Szafraniec Hieronim (Jarosz) z Pieskowej Skały h. Starykoń (ok. 1490 – 1554/5), starosta chęciński, sekretarz królewski.
Był wnukiem Piotra (zm. 1456, zob.), synem Stanisława (zm. 1525, zob.) i jego pierwszej żony Zuzanny (zm. 1501), córki Piotra Buczackiego, bratankiem Krzysztofa (zob.) i Piotra młodszego (zm. 1508, zob.), stryjecznym bratem Piotra Szafrańca, ojca Stanisława (ok. 1530/1–1598, zob.).
W l. 1501–4 uczył się S. w Krakowie (m.in. greki) pod kierunkiem byłego profesora Uniw. Wiedeńskiego Giovanniego (Johannesa) Silviusa de Mathio, zwanego Siculusem. W sierpniu 1504 wspólnie z ojcem otrzymał od króla Aleksandra Jagiellończyka potwierdzenie wieczystego posiadania klucza pieskowoskalskiego. W młodości podobno służył w wojsku, następnie został dworzaninem króla Zygmunta I, któremu towarzyszył w r. 1515 podczas zjazdu wiedeńskiego. W dn. 20–24 IV 1518 wziął udział w turnieju, urządzonym dla uczczenia zaślubin Zygmunta I z Boną Sforzą i zdobył piątą nagrodę (wzmiankowany w „Epitalamium Sigismundi Regis et Reginae Bonae” Jana Dantyszka jako «młodzieniec [...] w całej budowie wysmukły»). Cieszył się zaufaniem i sympatią króla, bowiem w październiku 1518 poślubił Reginę, naturalną córkę Zygmunta I, za którą otrzymał w posagu 6 tys. fl., zapisanych na dzierżawie wolbromskiej (17 II 1528 król zapisał tę sumę córkom S-a i Reginy). Ojciec S-a zapisał synowej posag i wiano w wysokości 12 tys. fl. na Pieskowej Skale i wsiach: Sułoszowa, Wielmoża i Milonka oraz poł. Przegini, Sąspowa i Woli. Dn. 25 V 1519 otrzymał S. z cesji ojca star. chęcińskie (za roczną opłatą 240 fl.), t.r. przejął też od niego dzierżawę wolbromską; występował również jako wiceolbornik chęciński (w r. 1525). Dn. 11 VI 1523 Zygmunt I wyznaczył wadium w wysokości 1 tys. fl. w sporze między S-em a Zofią Ossowską i jej braćmi, Felicjanem i Serafinem; S. procesował się także z mieszkańcami Radoszyc (1525) i poddanymi wsi star. chęcińskiego (1533). Dn. 23 III 1531 został wyznaczony przez swego brata stryjecznego Piotra na jednego z opiekunów jego syna Stanisława.
W r. 1531 służył S. z 32-konnym pocztem w chorągwi hetmana Jana Tarnowskiego. Dn. 28 VI t.r., przed wyjazdem na wyprawę przeciw wojskom hospodara mołdawskiego Piotra Rareşa, wyznaczył swą drugą żonę Zofię i jej brata, kaszt. małogoskiego Piotra Zborowskiego na opiekunów swych dzieci i majątku. W pierwszych dniach sierpnia uczestniczył w wyprawie czterech chorągwi jazdy pod dowództwem kaszt. połanieckiego Zbigniewa Słupeckiego, wysłanych w celu usunięcia z Pokucia oddziałów mołdawskich; zapewne odznaczył się w czasie podjętych wówczas działań, gdyż Tarnowski polecił go Zygmuntowi I do nagrody. Po powrocie wydzielonych chorągwi do obozu głównego S. został wysłany z kilkudziesięcioma jeńcami do Krakowa, dokąd przybył 17 VIII; niemal natychmiast wyruszył w drogę powrotną na Ruś i już 22 VIII dotarł na pole bitwy pod Obertynem. Wg Stanisława Sarnickiego, walczący z wojskami Tarnowskiego Mołdawianie uznali nadjeżdżający od strony Chocimierza poczet S-a za nadciągającą polską odsiecz i ogarnięci paniką uciekli; pogląd ten (przyjęty m.in. przez Z. Spieralskiego), podważył jednak ostatnio Marek Plewczyński, uznając pojawienie się pocztu S-a za «drobny epizod», nie mający wpływu na losy bitwy. W r. 1534 służył S. jako rotmistrz na czele stukonnej roty na Podolu. Być może dowodził również oddziałem 200 konnych i 100 pieszych, zaciągniętych doraźnie na rozpoczętą wówczas wojnę z Moskwą. Wiadomo jednak, że t.r. w swych dobrach na Pokuciu w pobliżu granicy mołdawskiej zamierzał wznieść zamek, a obawiając się przeszkód ze strony hospodara, zwrócił się do króla o zezwolenie na zaciąg 200 jazdy i 100 piechoty z pieniędzy publicznych, prosząc równocześnie podkanclerzego Piotra Tomickiego o poparcie dla tych zabiegów. Podkanclerzy w liście do Zygmunta I spełnił tę prośbę, możliwe zatem, że wspomniany oddział pod dowództwem S-a osłaniał na Pokuciu prace budowlane. Na początku r. 1535 za wstawiennictwem Tomickiego uzyskał S. zgodę monarchy na wyjazd do Loreto i Jerozolimy, nie wiadomo jednak, czy zamiar ten zrealizował. T.r. pozostawał w sporze z proboszczem w Przegini, który obawiając się o swoje bezpieczeństwo prosił kapit. krakowską o zwolnienie z obowiązku rezydencji. W r. 1537 został S. sekretarzem królewskim; tytuł ten nosił co najmniej do r. 1554. Dn. 28 VI 1537 otrzymał zwolnienie z obowiązku udziału w wyprawie wojennej.
S. należał do pierwszych w Polsce zwolenników reformacji. Co najmniej od r. 1530 utrzymywał bliskie kontakty z ks. pruskim Albrechtem Hohenzollernem, który w lipcu t.r. podarował mu dwa psy angielskie «do polowania na dziki i niedźwiedzie»; S. zrewanżował się dwunastoma psami myśliwskimi, a w październiku otrzymał za nie sukę i trzy sokoły. Książę spotkał się z S-em w maju 1543 w czasie podróży do Krakowa na ślub Zygmunta Augusta; w czerwcu t.r. przysłał mu lekarza Ruperta Finka, w celu wyleczenia choroby oczu. S. wysłał jesienią na dwór książęcy w Królewcu swego syna Mikołaja, a w styczniu 1545 także stryjecznego bratanka Stanisława (nad którym realną opiekę sprawował od r. 1537). Przyjaźnił się z Mikołajem Rejem i «ze szczerej miłości [...] jako przyjacielski podarunek» darował mu 4 IV 1544 łąki nad Nidą zwane Kozłowskimi, między wsiami Kanice i Rembiechowa. Być może ufundował (ok. r. 1550) zbór protestancki we Włoszczowej. Dn. 25 VII 1550 wyznaczył na opiekunów swych dzieci: trzecią żonę Annę, prepozyta krakowskiego Jana Przerębskiego, kaszt. zawichojskiego Stanisława Tarnowskiego, star. bełskiego Stanisława Tęczyńskiego, krajczego kor. Mikołaja Mirowskiego i podstolego krakowskiego Mikołaja Cikowskiego. Zapewne ze względu na utratę wzroku zrzekł się 1 XII t.r. star. chęcińskiego na rzecz referendarza kor. Walentego Dembińskiego (teścia stryjecznego bratanka Stanisława), zachowując jednak tytuł starościński oraz część dochodów w wysokości 150 grzywien rocznie. Dn. 16 VIII 1551 dziekan kielecki Jerzy Podlodowski wydzierżawił S-owi dochody swej parafii w Gowarczowie koło Radomia. T.r. procesował się S. z proboszczem w Goleniowach.
Po śmierci ojca otrzymał S. w r. 1524 w woj. krakowskim Pieskową Skałę z zamkiem i należącymi do niego wsiami (Sułoszowa, Wielmoża, Milonki, Sąspów i Wola) oraz wsie Przeginia i Włoszczowa w woj. sandomierskim; po matce dostał dzierżawę królewskiego Tłumacza z wsiami Olesze, Gruszka, Jezierzany, Dorożne, Horyhlady, Rakowiec, Dolina, Siemienówka, Tupały i Bortniki (woj. ruskie). Początkowo dobra te pozostawały w zastawie u kaszt. halickiego Jana Koli z Dalejowa, który 22 III 1530 w imieniu swej żony Małgorzaty skwitował S-a z sumy 500 fl., jakie matka S-a zapisała niegdyś na Tłumaczu i wsi Dorożne ojcu Małgorzaty, sędziemu ziemskiemu halickiemu Janowi Mikołajowi Balińskiemu. W r. 1529 nabył S. w okolicach Włoszczowej Sułków, Krasocin i Mieczyn, a ok. r. 1538 – Wolę Wiśniową, Nieznanowice, Ostrów i Rząbiec. Dn. 21 VII 1539 uzyskał od Zygmunta I przywilej na lokację Włoszczowej na prawie magdeburskim. Wkrótce po t.r. nabył w okolicach Włoszczowej Ludynię i Czostków, a w r. 1547 Kozłów. W Krakowie miał kamienicę przy ul. Brackiej, między domami Kaspra Gucciego i Grzegorza Przybyły, w l. 1542–4 gruntownie odnowioną przez Mikołaja Castiglione, którą w r. 1549 sprzedał Jadwidze Bonerowej. Dn. 2 X 1542 uzyskał w dożywocie młyn Murowaniec nad Biebrzą i sołectwo we wsi Snochocice, 26 XII 1546 przejął w dożywotnie posiadanie dwa domy w Chęcinach, a 23 XI 1547 dostał od króla Zygmunta I prawem dziedzicznym działkę pod kamienicę na przedmieściu Piotrkowa. W r. 1552 pozyskał w dożywotnie użytkowanie sołectwa we wsiach Dobrzyszów, Gnieździska, Murowana Wola i Zawada (to ostatnie w r. 1553 przekazał w dożywocie Andrzejowi Mniowskiemu). Dn. 8 II 1553 otrzymał zgodę króla Zygmunta Augusta na dożywotnie przejęcie kopalni żelaza zwanej Zajączkowska; 14 IX 1554 wspólnie z synem Piotrem uzyskał przywilej na wykupienie za 200 złp. kuźnicy żelaza w Zajączkowie, a gdy podjęte próby produkcji okazały się nieopłacalne, dostał od króla zezwolenie na założenie w jej miejsce folwarku, młyna ze stawem rybnym i tartaku. Mieszkańcy królewskich wsi Zajączków, Korczyn, Falisławice i Gnieździska zostali zobowiązani do prac na folwarku S-a, a mieszkańcy Snochowic i Dobrzeszowa – do mielenia zboża w jego młynie; S. ponadto samowolnie przyłączył większość gruntów w Snochowicach do folwarku. Zmarł pod koniec r. 1554 lub w r. 1555 (przed początkiem listopada t.r.). Być może nie żył już 19 VI t.r., kiedy jego żona z synami Piotrem i Stanisławem otrzymała dożywocie na star. wolbromskim, a Dembiński został zwolniony z obowiązku płacenia S-owi 150 grzywien ze star. chęcińskiego; dopiero jednak 15 XII 1556 otrzymał on starostwo w nadanie dożywotnie (począwszy od 1 I 1557). Opiekę nad małoletnimi synami S-a objęli podkanclerzy kor. Jan Przerębski, woj. krakowski Stanisław Tęczyński, podstarości chęciński Marian Przyłęcki i Mikołaj Secygniowski, którzy do r. 1563 procesowali się z córkami S-a z wcześniejszych małżeństw i ich mężami o pozostawione przez niego dobra.
S. był żonaty trzykrotnie. W małżeństwie z Reginą (ok. 1501 – 20 V 1526), córką Zygmunta I i Katarzyny Telniczanki (zob. Kościelecka Katarzyna), S. miał córki: Zuzannę (zm. młodo), Annę (zm. przed 1558), żonę Mikołaja Krezy, i Katarzynę, żonę Andrzeja Jasieńskiego, a następnie Remigiana Chełmskiego (zob.); 7 VIII 1527 zapisał córkom sumę posażną ich zmarłej matki. Po śmierci Reginy córki procesowały się z jej rodzeństwem: swym wujem, bp. wileńskim Janem z Książąt Lit. (zob.), i ciotką Beatą Kościelecką (zob. Łaska Beata) o współdziedziczenie kamienicy przy ul. Brackiej w Krakowie, zwrot «toczenicy perłowej», pożyczonej niegdyś przez Katarzynę od Reginy, oraz przeznaczony przez nią dla wnuczek legat – cztery konie i powóz. Z drugiego małżeństwa, zawartego w sierpniu 1527, z Zofią ze Zborowskich (zm. 3 IX 1544), córką kaszt. żarnowskiego Andrzeja, wdową po Stanisławie Kurozwęckim, zwanym Krzepickim (zob.), siostrzenicą kanclerza w. kor. Krzysztofa Szydłowieckiego (której zapisał 4 tys. fl. posagu i wiana na zamku Pieskowa Skała i wsiach Sułoszowa, Wielmoża, Sąspów, Wola i Przeginia oraz na karczmach Chrostna, Wielnożka, Zadroska i Przegińska, a 4 III 1528 – dożywocie na wszystkich swoich dobrach ruchomych i nieruchomych) miał córkę Zofię (zm. 1566/7), od ok. r. 1546/7 żonę Mikołaja Oleśnickiego z Pińczowa (zob.), oraz syna Mikołaja. Prawdopodobnie to właśnie Mikołaja (a nie stryjecznego bratanka Stanisława, jak przyjął A. Boniecki) zaręczył S. w lutym 1546 z ośmioletnią siostrzenicą bp. krakowskiego Samuela Maciejowskiego, zapewne jedną z córek Urszuli i Jana Leżeńskiego; do małżeństwa jednak nie doszło, a Mikołaj zmarł w młodym wieku, wkrótce po śmierci ojca, przed początkiem listopada 1555. W związku ze śmiercią Mikołaja powstał anonimowy „Lament Hieronima Szafrańca starosty chęcińskiego o śmierci syna jego”, wydrukowany w r. 1558 w krakowskiej oficynie Mateusza Siebeneychera. Wkrótce po śmierci drugiej żony S. poślubił Annę z Wasilińskich (Wasilewskich), mieszczankę z Olkusza, córkę Aleksandra, której 20 V 1549 zapisał 2 tys. fl. posagu i wiana na starostwie i wójtostwie wolbromskim oraz wsiach należących do tego starostwa. Z trzeciego małżeństwa miał synów Piotra i Stanisława oraz córki Barbarę, Annę i Konstancję. Po śmierci S-a jego potomstwo z wcześniejszych małżeństw, córki Katarzyna i Zofia oraz wnuki, synowie nieżyjącej już Anny, a także stryjeczny bratanek Stanisław, usiłowali w r. 1555 doprowadzić do unieważnienia trzeciego małżeństwa i uznania pochodzącego z niego potomstwa za nieprawe. Jednak po długotrwałych procesach przed sądami kościelnymi (w tym również w Rzymie) wdowa po S-u Anna doprowadziła do odrzucenia zarzutów; w wyniku ugody w r. 1570 synowie S-a z ostatniego małżeństwa otrzymali wsie Ludynię, Kozłów i Częstków w pow. chęcińskim.
S. jest bohaterem opowiadania „Sąsiedzki dar” Zofii Kossak Szczuckiej (w zbiorze „Bursztyny”, P. 1936).
Boniecki, II 217 (dot. matki S-a), VIII 294 (dot. córki, Katarzyny), XII 278 (dot. córki, Anny), XIV 221 (dot. syna, Mikołaja); Dworzaczek; Niesiecki; PSB (Chełmski Remigian, Kurozwęcki Stanisław); Paprocki; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Chrostna, Dłużec, Lścin); Słownik geograficzno-historyczny powiatu włoszczowskiego, Włoszczowa 2005 s. 75, 156, 200, 219, 239, 254, 271, 335, 354–5; Urzędnicy, IV/3; – Brzustowicz B. W., Turniej rycerski w Królestwie Polskim w późnym średniowieczu i renesansie na tle europejskim, W. 2003 s. 282; Dworzaczek W., Hetman Jan Tarnowski, W. 1985; Hadamik C., Siedziby obronne Szafrańców herbu Stary Koń w powiecie włoszczowskim, w: Materiały i źródła do dziejów powiatu włoszczowskiego, Red. S. Janaczek, B. Janaczek, Włoszczowa 2008 I; Janaczek S., Dobra włoszczowskie Szafrańców, w: tamże; tenże, Włoszczowa. Zarys dziejów miasta do końca XVIII wieku, Włoszczowa 2007; Kiełbicka A., Studia nad sołectwami w województwie krakowskim w XVI–XVIII w., Tor. 1964 s. 19; Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII–XVI wiek, Kielce 1994 s. 163; Łabęcki H., Górnictwo w Polsce, W. 1841 I 294, 315–16, II 237, 272–4; Majewski A., Zamek w Pieskowej Skale. Dzieje i konserwacja, Tarnobrzeg 2000 s. 54; Pałucki W., Reformy skarbowe sejmu egzekucyjnego 1562/63 r., w: Studia historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin prof. dra Stanisława Arnolda, W. 1965 s. 307; Paulewicz M., Chęcińskie górnictwo kruszcowe (XIV do poł. XVII wieku), Kielce 1992 s. 56, 67, 70; Pielas J., Oleśniccy herbu Dębno w XVI–XVII wieku. Studium z dziejów zamożnej szlachty doby nowożytnej, Kielce 2007; Plewczyński M., Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1526–1547, „Studia i Mater. do Hist. Wojsk.” T. 32: 1989 s. 262; tenże, Obertyn 1531, W. 2008 s. 119–20, 155, 157, 215–16; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949; Przezdziecki, Jagiellonki, I 6–7; Przypkowski T., Zabytki reformacji w Kielecczyźnie, „Studia Renesansowe” T. 1: 1956 s. 59; Rawita-Witanowski M., Dawny powiat chęciński, Kielce 2001 s. 56, 85, 97, 247–51, 260, 269, 279, 461; tenże, Ogniska reformacji w Chęcińskiem. I. Secemin, „Reform. w Polsce” R. 3: 1924; Spieralski Z., Jan Tarnowski 1488–1561, W. 1977 s. 162–3, 182; tenże, Kampania obertyńska 1531 roku, W. 1962; Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504–1548, W. 2007; Szesnastowieczne epitalamia łacińskie w Polsce, Oprac. M. Brożek, J. Niedźwiedź, Kr. 1999; Tomczak A., Walenty Dembiński kanclerz egzekucji (ok. 1504–1584), Tor. 1963; Urban W., Ostatnie ślady współpracy Mikołaja Reja z kościołem katolickim, „Roczn. B. Nauk. PAU i PAN w Kr.” R. 47: 2002; Wotschke T., Geschichte der Reformation in Polen, Leipzig 1911; Wyczański A., Między kulturą a polityką, W. 1990 s. 27, 40, 62, 81, 92, 147, 266; – Acta Tomiciana, IV, XIII, XVI, XVII; Corpus Iuris Pol., III; Elementa ad fontium editiones, XLIX, LII, LX, LXI; Hosii epistolae, I; Kniaziołucki Z., Materiały do biografii Mikołaja Reja z Nagłowic, Kr. 1892 s. 163; Liske K., Dwa diariusze kongresu wiedeńskiego z roku 1515, w: Script. Rer. Pol., IV 161; Lustracja województwa sandomierskiego 1564–1565, Wyd. W. Ochmański, Wr. 1963; Matricularum summ., IV–VI; Starod. Prawa. Pol. Pomn., VI 399–400, 417–18; – B. Jag.: rkp. 171 s. 243, rkp. 5348 s. 539, rkp. 5348a s. 223, 227, 252, 267, 279, 370, 411, 507, 523, 530, 563; – Mater. Red. PSB: Biogram S-a autorstwa Haliny Kowalskiej.
Agnieszka Biedrzycka