Minc Hilary, pseud. Mirek, H. Mirski (1905–1974), ekonomista, działacz ruchu robotniczego, minister przemysłu i handlu, wicepremier. Ur. 24 VIII w Kazimierzu Dolnym, był synem Oskara, kupca, później urzędnika, i Stefanii z domu Fajersztajn. Uczęszczał w Warszawie najpierw do gimnazjum im. Emiliana Konopczyńskiego, a następnie Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich. Po uzyskaniu matury rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniw. Warsz. Z ruchem robotniczym związał się jeszcze w szkole średniej, gdzie w l. 1920–1 należał do Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej. W r. 1921 wstąpił do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, późniejszej Komunistycznej Partii Polski (KPP). Czynny był jako referent przy Komitecie Dzielnicowym partii Warszawa–Wola. W l. 1922–3 był członkiem Komitetu Centralnego (KC) Związku Młodzieży Komunistycznej (ZMK) w Polsce. Latem 1922 był obwodowcem ZMK na teren Zagłębia Dąbrowskiego, woj. krakowskiego, Śląska Cieszyńskiego i Górnego Śląska. Jesienią t.r. brał udział w kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu. Za wystąpienie na legalnie zorganizowanej akademii z okazji Międzynarodowego Dnia Młodzieży został 3 IX 1922 na krótko aresztowany. Od r. 1921 zarobkował jako urzędnik w firmach prywatnych, następnie był funkcjonariuszem partyjnym. Od końca 1923 r. do kwietnia 1924 był członkiem Centralnej Redakcji ZMK. Zagrożony uwięzieniem, wyjechał w maju 1924 do Francji; w l. 1925–6 studiował ekonomię na uniwersytecie w Paryżu, zaś w l. 1926–8 w Tuluzie, gdzie zakończył studia w r. 1928 pracą dyplomową. Jednocześnie działał w szeregach Francuskiej Partii Komunistycznej (FPK), m.in. organizując polskich górników na północy Francji. W Tuluzie wchodził do komitetu FPK. Za swą działalność polityczną został w r. 1928 stamtąd wydalony. Udał się wówczas do Moskwy, gdzie przebywał do początków 1929 r. Pracował tu jako ekonomista; należał do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) (WKP) i był wykładowcą jej Komitetu Moskiewskiego. Po powrocie do kraju powołany do wojska, ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie. W r. 1931 podjął pracę w sekcji naukowo-badawczej Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w Warszawie, później zaś przeniesiono go na stanowisko radcy w Departamencie Spisów Ludności, m.in. z ramienia GUS przeprowadzał w r. 1935 spis ludności Gdyni. W l. 1931–5 był członkiem, a następnie sekretarzem Centralnej Redakcji Krajowej KC KPP. Za swą działalność w ruchu rewolucyjnym został w r. 1937 usunięty z GUS. Podjął wówczas pracę w Biurze Planowania Krajowego przy Min. Skarbu, gdzie dokonał badań dotyczących obliczeń tzw. zbędnych rąk w rolnictwie. Następnie zaś był zatrudniony w Biurze Planowania Magistratu m. Warszawy.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 znalazł się we Lwowie; pracował tam w Komisji Planowania. W grudniu t.r. wyjechał do Samarkandy, gdzie był wykładowcą ekonomii i historii WKP w Instytucie Gospodarki Narodowej. Na przełomie l. 1942–3 pracował w redakcji polskiej radia w Saratowie, a później w Moskwie. W lutym 1943 wszedł w Moskwie do Komitetu Organizacyjnego Związku Patriotów Polskich (ZPP) w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Był jednym z pracowników redakcji wydawanego od marca t.r. pisma ZPP „Wolna Polska”, gdzie, podobnie jak i na łamach pisma „Nowe Widnokręgi”, zamieścił wiele programowych artykułów w sprawie kształtu geograficznego oraz społeczno-gospodarczego przyszłej Polski. W maju 1943 był jednym z współtwórców Dywizji im. T. Kościuszki, 14 V został szefem jej Wydziału Kulturalno-Oświatowego, zaś 1 VI w stopniu majora szefem jej Wydziału Oświatowego. Skierowany w sierpniu 1943 na stanowisko prokuratora dywizyjnego, został następnie w związku z wyłonieniem się różnic politycznych w dowództwie dywizji między nim a Zygmuntem Berlingiem i Włodzimierzem Sokorskim zdegradowany do stopnia plutonowego podchorążego. Wespół z batalionem 1 p. piechoty brał udział w bitwie pod Lenino (12–14 X 1943), za co został odznaczony radzieckim Orderem Wojny Ojczyźnianej II stopnia i polskim Srebrnym Medalem Zasłużonych na Polu Chwały. Następnie przywrócono mu dawny stopień majora, później został awansowany na podpułkownika i odznaczony Krzyżem Grunwaldu II kl. i Orderem Virtuti Militari V kl. Uczestniczył w dyskusjach ideologicznych wśród czołowego aktywu polskiej emigracji w ZSRR. M. in. wraz z Romanem Zambrowskim opracował na początku listopada 1943 Zarys szkicu programu, zwany wśród uczestników dyskusji Tezami nr 2 (ogłoszone w: „Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego”, W. 1963 IV 110–20), które odrzucały postulat «zorganizowanej demokracji» (zawarty w „Tezach nr 1” pióra Jakuba Prawina); określały one perspektywę nowej Polski w oparciu o Deklarację Ideową ZPP z czerwca 1943. W styczniu 1944 M. pełnił obowiązki szefa Wydziału Polityczno-Wychowawczego 2. Dywizji. Po powstaniu w styczniu t.r. Centralnego Biura Komunistów Polski w ZSRR został jednym z dwóch jego pełnomocników, zaś 11 VII członkiem tego Biura. Od dn. 10 III 1944 kierował Biurem Badań Gospodarczych przy Zarządzie Głównym ZPP. W lipcu t.r. brał aktywny udział w rozmowach i konferencjach toczących się w Moskwie w sprawie utworzenia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN).
Po powrocie do kraju (27 VII 1944 przybył do Chełma, zaś 30 VII do Lublina) wszedł w sierpniu t.r. do KC Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i został członkiem jego Biura Politycznego. Dokooptowano go również do Krajowej Rady Narodowej (KRN). Objął zrazu funkcję kierownika Biura Ekonomicznego przy Prezydium PKWN, zaś 1 XII 1944 został kierownikiem Resortu Przemysłu PKWN. Odtąd przez blisko 12 lat był pierwszą osobą w państwie w zakresie jego polityki gospodarczej. Stworzył w stosunkowo krótkim czasie scentralizowany aparat gospodarczy. Kształtując, zgodnie z wytycznymi kierownictwa partii, nowe kadry gospodarcze, przyciągał jednocześnie do współpracy wielu doświadczonych przedwojennych fachowców, wśród których umiał zdobyć autorytet. Jednym z jego pierwszych publicznych wystąpień było przemówienie na Kongresie Spółdzielczym w Lublinie 25 XI 1944; znalazło się ono w broszurze M-a Zagadnienia polityki gospodarczej (W. 1945).
Z chwilą utworzenia Rządu Tymczasowego RP 31 XII 1944 M. został ministrem przemysłu. Jako główny autor zasadniczych koncepcji polityki gospodarczej partii i państwa wystąpił na posiedzeniach KC PPR w Warszawie 6–7 II i 3–4 X 1945. Po reorganizacji rządu i utworzeniu 28 VI 1945 Rządu Jedności Narodowej zatrzymał resort przemysłu. Na I Zjeździe PPR wygłosił 9 XII 1945 referat Aktualne zagadnienia i perspektywy gospodarcze demokratycznej Polski (druk. W. 1945). Wysunięte tu zostały podstawowe założenia Trzyletniego Planu Odbudowy Gospodarczej, którego M. był głównym współautorem. Zjazd wybrał M-a ponownie do KC, nadal pozostał też M. członkiem jego Biura Politycznego. Wkrótce referował na IX Sesji KRN projekt rządowy ustawy w sprawie nacjonalizacji przemysłu (przyjętej 3 I 1946). W wyborach do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 otrzymał mandat poselski. W wyłonionej przez Sejm Ustawodawczy 8 II 1947 Radzie Ministrów został ponownie ministrem przemysłu (od 27 III t.r. przemysłu i handlu). Na plenum KC PPR w dn. 13–14 IV 1947 omówił niektóre zagadnienia systemu ekonomicznego Polski Ludowej i aktualne sprawy gospodarcze. Wystąpienie M-a na wiecu pierwszomajowym w Katowicach zapowiadało rozpoczęcie przez PPR «bitwy o handel». Przy współudziale M-a zostały przyjęte przez Sejm 2 VI 1947 uchwały w sprawie handlu. Brał udział w wielu oficjalnych spotkaniach na najwyższym szczeblu w Moskwie w składzie polskich delegacji rządowych. Działał również na polu międzynarodowych kontaktów partyjnych: 22–27 IX 1947 w Szklarskiej Porębie, obok W. Gomułki, był delegatem PPR na I Naradzie Partii Komunistycznych i Robotniczych, na której powołano Biuro Informacyjne tych partii. Należał też do współpracowników pisma tego Biura „O trwały pokój, o demokrację ludową!”.
Przejawem zwrotu w linii politycznej PPR po plenum czerwcowym 1948 były również referaty M-a na plenum KC PPR 6–7 VII 1948 Wytyczne w sprawie naszego ustroju gospodarczego i społecznego (obok Jakuba Bermana i Mariana Spychalskiego był M. referentem w punkcie obrad «O podstawach ideologicznych zjednoczonej partii») oraz na plenum KC PPR 31 VIII – 3 IX 1948 (O bieżących zadaniach partii w zakresie polityki gospodarczej i społecznej wsi). Postawione tu zostały po raz pierwszy na szerokim forum partyjnym problemy walki klasowej na wsi i przebudowy wsi przez rozwój rolniczej spółdzielczości produkcyjnej. M. był jednym z zasadniczych krytyków ówczesnego sekretarza generalnego KC PPR, W. Gomułki, przyczyniając się do jego usunięcia na tym plenum. Na zwołanej bezpośrednio po plenum wrześniowym KC naradzie centralnego aktywu gospodarczego 18 IX 1948 wystąpił z referatem, którego część pierwsza Na czym polega istota odchylenia prawicowego i nacjonalistycznego wydana została (anonimowo) jako broszura (W. 1948), odzwierciedlając dominującą wówczas interpretację procesów politycznych i ideologicznych w polskim i międzynarodowym ruchu robotniczym.
Na I Zjeździe Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) był 19 XII 1948 referentem w sprawie osiągnięć i planów gospodarczych. Tu po raz pierwszy przedstawił projekt wytycznych Sześcioletniego Planu Rozwoju i Przebudowy Gospodarczej Polski (Osiągnięcia i plany gospodarcze, W. 1949). Zjazd wybrał M-a do KC i jego Biura Politycznego, do Sekretariatu KC oraz Biura Organizacyjnego KC. Wkrótce nastąpiła poważna reorganizacja organów kierowania i planowania gospodarki narodowej (m. in. dotychczasowe Min. Przemysłu i Handlu zostało podzielone na resorty). Na czele nowo utworzonej Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego (PKPG) jako jej przewodniczący stanął M. 20 IV 1949. Tegoż dnia został wiceprezesem Rady Ministrów. Jako dyskutant wystąpił M. na III Plenum KC PZPR 11–13 XI 1949 polemizując z W. Gomułką, a na V Plenum KC 15–16 VII 1950 przedstawił nowy, zwiększający zakres zadań do wykonania, projekt Planu Sześcioletniego, przyjęty jako ustawa przez Sejm 21 VII t. r. Dn. 9 X 1951 wystąpił na ogólnokrajowej naradzie aktywu partyjnego, gospodarczego i administracyjnego z referatem Przyczyny obecnych trudności w zaopatrzeniu i środki walki z tymi trudnościami (W. 1951). W wyborach do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) I kadencji 26 X 1952 został wybrany posłem na Sejm. W nowo utworzonej 21 XI t. r. Radzie Ministrów PRL został znów wicepremierem i przewodniczącym PKPG. Na IX Plenum KC PZPR (29–30 X 1953) dokonał próby bilansu dotychczasowej realizacji Planu Sześcioletniego. Na II Zjeździe PZPR wygłosił 13 III 1954 referat Główne zadania gospodarcze dwóch ostatnich lat (1954–1955) Planu Sześcioletniego („Nowe Drogi” 1954 nr 3, W. 1954, 1955). Zjazd wybrał go znów do KC PZPR, zaś na I Plenum KC nowej kadencji wszedł do Biura Politycznego KC. Bezpośrednio po Zjeździe 18 III 1954 został jednym z dwóch pierwszych zastępców prezesa Rady Ministrów, lecz przestał już być przewodniczącym PKPG. Przy jego kierowniczym udziale w wyniku realizacji Planu Sześcioletniego powstał szereg nowych gałęzi przemysłu (samochodowy, traktorowy, ciężkich obrabiarek, okrętowy, lotniczy i szereg gałęzi przemysłu obronnego), dokonano wielu fundamentalnych inwestycji (Nowa Huta i in.). Ujawniające się jednak, zwłaszcza pod koniec realizacji Planu Sześcioletniego, ujemne zjawiska w życiu publicznym kraju (fakty łamania praworządności, zbytnia centralizacja aparatu administracyjnego i gospodarczego, trudności w zaopatrzeniu, niedorozwój rolnictwa i przemysłu lekkiego i in.) skłoniły M-a do samokrytycznych akcentów w ocenie swej działalności. Takie właśnie akcenty zawierało nie ujawnione publicznie jego przemówienie na naradzie centralnego aktywu partyjnego 23 XI 1954. Bronił jednak na zewnątrz w rok później – na zebraniu centralnego aktywu partyjnego 23 XII 1955 – pozytywnych wartości uzyskanych w wyniku realizacji Planu Sześcioletniego oraz koncepcji programowych kierownictwa PZPR, których był współtwórcą. Fala krytyki społecznej, rosnąca w ciągu r. 1956, a zwłaszcza kryzys polityczny na jesieni t. r., skłoniły M-a do ustąpienia bezpośrednio przed VIII Plenum KC PZPR zwołanym na 19 X 1956 w celu wyłonienia nowego kierownictwa partii. Dn. 9 X złożył rezygnację ze swych funkcji w Biurze Politycznym KC PZPR i w rządzie (10 X został odwołany ze stanowiska I wicepremiera). W swym obszernym przemówieniu na VIII Plenum KC 21 X za podstawowy błąd Planu Sześcioletniego uznał niezharmonizowanie zadań długofalowej rozbudowy przemysłu z zadaniami podnoszenia stopy życiowej ludności. Członkiem KC PZPR pozostał do III Zjazdu PZPR, tj. do marca 1959. Chory, nie brał już jednak udziału w życiu publicznym.
Zmarł 26 XI 1974 w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (dawnym Wojskowym) w Warszawie. Odznaczony był m. in. w r. 1954 Orderem Budowniczych Polski Ludowej, w r. 1955 Orderem Sztandaru Pracy I kl., a także Orderem Odrodzenia Polski II kl. Ogłoszony w „Trybunie Ludu” oficjalny nekrolog podkreślał «duże zasługi M-a w ukształtowaniu podstaw gospodarki socjalistycznej i socjalistycznego planowania».
Ożeniony był z Julią Heflich, uczestniczką Rewolucji Październikowej w Rosji, działaczką KPP, FPK, ZPP w ZSRR, PPR i PZPR w Polsce Ludowej, redaktorem naczelnym Polskiej Agencji Prasowej (1944–54) i wiceprzewodniczącą Państwowej Komisji Etatów (1954–6). Małżeństwo to było bezdzietne.
W. Enc. Powsz. (PWN); – Broniewska J., Hilary, w: Ludzie Pierwszej Armii, W. 1946 s. 125–31 (fot.); Gołębiowski J. W., Walka PPR o nacjonalizację przemysłu, W. 1961; Gospodarka Polski Ludowej 1944–1955, W. 1974 I; Jędruszczak H., Zatrudnienie a przemiany społeczne w Polsce w latach 1944–1960, W. 1972 s. 68–90; Kersten K., Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22 VII – 31 XII 1944, L. 1965; Kowalski J., Trudne lata, W. 1966 s. 298; Kowalski W. T., Polityka zagraniczna RP 1944–1947, W. 1971; Krzemień L., Związek Młodzieży Komunistycznej w Polsce, W. 1972; Landau Z., Polityka finansowa PKWN, W. 1965 s. 23, 52, 63, 65, 67, 68, 70; Mołdawa T., Skład osobowy naczelnych organów państwowych Polski Ludowej, W. 1971; Zbiniewicz F., Armia Polska w ZSRR, W. 1963; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1973–5 I–II; Broniewska J., Z notatnika korespondenta wojennego, W. 1953 I 145–6, 199, II 22–6; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1967 III; Drugi Zjazd Przemysłowy Ziem Odzyskanych, W. 1947; Kazetemowcy, W. 1963; Krajowa Rada Narodowa. Stenogramy posiedzeń 1945–6; Krzemień L., Kropla w potoku, W. 1963 I 89; Naszkowski M., Lata próby, W. 1965 s. 275, 276, 280; Ogólnopolska konferencja przemysłowa, W. 1945; Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w l. 1943–1945, W. 1958–63 I, IV; Publicystyka Związku Patriotów Polskich 1943–1944, W. 1967; Sejm PRL I kadencji. Sprawozdania stenograficzne 1952–6; Sejm Ustawodawczy. Sprawozdania stenograficzne 1947–52; Sokorski W., Polacy pod Lenino, W. 1971 s. 33, 42, 43, 44, 83, 84, 94, 98, 101, 113–15, 117, 120; Takie były początki, W. 1965; III Plenum KC PZPR, W. 1949 s. 116–21; Zjazd Przemysłowy Ziem Odzyskanych, W. 1945; – „Biul. Kom. Hist. KC ZMS” 1961 nr 3 s. 85; „Głos Ludu” 1945–1948 (szczególnie 1947 nr 16 s. 7); „Nowe Drogi” 1947 nr 3 s. 35–44, 1948 nr 7 s. 1–4, nr 8 s. 17–38, nr 10 s. 83–106, 136–40, nr 11 s. 55–7, 156–83, 202–4, 1949 nr 6 s. 88–113, 1950 nr 4 s. 7–52, 216–23, 1953 nr 10 s. 135–44, 1956 nr 10 s. 119–30; „Nowe Widnokręgi” (Moskwa) 1944 nr 5 s. 3–6, nr 23–4 s. 5–6; „O trwały pokój, o demokrację ludową!” (Bukareszt) 1948 nr 19 s. 3, 1950 nr 30 s. 3; „Pokolenia” (W.) 1967 nr 3 s. 106–8, 116; „Rzeczpospolita” (L.) 1944 nr 111 s. 3; „Trybuna Ludu” 1948–1956, 1974 nr 134 s. 4, nr 332 s. 1, 9, nr 333 s. 2, nr 334 s. 4 (fot., nekrolog); „Wojsk. Przegl. Hist.” 1972 nr 1 s. 536; „Zwyciężymy” 1943 nr 59 s. 1, nr 71 s. 1; – Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa 8912 (H. M.), 295/XXIII/646 (H. M.), 297/IV–4 k. 413; Centr. Arch. Wojsk.: Akta osobowe M-a; – Informacje Julii Mincowej, Jakuba Bermana, Stefana Wierbłowskiego.
Aleksander Kochański