Matuszewski Ignacy Erazm Stanisław (1858–1919), krytyk literacki i publicysta. Ur. 2 VI w Wilanowie koło Warszawy, był synem Ignacego i Eufemii z Lisieckich. Ojciec jego, buchalter w browarze wilanowskim, wg tradycji domowej pochodził z rodziny szlacheckiej, która jednak nie przeprowadziła postępowania legitymacyjnego. Za udział w powstaniu 1863 r. został zesłany na Syberię, skąd wrócił na krótko przed śmiercią (1876). M. uczęszczał do III Gimnazjum Filologicznego, a potem do szkoły realnej w Warszawie. Należał wówczas, wraz z M. Brzezińskim i J. Gadomskim, do tajnego samokształceniowego kółka przyrodniczego. Po uzyskaniu matury w r. 1875 wstąpił do Szkoły Handlowej, założonej wówczas przez L. Kronenberga, gdzie nauczycielami jego byli m. in. T. Korzon i R. Plenkiewicz. W czasie studiów zbliżył się do młodzieży socjalistycznej (L. Waryński, K. Dłuski, S. Mendelson) i prowadził w kółkach robotniczych wykłady z nauk przyrodniczych. Od aresztowania uchronił go podobno wyjazd do Lipska, gdzie M. znalazł się w r. 1878 jako pierwszy stypendysta właśnie ukończonej Szkoły Handlowej i wstąpił na studia do Öffentliche Handelslehranstalt; uczęszczał również na wykłady uniwersyteckie. Początkowo miał zamiar poświęcić się chemii, rychło jednak zainteresowania jego skierowały się w stronę literatury, sztuki i estetyki.
Po powrocie do Warszawy w r. 1880 M. objął posadę w Banku Handlowym Kronenberga, a jednocześnie zajął się pracą literacką. Zaczął od wierszy, niewiele z nich jednak ogłosił (m. in. Taniec szkieletów, na tle utworu C. Saint-Saensa, „Echo Muzycz. i Teatr.” 1887, niegdyś popularny i często deklamowany). W r. 1883 podjął działalność publicystyczną na łamach „Przeglądu Tygodniowego” i jego dodatku miesięcznego. Przez dziesięć lat prowadził tu dział «Bieżące piśmiennictwo niemieckie», ogłaszał własne studia krytyczne (m. in. pierwsze prace porównawcze: Słowacki i Shelley, 1887, Lord Byron, 1889), przekłady i opracowania z różnych dziedzin wiedzy; w artykułach i notatkach (w felietonie zbiorowym „Echa warszawskie”) poruszał również aktualne zagadnienia społeczno-ekonomiczne (m. in. stosunki w kolejnictwie, warunki pracy urzędników biurowych). Rzeczy te często pisane były przede wszystkim w celach zarobkowych, podobnie jak zbiór Bajdy i baśnie dla młodych i starych (W. 1892).
Ok. r. 1893 M. nawiązał współpracę również z innymi periodykami warszawskimi („Ateneum”, „Biblioteka Warszawska”, „Gazeta Polska”, „Kurier Codzienny”, „Tygodnik Illustrowany”) i „Wielką Encyklopedią Powszechną Ilustrowaną”. Publicystyka literacka M-ego weszła wówczas w fazę nową, znacznie bardziej ambitną. Informując nadal o dawnej i nowej literaturze zagranicznej, zajął się M. jednak przede wszystkim nowościami literatury polskiej, zwłaszcza powieściowej (m. in. gruntowne omówienia dzieł H. Sienkiewicza i B. Prusa, ustalające po raz pierwszy jego wysoką rangę pisarską). Najcelniejsze jego prace z tych lat złożyły się na tom Swoi i obcy (W. 1898), poprzedzony programowym artykułem Subiektywizm w krytyce. Ogłosił także studium porównawcze Diabeł w poezji (W. 1894, Wyd. 2. W. 1899), gdzie analizował «historię i psychologię postaci uosabiających zło w literaturze pięknej wszystkich narodów i czasów». Stopniowo wzrastającej solidarności z antypozytywistyczną reakcją światopoglądową (Wstecznictwo czy reakcja?, „Kur. Codz.” 1894) i prądami modernistycznymi w literaturze towarzyszył u M-ego zwrot zainteresowań ku parapsychologii (mediumizm, telepatia, spirytyzm). M. informował o naukowych badaniach nad tymi zjawiskami i sam w nich uczestniczył (seanse z Eusapią Palladino w Warszawie w l. 1893–4), a jednocześnie studiował historyczne powiązania tych zjawisk z magią i prądami mistyczno-okultystycznymi (Doktryny współczesnego spirytyzmu i okultyzmu a mistyka Słowackiego, „Przegl. Tyg.” 1892, Czarnoksięstwo i mediumizm, W. 1896).
W r. 1898 firma «Gebethner i Wolff» powierzyła M-emu kierownictwo literackie „Tygodnika Illustrowanego”. Na tym stanowisku M. skutecznie zatroszczył się o podniesienie poziomu pisma, które osiągnęło wówczas liczbę 20 000 prenumeratorów (w odcinku ukazywały się kolejno: „Krzyżacy”, „Popioły” i „Chłopi”). Umiejętnie dozując materiały tradycyjne i nowatorskie, M. wykorzystał łamy „Tygodnika” dla popularyzacji nowych prądów w sztuce i literaturze. Sam ogłosił tu m. in. szkice o S. Botticellim (1898) i prerafaelitach (Nowoczesne malarstwo angielskie, 1899), artykuł Sztuka i społeczeństwo (1899) uzasadniający względną autonomię sztuki, a przede wszystkim cykl artykułów, z których wyrosła książka Słowacki i nowa sztuka (modernizm), (W. 1902, Wyd. 3. W. 1911, w r. 1905 wyróżniona nagrodą Kasy im. Mianowskiego), najwybitniejsze dokonanie krytyczne M-ego. Uświadomił on tu współczesnym wartości artystyczne późnej twórczości Słowackiego i wykazał jego prekursorstwo wobec modernizmu europejskiego i polskiego. Równocześnie M. wspierał aprobatywną krytyką rozwój powieści młodopolskiej (większość recenzji w tomie Twórczość i twórcy, W. 1904), ze szczególnym entuzjazmem i wnikliwością omawiając dzieła S. Żeromskiego. Z racji swych obowiązków redakcyjnych prowadził w „Tygodniku Illustrowanym” również rubryki recenzyjne i kronikarskie, wypełniając je znaczną ilością drobnych notatek na tematy aktualne, m. in. polityczne w okresie rewolucji 1905 r.
Z pracą tą łączył M. inne zajęcia literackie i organizacyjne: kierownictwo działu humanistycznego „Encyklopedii Powszechnej” Orgelbranda (1898–1904), współpracę z „Poradnikiem dla Samouków” (gdzie powierzono mu działy: Historia sztuki, 1899, i Estetyka, 1900), udział w sądach konkursowych i w komitecie Kasy Literackiej (był jego sekretarzem w l. 1899–1901). Często również występował z odczytami publicznymi. W r. 1902 należał do grona współzałożycieli tygodnika „Ogniwo”. W r. 1907 M., opuściwszy redakcję „Tygodnika Illustrowanego” podjął wykłady z literatury powszechnej i polskiej na kursach pedagogicznych J. Miłkowskiego i L. Rudzkiej, a w r. 1909 w Tow. Kursów Naukowych. Prowadził tam również wykłady monograficzne na różne tematy (m. in. dzieje powieści, postacie kobiece i typy prometejskie w literaturze, Młoda Polska, paralele Mickiewicza i Słowackiego, Wyspiańskiego i Żeromskiego). Jako wykładowca cieszył się dużym powodzeniem, ale wyczerpujące te zajęcia, podejmowane ze względu na potrzeby materialne w dużej ilości, odciągały go od pracy krytycznoliterackiej. Intensywność jej w ostatnim dziesięcioleciu życia M-ego znacznie osłabła. Apologia „Dziejów grzechu” (1908) i spór z J. Weyssenhoffem o «laury Wyspiańskiego» (1910) to ostatnie z jego wybitniejszych artykułów; opublikował je M. w miesięczniku „Sfinks”, z którym od r. 1908 nawiązał stały, lecz niezbyt częsty kontakt. Rzadkie były również jego wycieczki badawcze w dziedzinę historii literatury („Król-Duch” czy „Królowie-Duchy”, „Sfinks” 1909, Wyspiański i Hamlet, „Myśl Pol.” 1915). W l. 1912–15 M. był prezesem Tow. Literatów i Dziennikarzy. W r. 1916 został powołany na członka rzeczywistego Wydziału I Językoznawstwa i Literatury Tow. Naukowego Warszawskiego. Okres wojny przeżył M. w warunkach trudnych, tak pod względem materialnym, jak i psychicznym. «Wojna mnie dobiła – skarżył się przyjacielowi. – Życie drogie, trzeba gonić z lekcji na lekcję, nie ma czasu na pisanie, zresztą nie ma gdzie». W marcu 1919 choroba zmusiła M-ego do przerwania wykładów w Tow. Kursów Naukowych. Otrzymał wówczas nominację na profesora literatury powszechnej w Uniw. Warsz., ale zajęć nie zdążył już podjąć.
Wobec zasadniczych problemów ideowych i artystycznych swej epoki M. zajmował stanowisko kompromisowo-syntetyzujące, co czasem powodowało niekonsekwencje lub mglistość jego poglądów. «Miałem tę pokorę, żem żadnego nie klął ruchu» – powtarzał za Słowackim. Początkowo pozytywista, przeszedł rychło na stanowisko neokantowskiego agnostycyzmu, ale był przekonany o spiralnie postępującym rozwoju poznania. W poszukiwaniach metafizycznych i tęsknotach mistycznych widział tylko «poezję pojęć», ale przyznawał im rację bytu, gdyż zaspokajają głębokie potrzeby duchowe człowieka. Fascynowały go zjawiska parapsychologiczne, ale traktował je jako fakty podległe naukowemu wyjaśnieniu. W okresie rewolucji domagał się «wzajemnej tolerancji szczerych przekonań», a potępiając taktykę terroru, dostrzegał «tragizm wszystkich ruchów, które propagują idee altruistyczno-humanistyczne za pomocą gwałtów» (Altruizm i krew, „Tyg. Ilustr.” 1907). Był przeświadczony, że wielka sztuka to przede wszystkim szczera ekspresja wybitnej indywidualności twórczej, ale doceniał jej możliwości poznawcze i oddziaływanie ideowe. Odrzucał ciasny normatywizm, zarówno estetyzujący, jak i utylitarystyczny. Choć bliższy mu był liryczno-muzyczny typ twórczości, odsłaniający perspektywy na spirytualistyczną jedność bytu, równouprawniał z nim twórczość epicko-plastyczną. Krytykę uważał za część sztuki, a subiektywną intuicję za niezbywalny i konieczny jej współczynnik, ale ograniczał jej zastosowanie do tych właściwości dzieła, wobec których bezskuteczne są metody naukowe.
Praktyka krytycznoliteracka była zgodna z jego teorią. Posiadał M. gruntowną erudycję oraz szeroką skalę zainteresowań i wrażliwości estetycznej. Analityczną spostrzegawczość łączył z umiejętnością uogólniania i systematyzowania. Twierdzenia i oceny formułował ostrożnie i spokojnie, ilustrował je obficie przykładami; chętnie przy tym wydobywał swoistość opisywanego zjawiska przez zestawienia ze zjawiskami analogicznymi lub kontrastowymi. Zdobył szeroki wpływ na współczesną opinię literacką, a niektóre jego twierdzenia (zwłaszcza o wartościach artystycznych późnej poezji Słowackiego, o cechach modernizmu jako prądu literackiego, o powieści współczesnej) zyskały sobie trwałe miejsce w nauce o literaturze. Wyrazem uznania opinii naukowej dla twórczości M-ego był jego wybór na członka korespondenta AU w Krakowie (17 VI 1918).
M. zmarł 10 VII 1919 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był żonaty z Anielą Bein. Z małżeństwa tego, poza zmarłym (1890) we wczesnym dzieciństwie synem pierworodnym Januszem, miał czworo dzieci: Ignacego (zob.), Tadeusza, biologa (zob.), Halinę, urzędniczkę Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ., i Marię (zwaną Mija), działaczkę Polskiej Organizacji Wojskowej w l. 1915–18.
Pośmiertnie opublikowano M-ego Studia o Żeromskim i Wyspiańskim (W. 1921). Wydanie zbiorowe Pism przygotowywane przez J. Muszkowskiego utknęło na tomie I (W. 1925). W r. 1965 ukazał się 3-tomowy wybór Z pism Ignacego Matuszewskiego w opracowaniu S. Sandlera.
Płaskorzeźba z r. 1903 dłuta Cz. Makowskiego (reprod. „Wędrowiec” 1903 nr 40 s. 807); Portret pędzla H. Piątkowskiego (reprod. tamże 1904 nr 23 s. 446); – Korbut, IV; Nowy Korbut, XV (w druku); Bibliografię podmiotową i przedmiotową M-ego opracowali także: Muszkowski J. w: Matuszewski I., Pisma, W. 1925 I s. XLIX–LXXXVI, Kamionkowa J. w: Matuszewski I., Z pism, W. 1965 III 365–404; Sempołowska S., Przewodnik po Powązkach, Wyd. 3., W. 1934 s. 31, 66; – Z ważniejszych opracowań: Bukowiński W., Dwudziestopięciolecie I. M-ego, „Sfinks” 1909 z. 11 s. 196–208 (fot.); Feldman W., I znów zmarnowaliśmy człowieka, „Świat” 1919 nr 31 (w dod. „Romans i Powieść”); tenże, Współczesna krytyka literacka w Polsce, W. 1905; Floryańska H., Słowacki w młodopolskiej filozofii sztuki, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” (W.) T. 18: 1972 s. 105–36; Głowiński M., Język krytyczny I. M-ego, „Pam. Liter.” R. 58: 1967 z. 2 s. 470–91; Jakubowski J. Z., I. Matuszewski 1858–1919, w: Z dziejów polonistyki warszawskiej, W. 1964 s. 233–43 (fot.); Jazowski A., I. Matuszewski i W. Feldman w świetle korespondencji, „Przegl. Human.” R. 14: 1970 nr 3 s. 133–41; Muszkowski J., I. Matuszewski, Żywot i dzieła, w: Matuszewski L, Pisma, I s. V–XLVII; Rogatko B., Utopia Młodej Polski, Ł. 1972 s. 33–46; Sandler S., I. Matuszewski, w: Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. S. V: Literatura okresu Młodej Polski, t. IV (w druku, ikonografia i bibliogr.); tenże, Matuszewski o Słowackim i nowej sztuce, w: Matuszewski I., Z pism, W. 1965 III 5–70; tenże, O sztuce krytycznej I. M-ego, tamże I 5–103 (fot.); tenże, Ścieżka modernistycznych wtajemniczeń, w: Z problemów literatury polskiej XX w., W. 1965 I 455–76; Weiss T., Romantyczna genealogia polskiego modernizmu. Rekonesans, W. 1974; Wróblewska T., Subiektywizm w krytyce I. M-ego, „Przegl. Human.” R. 5: 1961 nr 1 s. 123–40; – „Kur. Codz.” 1890 nr 241; „Roczn. AU” 1917/18 s. 56–8, „Roczn. PAU” 1918/19 s. 56, 76; – Informacje Wacława Jędrzejewicza i Melchiora Wańkowicza.
Henryk Markiewicz