Steinhaus Hugo Dionizy (1887–1972), matematyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i Uniwersytetu Wrocławskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk.
Ur. 14 I w Jaśle, pochodził z rodziny węgierskich Żydów, którzy w r. 1830 osiedlili się tamże i wkrótce spolonizowali. Był synem Bogusława (1854–1933) i Eweliny (Ewy) z Lipschitzów (Lipszyców) (1855–1948), bratankiem Ignacego (zob.). Miał trzy siostry, starszą Felicję (1881–1964), żonę Gustawa Müllera (1866–1937), adwokata, i młodsze: Irenę (1890–1982), żonę Leonarda Zglińskiego (1881–1967), inżyniera elektryka, oraz Olgę (1892–1962), żonę Leona Chwistka (1884–1944), matematyka, malarza i teoretyka sztuki. Ojciec S-a był kupcem i właścicielem cegielni w Jaśle. Przy jasielskim Sądzie Obwodowym zajmował stanowisko asesora handlowego (1890–1900), sędziego obywatelskiego ze stanu kupców i przemysłowców (1900–8) oraz taksatora dóbr (1909–14). Był dyrektorem kontrolerem Tow. Zaliczkowego w Jaśle (od 31 I 1891), dyrektorem (od 28 VIII 1892) i członkiem zarządu (od 11 IV 1907) Tow. Kredytowego dla Handlu i Przemysłu tamże, a także członkiem Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie (1898–1910). W l. 1909–14 sprawował mandat radnego jasielskiej Rady Powiatowej. Dn. 12 I 1911 został przewodniczącym zarządu Związku Kredytowego dla Drobnego Handlu i Drobnego Przemysłu w Jaśle. W l. 1924–5 był dyrektorem jasielskiego oddziału Banku Małopolskiego. Miał tytuł radcy dworu.
Do dziewiątego roku życia S. uczył się w domu, potem przez rok w szkole ludowej w Jaśle (1896), a następnie w tamtejszym gimnazjum klasycznym, gdzie w r. 1905 zdał z odznaczeniem maturę. T.r. rozpoczął studia matematyczne i filozoficzne na Uniw. Lwow.; słuchał m.in. wykładów Józefa Puzyny z matematyki i Kazimierza Twardowskiego z filozofii. Po roku, za radą przyjaciela rodziny, profesora politechniki w Charlottenburgu Stanisława Jollesa, przeniósł się na uniw. w Getyndze, gdzie zrezygnował z filozofii jako przedmiotu ubocznego na rzecz studiowania matematyki stosowanej u C. Rungego. Słuchał też wykładów E. Landaua, H. Minkowskiego, H. Weyla, E. Zermelo, a przede wszystkim D. Hilberta i F. Kleina. Poznał studiujących tam matematykę Polaków: Antoniego Łomnickiego, Włodzimierza Stożka, Antoniego Przeborskiego, Eustachego Żylińskiego i Stefana Straszewicza, a zaprzyjaźnił się z Chwistkiem, Wacławem Sierpińskim i Tadeuszem Banachiewiczem. Na ferie zimowe i letnie wracał do rodzinnego Jasła, ale zwiedził też Belgię i miasta w Niemczech: Berlin, Hamburg oraz Drezno. Semestr zimowy 1910/11 spędził w Monachium na studiach uzupełniających na tamtejszym uniwersytecie. Dn. 10 V 1911 otrzymał w Getyndze stopień doktora filozofii summa cum laude w zakresie matematyki na podstawie napisanej pod kierunkiem Hilberta dysertacji Neue Anwendungen des Dirichlet’schen Prinzips (Göttingen 1911). Po krótkim wypoczynku nad jeziorem Lugano, przez Mediolan i Wenecję wrócił do Jasła. Jesienią t.r. rozpoczął służbę wojskową, ale wkrótce, dzięki pomocy rodziny, został z niej zwolniony. Nie mając pracy, spędzał czas w Jaśle i Krakowie jako «prywatny uczony»; oprócz matematyki pochłaniała go gra w tenisa. W tym okresie opublikował pracę o pojęciu granicy (Der Begriff der Grenze, „Mathematische Annalen” Bd. 71: 1912) oraz cztery noty dotyczące osobliwych konstrukcji szeregów trygonometrycznych, w tym szeregu trygonometrycznego wszędzie rozbieżnego o wyrazach dążących do zera („Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles” 1913, Série A: Sciences Mathématiques, nr 3–4, 6–7). W r. 1913 odbył podróż do Włoch (Wenecja, Florencja, Rzym) i Francji (Nicea); dłużej zatrzymał się w Paryżu, gdzie słuchał wykładów H. Lebesgue’a, E. Borela i Ch. E. Picarda, a także poznał polskich matematyków Henryka Lauera i Aleksandra Rajchmana.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, w r. 1914, wyjechał S. do krewnych w Budapeszcie, a stamtąd udał się do Wiednia. Postanowił wstąpić do Legionów Polskich i wiosną 1915 przeszedł szkolenie artyleryjskie (poznał wtedy Zygmunta Janiszewskiego); jesienią t.r. walczył na froncie wołyńskim jako działonowy w 1. p. artylerii Legionów Polskich. Po zwolnieniu z wojska, w r. 1916, podjął pracę jako urzędnik techniczny w powstałej latem t.r. Centrali dla Gospodarczej Odbudowy Galicji (potem Krajowy Urząd Odbudowy) w Krakowie. Poznał tam studiującego matematykę Stefana Banacha i jego kolegów Witolda Wilkosza i Ottona Nikodema; wraz z nimi oraz Władysławem Ślebodzińskim, Chwistkiem i Stożkiem utworzył nieformalne koło matematyczne. Dn. 13 III 1917 habilitował się na Uniw. Lwow. na podstawie rozprawy O niektórych własnościach szeregów Fouriera, opublikowanej pt. Niektóre własności szeregów trygonometrycznych i szeregów Fouriera (Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU, S. III, Dział A: Nauki mat.-fizyczne, T. 16: 1916). Jesienią 1917 przeniósł się do Lwowa, gdzie pracował w tamtejszej ekspozyturze Krajowego Urzędu Odbudowy i równocześnie był docentem w kierowanej przez Puzynę I Katedrze Matematyki Uniw. Lwow. Włączył się też w działalność powstałego t.r. Tow. Matematycznego we Lwowie. Po wybuchu w listopadzie 1918 walk polsko-ukraińskich wyjechał do Jasła, gdzie pracował jako matematyk w firmie «Waterkeym, Gartenberg i Karpaty», eksploatującej gazociąg w zagłębiu jasielsko-krośnieńskim. Opublikował w tym okresie pierwszą w Polsce pracę z nowej dyscypliny matematycznej – analizy funkcjonalnej, w której podał m.in. kanoniczną postać funkcjonału w przestrzeni funkcji całkowalnych w sensie Lebesgue’a (Additive und stetige Funktionaloperationen, „Mathematische Zeitschr.” Bd. 5: 1919), ogłosił też często potem cytowaną pracę o zbiorze odległości punktów zbioru miary dodatniej (Sur les distances des points dans les ensembles de mesure positive, „Fundamenta Mathematicae” T. 1: 1920).
Dn. 3 VIII 1920 jako profesor nadzwycz. wrócił S. na uniw. we Lwowie (od r. 1918 UJK) i objął po zmarłym Puzynie kierownictwo Katedry. Wykładał teorię prawdopodobieństwa, teorię funkcji analitycznych i rzeczywistych oraz teorię rachunku różniczkowego i całkowego. W r. 1920 został członkiem przybranym Tow. Naukowego we Lwowie. Był prezesem powstałego w r. 1921 (z dotychczasowego Tow. Matematycznego we Lwowie) Lwowskiego Oddziału Polskiego Tow. Matematycznego (PTM). W tym okresie odbył podróż naukową do Niemiec; odwiedził Getyngę, Berlin, Hamburg, Kilonię i Lipsk, gdzie poznał Leona Lichtensteina. W r. 1923 otrzymał profesurę zwycz. Opublikował pionierską pracę Les probabilités dénombrables et leur rapport à la théorie de mesure („Fundamenta Mathematicae” T. 4: 1923), zawierającą pełną matematyzację ważnego przypadku systemu probabilistycznego: gry w orła i reszkę; formalizował w niej nieskończone ciągi rzutów monetą jako ciągi zerojedynkowe przedstawiające (w zapisie dwójkowym) liczby rzeczywiste odcinka (0,1), przy której to operacji zdarzenia losowe przechodziły na zbiory mierzalne w sensie Lebesgue’a, a prawdopodobieństwo na miarę Lebesgue’a. Finalizacji badań S-a w zakresie matematyzacji rachunku prawdopodobieństwa dokonał dziesięć lat później rosyjski matematyk A. Kołmogorow, przechodząc od ciągów rzutów monetą do dowolnych zdarzeń losowych, a miarę Lebesgue’a zastępując dowolną miarą unormowaną. W r. 1923 wydał S. swą pierwszą książkę popularyzującą matematykę Czym jest a czym nie jest matematyka (Lw.). Interesował się w tym czasie teorią gier, do której podchodził łącząc metody analityczne i probabilistyczne; opublikował niedocenioną wówczas notę Definicje potrzebne do teorii gier i pościgu („Myśl Akad.” 1925 z. 1, w jęz. angielskim, w: „Naval Research Logistics Quaterly” Vol. 7: 1960), w której pierwszy potraktował pościg jako grę, w sensie nowoczesnej teorii gry. W r. 1926 przebywał jakiś czas w Paryżu, gdzie zawarł nowe znajomości z matematykami, m.in. P. Montelem, J. Hadamardem i S. Mandelbrojtem. T.r. został członkiem czynnym Tow. Naukowego we Lwowie. Wspólnie z Banachem, któremu pomógł załatwić pracę najpierw na Politechn. Lwow., a potem na UJK i o którym mawiał, że był jego «największym odkryciem naukowym», opublikował pracę z analizy funkcjonalnej Sur le principe de la condensation des singularités („Fundamenta Mathematicae” T. 9: 1927); autorzy przedstawili w niej często później stosowaną «zasadę o zagęszczaniu osobliwości». Wokół S-a i Banacha skupiła się wówczas grupa młodych matematyków, m.in. Herman Auerbach, Mark Kac, Stefan Kaczmarz, Stanisław Mazur, Władysław Orlicz, Juliusz Schauder i Stanisław Marcin Ulam; stworzyli oni lwowską szkołę analizy funkcjonalnej. W r. 1928 wyjechał S. ponownie do Francji, tym razem do Vichy, skąd wracał przez Bonn, gdzie poznał O. Toeplitza i F. Hausdorffa. T.r. na Międzynarodowym Kongresie Matematyków w Bolonii wygłosił odczyt Quelques applications de l’analyse fonctionnelle à la théorie des fonctions d’une variable réelle („Atti del Congresso Internationale dei Matematici. Bologna 3–10 IX 1928”, Bologna 1930 III); przy okazji zwiedził północne Włochy, a w drodze powrotnej także Salzburg, Wiedeń i Bratysławę. W r. 1929 we Lwowie założył i redagował wspólnie z Banachem czasopismo „Studia Mathematica”, publikujące prace wyłącznie w językach francuskim, niemieckim, angielskim i włoskim; ograniczone tematycznie do «teorii operacji liniowych i innych dyscyplin uprawianych we Lwowie», było ono traktowane jako organ szkoły lwowskiej i wkrótce stało się jednym z najpoważniejszych w świecie periodyków poświęconych analizie funkcjonalnej (do r. 1940 ukazało się dziewięć tomów zawierających 161 prac, w tym osiem autorstwa S-a). S. nie angażował się w sprawy polityczne, ale w r. 1930 podpisał jeden z protestów w sprawie uwięzienia w Brześciu przedstawicieli opozycji politycznej. W r. akad. 1930/1 pełnił funkcję dziekana Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego UJK. Przez pewien czas był kuratorem Tow. Żydowskich Studentów UJK. W r. 1931 został członkiem komitetu redakcyjnego założonej t.r. lwowsko-warszawskiej serii „Monografie Matematyczne”; jako szósty jej tom opublikował wspólnie z Kaczmarzem książkę Theorie der Orthogonalreihen (W. 1936, po rosyjsku, Moskwa 1958), podsumowującą wieloletnie badania obu autorów nad szeregami trygonometrycznymi (ogólniej ortogonalnymi). Łącząc idee pochodzące z analizy funkcjonalnej i teorii prawdopodobieństwa, zdefiniował S. funkcje niezależne stochastycznie (w sensie niezależności zmiennych losowych w rachunku prawdopodobieństwa) i ogłosił na ten temat sześć prac (w większości wspólnie z Kacem) pod wspólnym tytułem Sur les fonctions indépendantes („Studia Mathematica” T. 6–9: 1936–40). W okresie międzywojennym opublikował ogółem 84 prace matematyczne. Współpraca lwowskich matematyków realizowała się nie tylko w licznych seminariach, ale też podczas wielogodzinnych spotkań w «Kawiarni Szkockiej» przy pl. Akademickim 9; w l. 1935–41 przechowywano w niej tzw. Książkę Szkocką, gruby zeszyt, w którym każdy mógł wpisać z datą i podpisem zagadnienie matematyczne, a także rozwiązanie problemów wcześniej zapisanych (wpisano 193 zagadnienia, dziesięć z nich pochodziło od S-a). W l. 1937–8 pełnił S. funkcję wiceprezesa PTM. W l. trzydziestych spędzał wakacje najchętniej na Huculszczyźnie; przyjaźnił się ze Stanisławem Vincenzem i odwiedzał go w Bystrecu pod Czarnohorą.
S. interesował się różnymi dziedzinami życia i możliwościami zastosowania w nich matematyki. Zainspirowany szkolnym zadaniem córki mającej zmierzyć na mapie długość Wisły, wymyślił siatkę do pomiarów długości linii krzywych, którą później Książnica «Atlas» dołączała do swoich map. O problemie tym pisał także w artykułach Longimetr („Czas. Geogr.” T. 9: 1931 nr 3) oraz W sprawie mierzenia długości linii krzywych płaskich („Pol. Przegl. Kartogr.” T. 5: 1932 nr 37). W zakresie medycyny pomagał Franciszkowi Groerowi w opracowaniu metody rozpoznawania stopnia zarażenia dzieci gruźlicą; wspólnie opublikowali pracę Prawo patergii („Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” R. 15: 1935 z. 3). We współpracy z lekarzami skonstruował tzw. introwizor, aparat do lokalizacji ciał obcych w organizmie, pozwalający m.in. operować w świetle zwykłym (bez użycia szkodliwej lampy rentgenowskiej) z zachowaniem widoczności ciała obcego; opatentował go w r. 1938. T.r. opublikował wznawianą kilkakrotnie książkę Kalejdoskop matematyczny (Lw., W. 1954, 1956, 1989) i przetłumaczoną na wiele języków, m.in. angielski (jako Mathematical Snapshots, 1938, 1950, 1960, 1969), rosyjski (1949), węgierski (1951), czeski (1953), japoński (1957), niemiecki (1959), rumuński (1961), francuski (1964) i bułgarski (1974). Połączenie talentu popularyzatorskiego z przenikliwością badacza, dostrzegającego matematykę wszędzie, od gry w szachy po prawa przyrody spowodowało, że publikacja ta stała się najbardziej znaną w świecie książką matematyczną polskiego autora.
Po wybuchu drugiej wojny światowej w r. 1939 wrócił S. z wakacji znad Prutu na Huculszczyźnie do Lwowa, gdzie po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną podjął pracę na uruchomionym przez Ukraińców uniw. im. I. Franki i jako profesor oraz kierownik II Katedry Analizy Matematycznej kontynuował przedwojenne wykłady. Został członkiem korespondentem Ukraińskiej Akad. Nauk w Kijowie. W okresie tym opublikował tylko Équipartition („Studia Mathematica” T. 9: 1940) jako szóstą część wspomnianego cyklu Sur les fonctions indépendantes; przedstawił w nim model realizujący jednocześnie deterministyczny i probabilistyczny przebieg ruchu dużego roju punktów materialnych (ruchy Browna). Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, 4 VII 1941, wyprowadził się z rodziną ze swego mieszkania przy ul. Kadeckiej 14, potem dwukrotnie zmieniał lokale, a pod koniec listopada t.r. wyjechał z miasta i zamieszkał z rodziną w Osiczynie koło Zimnej Wody; używał odtąd nazwiska Grzegorz Krochmalny. W lipcu 1942 przeniósł się do Berdechowa koło Stróży (pow. grybowski) i włączył się w tajne nauczanie; od stycznia 1943 (pod pseud. nauczycielskim Stanisław Melon) uczył dzieci matematyki. Zarobkował też, budując zegary słoneczne, m.in. dla okolicznych folwarków.
Po zakończeniu wojny w r. 1945 przyjechał S. do Krakowa, gdzie 20 VII t.r. został powołany na członka korespondenta PAU. Pod koniec sierpnia przebywał krótko w rodzinnym Jaśle, porządkując sprawy majątkowe i załatwiając formalności związane z powrotem do prawdziwego nazwiska. Niebawem przyjął zaproszenie Stanisława Kulczyńskiego, rektora powołanego w sierpniu polskiego uniw. i politechn. we Wrocławiu, który kompletował w Krakowie kadrę naukową nowej uczelni; w związku z tym na propozycję objęcia katedry na uniw. w Łodzi i na UMCS odpowiedział S. odmownie. Dn. 16 X na posiedzeniu Krakowskiego Oddziału PTM wygłosił jeszcze referat, w którym przedstawił swój dowód twierdzenia o determinacji gier pozycyjnych, a następnie 14 XI przeniósł się do Wrocławia. Na Uniw. i Politechn. Wrocł. został organizatorem i pierwszym dziekanem Wydz. Matematyki, Fizyki i Chemii oraz objął kierownictwo Katedry Zastosowań Matematyki w Inst. Matematyki. Już w listopadzie 1945 rozpoczął wykłady z teorii prawdopodobieństwa i zastosowań matematyki, które w l.n. rozszerzył o analizę, geometrię analityczną, rachunek wariacyjny, podstawy geometrii, teorię miary i całki Lebesgue’a, szeregi Fouriera, szeregi ortogonalne, funkcje analityczne, równania różniczkowe i całkowe, a także matematykę dla medyków, geografię matematyczną i mechanikę teoretyczną. Swoje przemyślenia z okresu wojennego na temat podziałów «pragmatycznych» (w jaki sposób podzielić «tort» na n części, by każdy z n uczestników uważał się subiektywnie za usatysfakcjonowanego) ogłosił m.in. w artykule Sur la division des ensembles de l’espace par les plans et des ensembles plans par les cercles („Fundamenta Mathematicae” T. 33: 1945); zawarł tam twierdzenie o podziale płaszczyzną trzech zbiorów w przestrzeni trójwymiarowej, znane w świecie jako «sandwich theorem» (każdą kanapkę można przepołowić płaskim cięciem tak, żeby chleb, ser i szynka zostały przepołowione). W r. 1946 był współinicjatorem i członkiem założycielem Wrocławskiego Tow. Naukowego (WTN), w którym pełnił funkcję sekretarza generalnego. W l. 1946–8 był po raz drugi wiceprezesem PTM. Na wzór lwowskiej „Książki Szkockiej”, wspólnie z Edwardem Marczewskim, redagował w l. 1946–58, przechowywaną w bibliotece uniwersyteckiego Inst. Matematycznego, tzw. Nową Książkę Szkocką. W r. 1947 odszedł ze stanowiska dziekana i funkcji sekretarza generalnego WTN. T.r. przez trzy miesiące przebywał w USA, m.in. w Princeton, Chicago i Waszyngtonie, gdzie na Kongresie Statystycznym wygłosił referat o zasadzie sprawiedliwego podziału (The Problem of fair division, „Econometrica” Vol. 16: 1948). Od założenia w r. 1947 we Wrocławiu czasopisma „Colloquium Mathematicum” należał do jego komitetu redakcyjnego. Od t.r. był doradcą matematycznym Polskiego Komitetu Normalizacyjnego (do r. 1951) i wziął udział przy ułożeniu normy statystycznej kontroli jakości („Polskie Normy PN/N–03001”, W. 1951). W r. 1948 wznowił we Wrocławiu pod swą redakcją czasopismo „Studia Mathematica”, które utrzymało poziom przedwojenny i pozostało czołowym organem matematycznym w zakresie analizy funkcjonalnej. T.r. był jednym z organizatorów Państw. Inst. Matematycznego w Warszawie i do r. 1952 pełnił w nim funkcję wicedyrektora oraz dyrektora Wydz. Matematyki Stosowanej; po przekształceniu placówki w r. 1952 w Inst. Matematyczny PAN był w nim kierownikiem Działu Zastosowań Przyrodniczych i Gospodarczych. Po rozdzieleniu uczelni wrocławskich i powstaniu Uniw. Wrocł. w r. 1951 kierował nadal Katedrą Zastosowań Matematycznych. T.r. został członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego, a w r. 1952 członkiem rzeczywistym PAN. W r. 1953 założył we Wrocławiu czasopismo „Zastosowania Matematyki”; był jego redaktorem naczelnym do r. 1963, potem, aż do śmierci – honorowym. W l. 1956–8 pełnił funkcję prezesa WTN, a w l. 1958–60 przewodniczył Komisji Antropometrycznej PAN.
We Wrocławiu pracował S. nad udoskonaleniem introwizora; wraz ze sposobem uwidoczniania przedmiotów ukrytych wewnątrz ciała ponownie go opatentował: 11 V 1948 w USA (USA Patent Office, 2441538) i 20 IX 1952 w Polsce (Urząd Patentowy PRL, Nr 35020 Kl. 30a). Głównym kierunkiem badań S-a były nadal zastosowania matematyki; już w r. 1948 na VI Zjeździe Matematyków Polskich w Warszawie wygłosił programowy referat Drogi matematyki stosowanej („Matematyka” R. 2: 1949 nr 3/5) i uruchomił t.r. we Wrocławiu seminarium poświęcone stosowaniu matematyki do zagadnień nauk przyrodniczych, lekarskich i społecznych. Pod jego kierownictwem odbyło się w l.n. ponad 400 posiedzeń z udziałem m.in. lekarzy, prawników-cywilistów, inżynierów, biologów, geografów i antropologów, wspólnie rozwiązujących przedstawiane zagadnienia. Kontynuował też S. swe badania przedwojenne, poświęcone metodzie mierzenia długości krzywych płaskich przez liczenie punktów przecięcia tej krzywej z liniami losowo nakładanej siatki oraz jej praktycznej realizacji w postaci longimetru. Dzięki pracy O długości krzywych empirycznych i jej pomiarze, zwłaszcza w geografii („Spraw. Wrocł. Tow. Nauk.” R. 4: 1949, odb. Wr. 1950, 1952) był S. jednym z najczęściej cytowanych polskich autorów w światowej literaturze geograficznej. Za jedno z ważniejszych swych osiągnięć, choć nie w pełni wykorzystanych, uważał taryfę «kwadratową» dotyczącą obliczania opłat za pobraną energię elektryczną proporcjonalnie do pierwiastka kwadratowego z całki kwadratu używanej mocy, nie zaś powszechnie stosowanego obliczania proporcjonalnie do całki; taryfa ta premiowała odbiorców pobierających moc stałą, a zwiększonymi opłatami obciążała tych, którzy przez duże wahania pobieranej mocy zmuszali system energetyczny do utrzymywania rezerwy mocy (Nowy rodzaj taryfy elektrycznej, „Przegl. Elektrotechn.” R. 24: 1948).
Podjął też S., wniesiony do badań antropologicznych przez Jana Czekanowskiego, problem porządkowania indywiduów; razem z Józefem Łukaszewiczem, Kazimierzem Florkiem, Julianem Perkalem i Stefanem Zubrzyckim opracował metodę przedstawiania podobieństw między indywiduami scharakteryzowanymi kilkoma cechami, która polegała na wyznaczeniu najkrótszego spójnego zbioru odcinków łączących te indywidua (Taksonomia wrocławska, „Przegl. Antropol.” T. 17: 1952). Określana mianem «taksonomii wrocławskiej», została zastosowana do analizy pomiaru antropologicznego ludności Polski, a w praktyce m.in. do zaplanowania kompletu rozmiarów ubrań dla Polaków. W rozprawie Podstawy statystycznej kontroli jakości („Zastosowania Mat.” T. 1: 1953) podsumował S. kilkuletnie zainteresowanie sytuacjami konfliktowymi, występującymi przy odbiorze towarów masowych. Do rozwoju statystyki przyczynił się także skonstruowaniem przydatnych do pobierania próbek losowych tablic liczb przypadkowych oraz wprowadzeniem liczb «złotych» i «żelaznych» (Liczby złote i żelazne. Tablice statystyczne, W. 1957). Zajął się również problemem dochodzenia ojcostwa; po analizach badań sądowych, przeprowadzonych wspólnie z Łukaszewiczem, uściślił ustalone przez Ludwika Hirszfelda wykluczanie ojcostwa w oparciu o grupy krwi określaniem prawdopodobieństwa ojcostwa także w przypadkach, gdy nie nastąpiło jego wykluczenie; jego artykuł Dochodzenie ojcostwa i alimentów (Uwagi de lege ferenda) („Ruch Prawn. i Ekon.” R. 20: 1958) długo uchodził za najciekawszą powojenną pracę z zakresu prawa cywilnego. Kontynuował popularyzację matematyki, m.in. w książkach Orzeł czy reszka (W. 1953, 1961) oraz 100 zadań (W. 1958, wyd. 3, W.1993, po bułgarsku, Sofia 1961, po japońsku, Tokio 1962, po niemiecku, Leipzig 1968). Ogłaszał też eseje filozoficzne, m.in. Zagadnienie nieodwracalności („Kosmos”, S. B., R. 1: 1955 z. 2), Wnioskowanie indukcyjne („Myśl Filoz.” 1956 nr 5) i O ścisłości matematycznej („Matematyka” R. 11: 1958 nr 3). S. był znany, także poza środowiskiem naukowym, jako autor żartów słownych i kalamburów, uchodził przy tym za językowego purystę, wyczulonego zwłaszcza na prowincjonalizmy, zły styl i nieprawidłową akcentację. Słynął z dowcipu i ostrego języka, jego Słownik racjonalny (W. 1953, zmieniony i rozszerzony, Wr. 1980, 1992, 1993, 2003), był zbiorem błyskotliwych aforyzmów typu: «Kula u nogi – Ziemia», «Pensja wykładaczy marksizmu – wieczysta renta od „Kapitału”», «Hasło w wieku maszyn – ząb za ząb» itp. Był uhonorowany wieloma nagrodami, m.in. przez PTM Nagrodą im. Stefana Banacha (1946) i Nagrodą im. Stefana Mazurkiewicza (1951), Nagrodą PAU (1950) za pracę Elementary inequalities between the expected values of current estimates of variance („Colloquium Mathematicum” Vol. 1: 1948), Nagrodą Państw. I st. za dorobek naukowy w dziedzinie rachunku prawdopodobieństwa i matematyki stosowanej (1951), nagrodami naukowymi rektora Uniw. Wrocł. (1959) i m. Wrocławia (1960) oraz nagrodą redakcji „Problemów” za działalność popularyzatorską (1960). W r. 1958 otrzymał doktorat honoris causa Uniw. Warsz.
Dn. 30 XI 1960 przeszedł S. na emeryturę na Uniw. Wrocł., ale nadal był kierownikiem (do r. 1962), potem profesorem (do r. 1963) Działu Zastosowań Przyrodniczych i Gospodarczych (od r. 1962 Dział Zastosowań Przyrodniczych, Gospodarczych i Technicznych) w Inst. Matematycznym PAN. W l. 1960–1 ponownie pełnił funkcję prezesa WTN. Dwukrotnie wykładał za granicą: w USA na University of Notre Dame (Indiana) w r. akad. 1961/2 i Wielkiej Brytanii na University of Sussex w Brighton w r. 1966. Nadal pracował naukowo, m.in. z Janem Mycielskim opublikował pracę A mathematical axiom contradicting the axiom of choice („Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences” 1962, Série des Sciences Mathémathiques, Astronomiques et Physiques, nr 10), proponującą zastąpienie kontrowersyjnego dla wielu matematyków aksjomatu wyboru przez aksjomat determinacji (każda gra Banacha-Mazura ma strategię wygrywającą), który wykluczał charakterystyczne dla tego pierwszego patologie, a jednocześnie był wystarczająco silny, by uprawiać analizę klasyczną. Pomysły S-a związane z siatką sześciokątów, przedstawione m.in. w pracy A bridge with a hexagonal framework („Zastosowania Mat.” T. 6: 1962 z. 3) wykorzystywano przy konstruowaniu mostów wiszących i planowaniu próbnych wierceń geologicznych. Do zredagowanej przez siebie pracy zbiorowej „Elementy nowoczesnej matematyki dla inżynierów” (W. 1964, 1971) napisał rozdział Rachunek prawdopodobieństwa. Ogłosił kolejne eseje filozoficzne, m.in. Probability, credibility, possibility („Zastosowania Mat.” T. 6: 1963 z. 4) oraz O grach (swobodnie) („Studia Filoz.” 1969 nr 5). Napisał też Wspomnienia, których pierwszą część (do r. 1920) opublikował w r. 1970 w miesięczniku „Znak” (nr 1–3, odb. Kr. 1970), a część drugą zdeponował w Bibliotece Zakładu im. Ossolińskich we Wrocławiu (sygn. 16189/11). Całość ukazała się pt. Wspomnienia i zapiski (Londyn 1992, wyd. 2, Wr. 2002). Ogłosił wiele wspomnień o zmarłych polskich matematykach, m.in. o Janiszewskim („Przegl. Filoz.” R. 22: 1919), Lichtensteinie („Mathesis Polska” T. 8: 1933) i Banachu („Colloquium Mathematicum” Vol. 1: 1948, „Matematyka” R. 1: 1948 nr 1). Ogółem opublikował po wojnie ponad 160 prac matematycznych. Wypromował dwunastu doktorów, z których sześciu zostało profesorami: Łukaszewicz, Perkal, Zubrzycki, Stanisław Trybuła, Mieczysław Warmus, Andrzej Zięba; do jego uczniów należeli (oprócz Banacha, Kaca, Orlicza, Ulama i Florka) także Bertold Lysik, Jan Oderfeld, Agnieszka Plucińska, Czesław Ryll-Nardzewski i Kazimierz Urbanik. Na emeryturze otrzymał S. następne doktoraty honoris causa: Akad. Med. we Wrocławiu (1961), UAM (1963) i Uniw. Wrocł. (1965). W r. 1965 został honorowym obywatelem Jasła, a w r. 1968 członkiem honorowym PTM. W r. 1969 dedykowano S-emu jako założycielowi i wieloletniemu redaktorowi naczelnemu dziesiąty, jubileuszowy tom „Zastosowań Matematyki”. W r. 1970 wyróżniono go nagrodą Fundacji Jurzykowskiego. Zmarł 25 II 1972 we Wrocławiu, został pochowany 29 II na cmentarzu św. Rodziny na Sępolnie; na jego nagrobku wykuto napis «Między duchem a materią pośredniczy matematyka». Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim (1954) i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1957) Orderu Odrodzenia Polski oraz Orderem Sztandaru Pracy I kl. (1959).
W małżeństwie zawartym 9 VIII 1917 w Krakowie ze Stefanią ze Smoszów (7 V 1896 – 3 IX 1983) miał S. córkę Lidię (1918–2000), zamężną od r. 1939 za Janem Kottem (1914–2001), krytykiem i historykiem literatury i teatru, profesorem Uniw. Wrocł., Uniw. Warsz. i State University w Stony Brook (USA).
W dn. 20–21 X 1972 zorganizowano we Wrocławiu sesję naukową poświęconą S-owi (materiały wraz z jego portretem, autobiografią i bibliografię zamieszczono w specjalnym tomie „Roczników Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 17: 1973). W r. 1985 wydano książkę Selected papers (W.), zawierającą przedruk 84 ważniejszych prac S-a wraz z jego fotografią, opisem życia i działalności oraz bibliografią. W r. 2000 ukazał się dokonany przez Łukaszewicza i opatrzony jego wstępem wybór dwudziestu artykułów polskojęzycznych S-a pt. Między duchem a materią pośredniczy matematyka (W.–Wr.). Imieniem S-a nazwano audytorium w gmachu Inst. Matematycznego Uniw. Wrocł. oraz ulicę na Służewie w Warszawie.
Biogramy uczonych pol., Cz. 3 (fot.); Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984; Katalog wydawnictw PAU, Kr. 1948 I–II; Krysicki W., Poczet wielkich matematyków, W. 1975 s. 224–7; Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Oprac. J. Adamowiczowa, Wr. 1983; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Oktaba W., Probabiliści, statystycy, matematycy, ekonometrycy i biometrycy od starożytności do 2000 r., L. 2002; Polacy w hist. Europy Zach. (częściowa bibliogr.); Rozynek J., Profesorowie Uniwersytetu Wrocławskiego doktorzy honoris causa 1958–2002, Wr. 2003 (fot.); Słownik biograficzny matematyków polskich, Red. S. Domoradzki, Z. Pawlikowska-Brożek, D. Węglowska, Tarnobrzeg 2003 (fot.); Słown. pol. tow. nauk., I, II cz. 1–2; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Uczeni wrocławscy (1945–1979), Wr. 1980 s. 170–4; Who’s Who in Central and East-Europe, 1933/4, 1935/6; Życiorysy uniwersyteckie Wrocławia, „Sobótka” R. 40: 1985 nr 1–4 s. 406–9; – Dianni J., Wachułka A., Tysiąc lat polskiej myśli matematycznej, W. 1963; Dziewanowski K., Reportaż o szkiełku i oku, W. 1963 s. 260–80 (fot.); toż, W. 1977 s. 43–61; Hartman S., Uwagi o „Słowniku racjonalnym” Hugona Steinhausa, „Roczniki Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 26: 1985 s. 225–9; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Kuratowski K., Pół wieku matematyki polskiej 1920–1970, W. 1973 (fot.); Łukaszewicz J., O działalności Hugona Steinhausa w zakresie zastosowań matematyki, „Roczniki Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 11: 1969 s. 75–7 (fot.); Marczewski E., Hugo Steinhaus, „Nauka Pol.” 1967 nr 1 s. 82–93 (fot.); tenże, Rozwój matematyki w Polsce, Kr. 1948 s. 16, 23, 25–6, 29, 33, 39–40, 45–6; Nauka polska i jej osiągnięcia, W. 1975 s. 41–4 (fot.); Orlicz W., O pracach teoretycznych Hugona Steinhausa z zakresu matematyki, „Roczniki Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 11: 1969 s. 77–80; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974; Rutkiewicz I., Archipelag nauki, Wr. 1966 s. 28–30, 32–5, 37, 39, 41, 43–4, 47–52, 55 (fot. nr 3); Saniewski W., Kalejdoskop z liczb i słów, „Opole” R. 6: 1975 nr 9 s. 23; Trzynadlowski J., Sztuka słowa Hugona Steinhausa, „Litteraria” T. 6: 1974 s. 41–51; Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1970, Wr. 1970 s. 151–2, 160–1, 164, 166–7, 168 (fot.), s.185–7, 189; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983 (fot.); Zubrzycki S., O niektórych pracach seminarium z zastosowań matematyki, „Zastosowania Mat.” T. 8: 1966 s. 267–81; – Dawidowicz A., Wspomnienia o Leonie Chwistku, Hugonie Steinhausie i Włodzimierzu Stożku, „Roczniki Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 23: 1981 s. 232–41; Kac M., Zagadki losu, W. 1997; Łukaszewicz J., Między duchem i materią pośredniczy matematyka (wspomnienie o Profesorze Hugonie Steinhausie w dwudziestą rocznicę Jego śmierci), „Matematyka” R. 95: 1992 nr 4 s. 200–10 (fot.); Marczewski E., Steinhaus, „Odra” 1973 nr 5 s. 34–41 (fot.); Rabczuk R., Kilka refleksji o fascynującym świecie matematyki z zadaniami profesora Hugona Steinhausa, „Matematyka” R. 95: 1992 nr 4 s. 211–13; Steinhaus H., Autobiografia „Roczniki Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 17: 1973 s. 3–11; Tyszkowska K., Umiłowanie: matematyka i polszczyzna, w: Portrety z pamięci, Red. W. Biełowicz, Wr. 1985 s. 199–202 (fot.); – „Matematyka” R. 13: 1960 nr 1 s. 38 (fot.), R. 20: 1967 nr 1 s. 7–10; „Now. Rzeszowskie” 1973 nr 178; „Odra” R. 24: 1984 nr 11 s. 62–70, nr 12 s. 38–42 (koresp. S-a i Stanisława Vincenza); „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 44: 1951 (1953) s. 121–4 (częściowa bibliogr.); „Roczniki Pol. Tow. Mat.”, S. II, Wiad. Mat. T. 8: 1965 s. 113–18, T. 9: 1967 s. 165–6; „Trybuna Ludu” 1963 nr 317; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Colloquium Mathematicum” Vol. 25: 1972 Fasc. 1 (wkładka, fot.), „Matematyka” R. 25: 1972 nr 4 s. 196–6 (fot.), „Tyg. Powsz.” 1983 nr 41 (dot. żony S-a), „Trybuna Ludu” 1972 nr 60, „Zastosowania Mat.” T. 13: 1972/3 z. 1 (wkładka, fot.), „Życie Warszawy” 1972 nr 50, 51; – Arch. PAN: sygn. I–8 (zespół Minerwa); – Mater. Red. PSB: Własnoręczny życiorys S-a z r. 1937 ze spisem prac do t.r.; – Informacje Joanny Birczyńskiej-Duskiej i Stanisława Mancewicza z Kr.
Bibliogr. dot. Bogusława Steinhausa: Kargol T., Izba Przemysłowo-Handlowa w Krakowie w latach 1850–1939, Kr. 2003 s. 358; Żydzi w Małopolsce, Red. F. Kiryk, Przemyśl 1991 s. 292; – Skorowidz przemysłowo-handlowy Królestwa Galicji, Lw. 1906 s. 173; toż, Lw. 1912 s. 399; Szematyzmy Król. Galicji z l. 1890–1914; Wspomnienia o Jaśle 1939–1960 oraz Jasło – wykaz ulic, domów i ich właścicieli wg stanu na 31. 09. 1939, Red. F. Jałosińska, W. Hap, A. Laskowski, Jasło 2000 s. 167, 183, 187; – AP w Kr.: sygn. I.P.H. Kr. I 218, 432; AP w Przemyślu: zespół nr 790 (Star. Pow. Jasielskie) sygn. 69 k. 6.34.
Roman Duda