedł wtedy w skład komisji sejmowej powołanej do opracowania sposobów rozwiązania tzw. potrzeb pospolitych. Zredagował projekt ograniczający zakres władzy publicznej senatorów i zgłosił wniosek przewidujący poddanie starostów i wojewodów pod kontrolę szlachty. Domagając się likwidacji jurysdykcji duchownej i ograniczenia uprzywilejowanej pozycji kleru, interpretował przywileje kościelne jako prawa prywatne sprzeczne z państwowymi. Stał na stanowisku, że Kościołowi «została poruczona [jedynie] służba boża i świętości szafunek prawdziwy». Zgłosił też wtedy projekt reformy Akad. Krak. Projekt O-ego przewidywał poddanie Akademii pod nadzór szlachty i mieszczaństwa, bowiem szlachta na sejmie miałaby powołać czterech reformatorów z grona najwybitniejszych uczonych, ci zaś z radą miejską mieliby decydować o treści i sposobie nauczania. Jakkolwiek nie wybrany na posła, był O. na sejmie warszawskim (22 XI 1563 – 1 IV 1564) i jako znawcę stosunków polsko-litewskich izba poselska wzywała go do obrad nad problemem unii. Zapewne, choć już nie jako poseł, bywał i na następnych sejmach. O. był znakomitym mówcą. Znał doskonale prawo i historię ojczystą. Był redaktorem licznych memoriałów i konstytucji sejmowych. Przypisuje mu się autorstwo diariuszy sejmów z l. 1548, 1555, 1556/7, 1558/9.

Dn. 20 XI 1568 został mianowany kasztelanem sądeckim i jako senator wziął udział w sejmie lubelskim (10 I – 12 VIII 1569). Na początku obrad został m. in. z ramienia senatu deputatem do rozmów o unii ze stroną litewską. W spornych kwestiach co do warunków unii między senatem a izbą poselską bywał delegowany do posłów. W niektórych kwestiach (np. złożenie przysięgi królowi przez Podlasian, obowiązek wojskowy Wołynian) popierał stanowisko reprezentantów szlachty. W Lublinie w stosunku do Litwinów okazał się skłonny do kompromisu. Oświadczył, że unii nie można stanowić ani «papierem ani woskiem… jedno sercem braterskim». Dn. 5 XI 1569 w Knyszynie otrzymał nominację na kasztelana wojnickiego, w r. 1570 przeniósł go król na kasztelanię sandomierską. Na sejmie 1572 r. (12 III – 28 V) wystąpił z postulatem zgody religijnej. T. r. po śmierci króla był na odbywającym się od 17–24 VII w Krakowie zjeździe senatorów i rycerstwa województw krakowskiego i sandomierskiego. Zobowiązał się wtedy do utrzymania własnym kosztem stu żołnierzy na granicy śląskiej. Z końcem sierpnia pojechał na zjazd knyszyński, gdzie został wybrany na jednego z deputatów do korektury praw, co także zaaprobował (1 XI 1572) zjazd w Kaskach, którego uchwały podpisał i uczestniczący w nim O. Na sejmie konwokacyjnym w Warszawie O. zakwestionował uprawnienia prymasa do tytułu interreksa i polemizował w tej sprawie z woj. łęczyckim Janem Sierakowskim. Oprócz tego wystąpił z wnioskiem, aby podczas elekcji senatorowie zajęli miejsca wśród szlachty swych województw. Był jednym z inicjatorów konfederacji warszawskiej i jej współautorem, a następnie żywo interesował się stosunkiem do niej szlachty oraz przyszłego króla. Na elekcji stał po stronie Walezego i był jednym z senatorów starających się pogodzić stronnictwo francuskie ze zwolennikami Piasta. Podpisał też dyplom elekcyjny Henryka Walezego i uczestniczył w jego koronacji. Podczas obrad sejmu koronacyjnego (22 II – 2 IV 1573) O. popierał tych senatorów, którzy domagali się potwierdzenia praw wedle pełnej formuły, obejmującej uchwały elekcyjne. Szczególnie obawiał się O., że Walezy nie będzie szanował uchwały o tolerancji religijnej. Jeszcze przed sejmem pisał do Jana Firleja: «strach tego nam, obawiając się, aby nas pożar francuski nie dosiągł…». Niezłożenie przez Henryka przysięgi na wszystkie artykuły potraktował jako złamanie, umowy ze stanami. Wraz z pięcioma innymi panami przestrzegł Henryka, że jeśli nadal będzie lekceważył prawa i przywileje szlachty, zostanie złożony z tronu. On także, obok Stanisława Szafrańca, podjął agitację, aby pod imieniem Henryka nie rozpoczynać sądów i nie wydawać wyroków. W okresie drugiego bezkrólewia zbliżył się O. do woj. podolskiego Mikołaja Mieleckiego i stronnictwa prohabsburskiego. Brał udział w zjeździe szlachty krakowskiej 25 X 1574, odbytym w związku ze zburzeniem zboru ewangelickiego w Krakowie, był jednym z sygnatariuszy listu rozesłanego na wszystkie sejmiki z wezwaniem do wspólnej obrony praw różnowierców. Na zjeździe stężyckim (maj-czerwiec 1575) domagał się ogłoszenia detronizacji Henryka i natychmiastowej elekcji Habsburga.

O. posiadał znaczny majątek. Należały do niego: Ossolin, Goźlice, Klimontów, Nowa Wieś, Pokrzywianka, Żuków, Świekozy, Zakrzów, część Pęchowa, połowa Nowodnic, Ilikowic, Dziewków w woj. sandomierskim. W woj. krakowskim posiadał wieś Włostowice i część Łapszowa. Dokonywał licznych transakcji majątkowych, jak dzierżawy, zastawy i zamiany dóbr. W swych majętnościach prowadził gospodarkę folwarczną i na znaczną skalę spławiał zboże do Gdańska. W r. 1570 otrzymał leżące w pow. szczyrzyckim starostwo krzeczowskie, obejmujące 7 wsi. Miał także z łaski króla dwór w Krakowie na przedmieściu zwanym Strzelnica. O. zmarł zapewne w końcu 1575 r. (nie było go na elekcji w Warszawie, dekret o wyborze cesarza Maksymiliana II na króla polskiego podpisał syn O-ego Marcin, jako starosta krzeczowski), a w każdym razie przed 30 I 1576.

Z małżeństwa (zawartego ok. r. 1546) z Katarzyną ze Zborowskich (zm. 1587) pozostawił O. synów: Marcina (zm. 30 XI 1580), star. krzeczowskiego, rotmistrza w wojnie Stefana Batorego z Gdańskiem, potem z Moskwą, Zbigniewa (zob.), Jana (zm. ok. 1576), Hieronima (zm. ok. 1580/2), Andrzeja (zm. 1616), działacza kalwińskiego, uczestnika synodu toruńskiego 1595 i zjazdu w Stężycy w r. 1606, Piotra i Mikołaja (zm. 1598), oraz córkę Zofię, żonę kaszt. przemyskiego Stanisława Drohojowskiego (zob.).

Nagrobek (zapewne O-ego) z wyobrażeniem postaci (przypisywany Santi Gucciemu) w kościele parafialnym w Goźlicach; – Estreicher; Dworzaczek; Katalog zabytków sztuki w Pol., III z. 11 s. 6; – Barycz H., Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Budka W., Kto podpisał konfederację warszawską?, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Bukowski, Dzieje reformacji, I–II; Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich w 1559–1564, W. 1935 s. 101; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, W. 1969; Halecki O., Dzieje Unii Jagiellońskiej, Kr. 1920 II; Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł 1515–1565, W. 1939; Kaniewska I., Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta 1548–1572, Kr. 1974 tabl. nr 10, 11; Lubowič N., Istorija reformacii w Polše, W. 1883 s. XIX; tenże, Načalo katoličeskoj reakcii i upadok reformach v Polše, W. 1890 s. 204–5, 237; Ossoliński M., Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej, Kr.–Lw. 1822–52 III cz. 1 s. 99, IV 303–9; Płaza S., Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia (1572–1574), Kr. 1969 s. 49, 61, 63, 65, 71, 109–10, 112, 134, 157, 170; Ptaszycki S., Losy konfederacji warszawskiej 1573 r. „Reform. w Pol.” R. 6: 1934; Serwański M., Henryk III Walezy w Polsce, Kr. 1976; Sienkiewicz K., Skarbiec historii polskiej, Paryż 1842 II 31–40; Sikorski J., „Księgi hetmańskie” Stanisława Sarnickiego…, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1967 XIII cz. 1 s. 48; Sobieski W., A nie o wiarę, „Reform. w Pol.” T. 5: 1928; tenże, Król czy tyran?…, „Reform. w Pol.” T. 4: 1926; tenże, Trybun ludu szlacheckiego, Kr. 1905 s. 67, 126; Spieralski Z., Kampania obertyńska 1531 r., W. 1962; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, W. 1974; taż, Odbudowa domeny królewskiej w Polsce, W. 1967 s. 116; Zakrzewski W., Po ucieczce Henryka, Kr. 1878 s. 137, 287, 288, 347; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Akta synodów różnowierczych w Pol., I–II; Akta Unii; Der Briefwechsel d. Schweizer; Conclusiones Univ. Crac., s. 361, 386; Diariusz sejmu warszawskiego 1556/7, Kórnik 1939; Diariusze sejmów walnych koronnych 1548, 1553, 1570, Script. Rer. Pol., I 5, 14, 25, 26–7, 31, 50, 187; Dnevnik lublin’skago sejma 1569 goda, Wyd. M. Kojalovič, Pet. 1869; Dzienniki sejmów walnych koronnych 1555 i 1558, Wyd. Lubomirskich, Kr. 1869 s. 26–7, 50, 60–70, 77, 84, 160–1, 164, 186–8, 197, 202, 207, 252, 262, 268, 278–82, 287, 293; Elementa ad Fontium Editiones, XII, XLI; Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta do r. 1594, Pet. 1857 I 20, 37, 45, 52, 166, 173; Hosii Epistolae, V (Studia Warmińskie, Olsztyn 1976); Kochanowski J., Elegiarum libri IV, Kr. 1584 (elegia VII); Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Materiały do dziejów reformacji w Krakowie, Oprac. R. Żelewski, Wr. 1962; Matricularum summ., V 3748, 4113; Modrzewski Frycz A., Dzieła wszystkie, W. 1957 IV; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Orzechowski S., Wybór Pism, Oprac. J. Starnawski, Kr. 1972 s. 174–6; Ossoliński Z., Pamiętnik, Wyd. W. Kętrzyński, Lw. 1879 s. 2 (dotyczy Marcina); Regestra thelonei Vlad.; Uchańsciana, I–V; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. Broel-Plater, W. 1858 III 40; Zebrzydowskiego korespondencja; Źródła Dziej., XIV 457, XV 173; Źrzódłopisma do Dziej. Unii, cz. II oddz. 1, cz. III; – AGAD: ASK I nr 3 k. 34, 548, nr 7 k. 538–539, 541–543, nr 8 k. 775, 778, nr 10 k. 733–736, nr 119 k. 13, nr 157 k. 133, ASK 46 t. 41 s. 40; Arch. Kapit. w Kr.: Acta actorum t. 4 k. 351–352, 355, 370–371, 412, 438, Liber privilegiorum t. 10 s. 18–21; Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac., t. 29 s. 126, 899, t. 31 s. 1171, t. 189 s. 154, 170, t. 190, t. 196 s. 164, 342, 660, 996, 1026, 1147, 1267, Castr. Crac., t. 90 s. 1490, t. 93 s. 1023; B. Jag.: rkp. 5267; – Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski XVI–XVII w. w Materiałach Red. PSB; – Życiorysy Andrzeja i Marcina Ossolińskich, oprac. przez Irenę Kaniewską, w Materiałach Red. PSB.

Irena Kaniewska