Szczawiński Hipolit (1812–1893), ziemianin, uczestnik powstania listopadowego i spisków wielkopolskich, działacz społeczny.
Ur. 29 X w Kargowie (pow. babimojski), był synem Władysława i Agnieszki von Angern pochodzącej z Prus. Miał braci: Atanazego (zm. 1834), Wojciecha, Klemensa i Szczepana, którzy wcześnie zmarli, oraz Rajmunda (zm. 1895), zamieszkałego w Kościanie, ożenionego z Marianną Skarżyńską, a po jej śmierci z Marią Karge.
S. uczył się w Królewsko-Leszczyńskim Gimnazjum w Lesznie, gdzie kilkakrotnie otrzymywał nagrody za pilność i celujące postępy. Na wieść o wybuchu powstania listopadowego przerwał naukę i przedostał się wiosną 1831 do Warszawy, gdzie wstąpił do Legii Nadwiślańskiej, utworzonej z Polaków z zaboru austriackiego, a dowodzonej początkowo przez kpt. Antoniego Starzyńskiego. Pod nowym dowództwem płk. Andrzeja Kroczyńskiego uczestniczył t.r. w bitwach i potyczkach pod Międzyrzeczem (29 VIII i 6 IX), Opatowem (9 IX) i Chotczą Górą (19 IX). Pod koniec powstania awansował do stopnia podporucznika. Prawdopodobnie w r. 1832 wrócił do Wielkopolski i zdał maturę jako eksternista (w spisie abiturientów gimnazjum leszczyńskiego nie występuje). Podjął studia na uniw. we Wrocławiu, ale musiał je przerwać już w r. 1833, gdy za udział w powstaniu został wcielony karnie w stopniu szeregowca do pruskiego p. ułanów stacjonującego w Moguncji. W armii służył trzy lata; awansował do stopnia podporucznika kawalerii w 19. p. obrony krajowej, a w r. 1836 był adiutantem dywizji.
W r. 1836 wziął S. dymisję z wojska i 27 IX t.r. ożenił się z siostrą bratowej, Apolonią Skarżyńską, która wniosła mu w posagu wieś Klonowiec (Klonówko) (pow. wschowski) i zamieszkał z żoną w klonowieckim dworze. Od końca l. trzydziestych należał do Kasyna Gostyńskiego, klubu towarzyskiego skupiającego miejscowych ziemian, starających się o modernizację swych majątków i inicjujących akcje oświatowe. Utrzymywał kontakty z emigrantami we Francji i wspierał ich finansowo. Uczestniczył w lutym 1846 w przygotowaniach do powstania, m.in. w Kościanie, Lipnie, Popowie oraz Klonowcu, gdzie sam organizował zebrania spiskowców. Aresztowany t.r. i uwięziony w Berlinie w Moabicie, należał do oskarżonych w wielkim procesie polskim, w wyniku którego został 2 XII 1847 wyrokiem sądu berlińskiego skazany na osiem lat twierdzy oraz utratę szlachectwa i stopnia oficerskiego. Uwolniony 20 III 1848 w wyniku rewolucji Wiosny Ludów w Berlinie, włączył się ponownie w działalność polityczną. Jego powstańcza agitacja na rynku w Lesznie w kwietniu t.r. wywołała wrogą reakcję zebranych; od szubienicy uratowała go interwencja nauczyciela gimnazjum leszczyńskiego, Adama Karwowskiego i mjr. Bialke.
Po śmierci żony S. oddał w r. 1852 Klonowiec jej rodzinie, sam natomiast w r. 1853 nabył od Erazma Osińskiego majątek Brylewo pod Gostyniem. Jako jeden z pierwszych w W. Ks. Pozn. założył tu w r. 1856 owczarnię zarodową. Wstąpił do Tow. Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu i występował na jego posiedzeniach z odczytami. Na zebraniu Towarzystwa 28 I 1857 przedstawił projekt «Towarzystwa wspólnej pomocy w przypadkach przez powodzie, ognie i wichry wynikłych»; w r. 1859 władze pruskie odmówiły jego rejestracji. Publikował artykuły o tematyce rolniczej m.in. O podścielaniu ziemią w miejsce słomy („Gaz. Roln., Przem. i Handl.” 1859 nr 31–34). W r. 1859 pełnił funkcję dyrektora Tow. Centralnego Gospodarczego dla W. Ks. Pozn. w pow. wschowskim. Po kilkuletnich staraniach zorganizował (2–4 X 1862) w Gostyniu wystawę rolniczo-przemysłową, pierwszą tego typu w W. Ks. Pozn.; otrzymał na niej medale: srebrny za okazy bydła i brązowy za hodowlę owiec, a także nagrodę za pług koński. W związku z tym przedsięwzięciem ogłosił Program wystawy rolniczo-przemysłowej w Gostyniu („Ziemianin” 1862 nr 33). Wystawę uznano za demonstrację «narodowo-gospodarczą» („Czas” 1862 nr 249); S. jako przewodniczący jej komisji zarządzającej otrzymał od władz pruskich order, ale odmówił jego przyjęcia.
W styczniu 1863 uczestniczył S. w tajnych naradach powstańczego Komitetu Narodowego W. Ks. Pozn. W poł. kwietnia 1864 pełnił funkcję komisarza Rządu Narodowego we Wschowie. W maju t.r. został aresztowany i w procesie, trwającym od 7 VII do 23 XII, oskarżony o zbrodnię stanu, t.j. próbę oderwania od Prus ich prowincji wschodnich. Był więziony w Hausvogtei i Moabicie. Uwolniony pod koniec r. 1865, kontynuował działalność na rzecz rozwoju nowoczesnego rolnictwa; 10 II 1870 otrzymał za to honorowe członkostwo Galicyjskiego Tow. Gospodarczego. T.r. wchodził w skład komitetu organizującego wystawę rolniczo-przemysłową w Kościanie. W r. 1871 odstąpił Brylewo najstarszemu synowi Zdzisławowi, a za 122 tys. talarów kupił majątek Janowiec (pow. wągrowiecki). W tym czasie otrzymał godność radcy Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu. W r. 1878 sprzedał Janowiec i zamieszkał w Poznaniu. Zmarł tamże 15 IX 1893, został pochowany na cmentarzu św. Marcina obok syna, Władysława. Później prochy S-ego przeniesiono na poznański cmentarz Zasłużonych Wielkopolan.
S. był dwukrotnie żonaty. W małżeństwie z Apolonią Antoniną Skarżyńską z Żakowa (zm. ok. 1847), córką Franciszka i Antoniny z Krzyżanowskich, miał syna Zdzisława (1842–1874), ożenionego z Marią Ponikiewską (zm. 1896), uczestnika powstania styczniowego (w oddziale Kazimierza Mielęckiego), dziedzica Brylewa, oraz córki, z których dwie (imiona nieznane) zmarły na cholerę w czasie nauki na pensji we Wrocławiu, a trzecia, Weronika (zm. 1895), wyszła za Konstantego Pągowskiego z Król. Pol. Drugą żoną S-ego była od r. 1854 Marianna Teofila z Raszewskich (1831–1903), córka Lamberta i Eugenii z Pomorskich. Miał z nią córkę, Felicję (1845–1895), zamężną od r. 1880 z Teofilem Wieruszowskim (Wieruszewskim) (zm. 1890), kapitanem wojsk pruskich, oraz synów: Jana Marię (zm. 1892), ożenionego 8 X 1891 w Brukseli z baronówną Blanką van der Berg, Stanisława (zm. 1882), oficera wojsk pruskich, Władysława (zm. 1890), Bogumiła (ur. 1864), ożenionego 8 X 1891 w Brukseli z baronówną Marią van der Berg (siostrą Blanki), Stefana (ur. 1870) i Wacława (ur. 1872).
Cmentarz Zasłużonych na Wzgórzu Świętego Wojciecha w Poznaniu, Red. M. A. Smoczkiewiczowa, R. Linette, P. 1997; Krajkowski L., Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan (dawniej Starofarny) na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu, „Gens. Kwart. Tow. Geneal.-Herald.” 1991 nr 4 s. 112; Żychliński, XVI 324–6, XIX 130–1 (dot. żony S-ego); Żychliński, Kronika rodzin, s. 435–6 (dot. syna, Zdzisława); – Jankowiak S., Kasyno Gostyńskie 1835–1846, Gostyń 1996; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., I–III; Pruski W., Hodowla zwierząt gospodarskich w Wielkopolsce w latach 1793–1850, W. 1978 s. 94; Trzeciakowski L., Posłowie polscy w Berlinie 1848–1928, W. 2003; – Akta i czynności sądowe tyczące się procesu Polaków oskarżonych w roku 1847 o zbrodnię stanu, Berlin 1847 I 6, 8, 523–6, 534–6, 582, II 504; [Białynia Chołodecki J.] Ćwik W., Z minionej doby. Kilka wspomnień na tle zapisków prywatnych, Lw. 1903 s. 41–2; Księga jubileuszowa wydana w 50-tą rocznicę założenia Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w W. Ks. Poznańskim, P. 1911 s. 10, 15, 26; Sczaniecki K., Rys historyczny Towarzystwa Rolniczo-Przemysłowego w Gostyniu od czasu zawiązania aż do końca roku 1893 podług akt Towarzystwa zestawił..., P. 1894 s. 20, 23, 27, 52, 55, 85, 90, 143, 158; Sulerzyski N., Pamiętnik byłego posła ziemi pruskiej na sejm berliński, Oprac. S. Kalemba, W. 1985; Zabór pruski w powstaniu styczniowym; – „Dzien. Pozn.” 1872 nr 50, 1874 nr 47 (nekrolog syna, Zdzisława), 1880 nr 152, 1881 nr 254, 1890 nr 259 (nekrolog syna, Władysława), 1892 nr 150 (nekrolog syna, Jana Marii), 1895 (nekrolog brata, Rajmunda), 1896 nr 236, 252 (nekrolog żony Zdzisława Szczawińskiego, Marii); „Gaz. W. Ks. Pozn.” 1847 nr 207 s. 869; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1893: „Dzien. Pozn.” nr 212, 216, „Gaz. Warsz.” nr 250, „Wolne Pol. Słowo” nr 146; – B. Jag.: rkp. 6536 t. 76 k. 60–1; B. Ossol.: rkp. 11761 II; – Informacje Aliny Hinc z P.
Elżbieta Orman