Przebendowski Ignacy Franciszek h. własnego (ok. 1730–1791), wojewoda pomorski, starosta generalny małopolski, marszałek Rady Nieustającej. Był synem Piotra (zob.) i Urszuli z Potockich.

P. odebrał staranne wychowanie domowe. Możliwe, iż wraz ze starszym bratem Jakubem odbył w r. 1748/9 dłuższą podróż po Zachodniej Europie. Dn. 6 VII 1751 ojciec przekazał mu star. puckie, a w rok później uzyskał P. po zmarłym bracie star. mirachowskie. Otrzymał też wówczas tytuł szambelana. W r. 1753 bawił w Dreźnie u boku Augusta III. Małżeństwo P-ego z Felicytą z Wielopolskich, córką woj. sandomierskiego Jana, zawarte najpóźniej w końcu 1754 r., przypieczętowało zbliżenie Przebendowskich do «familii» Czartoryskich, z którą byli związani Wielopolscy. Przyniosło też ono P-emu dobra w woj. krakowskim. W r. 1756 otrzymał rangę pułkownika wojsk kor., zabiegał następnie o awans na generała. U schyłku lat pięćdziesiątych XVIII w. współpracował już ściśle z Czartoryskimi i popierał w Prusach Królewskich ich człowieka – woj. pomorskiego Pawła Mostowskiego w jego sporze z tzw. patriotami pruskimi. Jako człowiek «familii» został posłem z księstwa oświęcimsko-zatorskiego na sejm 1760 r. i z woj. krakowskiego na sejm 1761 r. Pod względem ideowym całkowicie przystał do «familii». W opublikowanym liście do Stanisława Konarskiego chwalił 2 pierwsze tomy jego dzieła „O skutecznym rad sposobie” i wyraźnie opowiadał się za uchwałami większością głosów na sejmach. Dzięki poparciu Czartoryskich został w r. 1762 marszałkiem Trybunału Skarbowego radomskiego. W t. r. został posłem na sejm z księstwa oświęcimsko-zatorskiego. Na sejmie podpisał 7 X 1762 ostry manifest stronników «familii», skierowany przeciw dworowi. W r. 1763 brał czynny udział w przygotowaniach do zaplanowanego przez Czartoryskich zamachu stanu. Wraz z P. Mostowskim przygotowywał zawiązanie konfederacji w Prusach Królewskich, pośredniczył też wówczas w zabiegach o star. bracławskie dla Stanisława A. Poniatowskiego.

Po śmierci Augusta III został P. w połowie grudnia 1763 wysłany przez Czartoryskich w specjalnej misji do Prus Królewskich. Pozyskiwał obietnicami i pieniędzmi szlachtę pruską dla «familii» oraz rozpraszał obawy wielkich miast (zwłaszcza Torunia i Gdańska) przed reformatorskimi planami Czartoryskich. Ożywiona działalność P-ego przyniosła widoczne efekty. Znaczna część szlachty opuściła związany wówczas z Saksonią obóz patriotów pruskich. P. przewidywany był na marszałka, mającego się rozpocząć 27 III 1764, sejmiku generalnego Prus Królewskich w Grudziądzu. Patrioci pruscy, widząc przewagę «familii», nie zdecydowali się jednak na otwarcie obrad sejmiku. Był to sukces Czartoryskich, którzy mieli już zapewnioną przewagę liczbową na sejmie konwokacyjnym. Po konwokacji P. doprowadził do zawiązania w księstwie oświęcimsko-zatorskim konfederacji stojącej po stronie «familii». Został jej marszałkiem i wraz ze szlachtą oświęcimską podpisał elekcję Stanisława Poniatowskiego. Dn. 15 IX 1764 wziął udział w połączeniu się konfederacji lit. z kor. Uczestniczył następnie w sejmiku generalnym Prus Królewskich w Grudziądzu w dn. 29 X – 3 XI 1764. Udzielał tam poparcia wysłannikom nowego króla Andrzejowi Zamoyskiemu i Antoniemu Ostrowskiemu. Przy okazji atakował dysydentów pruskich zbytnio podkreślających autonomię prowincji. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 r. z księstwa oświęcimsko-zatorskiego. W nagrodę za swe usługi dla «familii» i Stanisława Augusta, jako jeden z pierwszych, otrzymał 8 V 1765 Order Św. Stanisława.

W drugiej połowie lat sześćdziesiątych P. popadł w apatię i na pewien czas wycofał się z życia politycznego, choć jeszcze w r. 1765 wziął częściowo udział w pracach komisji przeprowadzającej lustrację ekonomii malborskiej. Przyczyną apatii były choroby, a także coraz większe trudności finansowe P-ego. Prowadził on życie na prawdziwie magnackiej stopie, podczas gdy jego obszerne dobra wejherowsko-rzucewskie i leźneńskie były poważnie zadłużone (długi te wywodziły się jeszcze z pierwszej połowy XVIII w.). W tej sytuacji zabiegał o nowe starostwa. W lipcu 1765 otrzymał star. malborskie, a w sierpniu 1769 star. kościerskie. Mimo to w kwietniu 1767 sprzedał część swych dóbr wraz z główną siedzibą Przebendowskich – Lezienkiem za 100 000 talarów kasztelanicowi elbląskiemu Adamowi Grabowskiemu. Odmówił też w r. 1766 przyjęcia urzędu woj. chełmińskiego. Obok apatii powodem był fakt, iż przywiązane do tego urzędu star. kowalewskie przynosiło zbyt mały dochód. Na przełomie 1765/6 r. załatwiał swoje interesy w Małopolsce i na Rusi (m. in. we Lwowie) i w połowie 1766 r. powrócił do Prus Królewskich. Nie wziął jednak udziału w podejmowanych przez Stanisława Augusta usilnych zabiegach o pozyskanie prowincji pruskiej przed sejmem 1766 r. Odmówił także Czartoryskim dalszej działalności na ich rzecz na sejmiku oświęcimsko-zatorskim. W okresie konfederacji dysydenckiej i radomskiej w r. 1767 zachowywał całkowitą neutralność. Podczas konfederacji barskiej wyraźnie opowiedział się po stronie króla, który też za jego pośrednictwem próbował w r. 1769 nawiązać przez Gdańsk bliższe kontakty z Francją. W l. 1770–1 odbył dłuższą podróż za granicę. Odwiedził m. in. Niemcy, Francję, Anglię i Włochy. Interesował się szczególnie zbiorami malarstwa.

Z końcem 1771 r. P. zdecydował się powrócić do działalności politycznej i prosił króla o nominację na wakujące właśnie woj. pomorskie. Otrzymał je 31 I 1772 dzięki poparciu swych powinowatych Andrzeja Moszczeńskiego i Hieronima Wielopolskiego. Próbował nawet wzmocnić wpływy dworu wśród szlachty Prus Królewskich, lecz losy prowincji były już przesądzone. Dobra P-ego były wciąż obciążane kwaterunkami i dostawami na rzecz oddziałów Fryderyka II, okupujących Prusy Królewskie. Przewidując rozbiór, prosił P. w połowie 1772 r. o wskazówki, jak ma postępować. Wraz z 3 innymi senatorami pruskimi (Adam Baier, Michał i Franciszek Stanisław Czapscy) zdecydował się wysłać list do Fryderyka II z protestem przeciw zaborowi, później jednak, obawiając się o swe dobra, doprowadził do złagodzenia treści pisma. Ostatecznie złożył 27 IX 1772 w Malborku hołd przez pełnomocnika Fryderykowi II. Położenie finansowe P-ego znacznie się wówczas pogorszyło. Wszystkie trzymane przez niego starostwa zostały włączone w skład pruskich domen państwowych. Fryderyk II przyznał wprawdzie P-emu 34 466 talarów odszkodowania, ale suma ta została wypłacona dopiero w r. 1792 wdowie po P-m.

P. bezpośrednio po pierwszym rozbiorze zdecydował się sprzedać swoje dobra w Prusach Królewskich i przenieść się do Polski. Sprawę tę załatwiał przez dłuższy czas. Przebywał wówczas w Gdańsku i tam też otrzymał 8 XII 1773 Order Orła Białego, o który już od dawna zabiegał. Dopiero wiosną 1774 sprzedał dobra wejherowsko-rzucewskie za przeszło milion złp. swemu kuzynowi Józefowi Przebendowskiemu. Nie pokryło to jednak w pełni zadłużenia P-ego. Niejako w zamian za to Stanisław August przyznał mu 30 V 1774 star. soleckie w woj. sandomierskim. W sierpniu 1774 osiadł P. już na stałe w Warszawie oferując swe usługi królowi. Sejm wybrał P-ego 15 IV 1775 w skład Rady Nieustającej. Zainteresował się wówczas sprawami pocztowymi i 10 X 1775 przedstawił sejmowi projekt ulepszenia organizacji poczty. Dn. 6 XII 1775 zawarł ugodę z Karolem L. Bibersteinem (potwierdzoną 1 VI 1776 przez króla) i przejął od niego urząd pocztmistrza generalnego. Od tego momentu aż do śmierci aktywnie kierował pocztą polską. Doprowadził w r. 1777 do zmiany taryf, co sprawiło, że poczta zaczęła przynosić wysokie dochody. Uporządkował też organizację poczty. Jednocześnie stanął na czele powołanej w r. 1776 Komisji Dobrego Porządku dla m. Krakowa. Doprowadził do opracowania ordynacji zatwierdzonej w r. 1780, która regulowała ustrój miasta i porządkowała jego gospodarkę. Wziął udział w pracach sejmu 1776 r. i podpisał prokrólewską konfederację. Był wówczas powtórnie kandydatem do Rady Nieustającej. Uzyskał równą ilość głosów z Augustem Sułkowskim, którego król tym razem preferował. Niejako w zamian za to wszedł wówczas P. w skład Komisji Skarbu Kor. Sejm podjął uchwałę zabezpieczającą sumę 300 000 zł, jako odszkodowanie za utracone przez P-ego królewszczyzny w Prusach Królewskich, na trzymanym przez niego star. soleckim. Na sejmie 1778 r. był wybrany do deputacji badającej działalność Komisji Wojskowej.

W r. 1779 P. otrzymał obiecane mu już uprzednio star. krakowskie wraz z tytułem star. generalnego małopolskiego. Zrezygnował wówczas z tytułu woj. pomorskiego. Na przełomie r. 1779/80 bawił na ziemiach wschodnich Rzpltej, a następnie w Petersburgu. Załatwiał tam sprawy dotyczące poczty polskiej, a przy okazji i swoje prywatne. We wrześniu i październiku 1781 objeżdżał kresy południowo-wschodnie, przygotowując podróż Stanisława Augusta do Wiśniowca w celu spotkania się z w. ks. Pawłem. Przy okazji dokonał P. inspekcji urzędów i traktów pocztowych. Odczuwając coraz większe kłopoty pieniężne (wplątał się m. in. w spory finansowe z Karolem Tomatisem), uprosił króla o zgodę na sprzedaż star. krakowskiego (1783). Król uwzględnił także prośby P-ego o powierzenie mu jakiegoś znaczniejszego urzędu. Dn. 14 I 1785 wszedł P. w skład Komisji Edukacji Narodowej, gdzie następnie dość czynnie się udzielał. Na sejmie 1786 r. został marszałkiem Rady Nieustającej. Wszedł jednocześnie w skład Departamentu Interesów Cudzoziemskich. Jako marszałek Rady Nieustającej wywierał duży wpływ na przebieg obrad, troszczył się o dyscyplinę i sprawną organizację posiedzeń, miał znaczny udział w redagowaniu uchwał Rady. Będąc wiernym stronnikiem króla, realizował jego linię polityczną i utrzymywał bliskie kontakty z posłem rosyjskim O. Stackelbergiem. W czerwcu 1787 udał się ze specjalną misją do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II, któremu przekazał listy od Stanisława Augusta. Załatwiał wówczas też niektóre sprawy pocztowe. Bezpośrednio przed Sejmem Wielkim w r. 1788 Prusy bezskutecznie próbowały przeciągnąć P-ego na stronę tworzącego się właśnie propolskiego stronnictwa «patriotycznego». Po rozwiązaniu Rady Nieustającej, zrażony do postępowania Sejmu Wielkiego, wycofał się z czynnej działalności politycznej.

P. należał do grupy oświeconych magnatów skupionych wokół «familii», a następnie wokół Stanisława Augusta, któremu był do śmierci wierny. Już w r. 1757 wraz ze swą matką Urszulą ustanowił na swych dobrach stypendium dla 10 uczniów (w tym 4 mieszczan i 4 chłopów) szkoły reformatów w Wejherowie. Fundacja ta istniała aż do r. 1939. Wydane przez P-ego w r. 1767 nowe wilkierze dla jego starostw zwiększały wprawdzie niektóre ciężary feudalne, ale jednocześnie wprowadzały obowiązek zorganizowania sieci szkół parafialnych i wspólnych kas wiejskich. W r. 1768 jako jeden z pierwszych Polaków kazał zaszczepić swą czteroletnią córkę przeciw ospie. Starał się być dobrym i nowoczesnym gospodarzem (m. in. uporządkował gospodarkę i finanse swego Wejherowa), lecz bardzo poważne zadłużenie jego dóbr i brak kapitałów sprawiały, iż ciągle odczuwał trudności finansowe. P. był największym magnatem w Prusach Królewskich. Jego dobra obejmowały 1 miasto i kilkadziesiąt wsi. Dochód z dóbr prywatnych i starostw położonych w Prusach Królewskich szacował na przeszło 300 000 zł rocznie. Ponadto w r. 1759 kupił klucz Falenty (8 osad) w ziemi warszawskiej za 304 000 zł, a w r. 1765 sprzedał Zimnice, Piekary i Kowiesy w ziemi sochaczewskiej za 50 000 zł. Miał też dobra w woj. krakowskim (m. in. wieś Czuszów sprzedaną w r. 1777) oraz jurydykę Solec w Warszawie. W l. 1777–8 przejściowo trzymał star. kąkolownickie. Posiadał 2 obszerne barokowe pałace w Rzucewie i Lezienku. Po sprzedaży tego drugiego rozpoczął budowę dużego pałacu w Wejherowie, który miał być jego główną siedzibą. Pierwszy rozbiór zniweczył te plany. Miał też dom na Długim Targu w Gdańsku i pałac w Krakowie. W Warszawie urządził sobie rezydencję w budynku generalnej dyrekcji poczty na Krakowskim Przedmieściu. Latem 1791 przebywał na odpoczynku w Krzeszowicach. Zaskoczyła go tam nagła powódź, z której się ledwo wyratował. Przyspieszyło to jego zgon, który nastąpił 14 IX 1791.

Z małżeństwa z Felicytą z Wielopolskich (ok. 1730 – po 3 I 1799), damą Krzyża Gwiaździstego (1760), miał córkę Mariannę Felicję (25 I 1765 – 18 IX 1799), żonę od r. 1786 Ignacego Dembińskiego h. Rawicz (małżeństwo unieważnione ok. r. 1790), następnie od 8 XI 1890 żonę Tadeusza Matuszewicza (zob.), która miała wyjść za mąż za Czermińskiego, która miała wyjść za mąż za Czermińskiego. Niejasna jest sprawa syna P-ego. Jedynie Antoni Magier informuje o młodym Przebendowskim zamieszkałym w budynku dyrekcji poczt. Wprawdzie 11 III 1791 Jan Przebendowski określony tytułem star. soleckiego otrzymał Order Orła Białego, ale mógł to być kuzyn P-ego. P. prosił bowiem uprzednio króla o nadanie orderu swemu kuzynowi (Janowi Nepomucenowi?), zamieszkałemu w Prusach Zachodnich.

Portrety P-ego i jego żony z r. 1773, wykonane przez Daniela Chodowieckiego w Gd. (por. rysunki w: Daniel Chodowieckis Künstlerfahrt nach Danzig in Jahre 1773, Leipzig-Berlin [b.d.]); Portrety olejne Ignacego i Felicyty Przebendowskich z pierwszej połowy 1774 r. (kopie z Chodowieckiego?) w klasztorze Franciszkanów w Wejherowie (publikowane w: Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego..., Gd. 1978 – mylnie tam określone jako portrety Piotra Jerzego i Urszuli Przebendowskich, fot. w Materialach Red. PSB); – Estreicher; Wybitni Pomorzanie XVIII w., Gd. 1983; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XXVIII 61; Borkowski J. S. Dunin, Panie polskie przy dworze rakuskim, Lw. 1891; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Elektorów poczet; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; – Achremczyk S., Reprezentacja stanowa Prus Królewskich w latach 1696–1772, Olsztyn 1981; Baranowski I., Komisje porządkowe 1765–1788, Kr. 1907 s. 14; Bär M., Der Adel und der adlige Grundbesitz in Polnisch-Preussen, Leipzig 1911; tenże, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Leipzig 1909; Cieślak T., „Postanowienia wieyskie dla schlacheckich weyherowskich i r[z]ucewskich dóbr” Aleksandra Gibsone’a z r. 1783, „Roczn. Gdań.” T. 14: 1955 s. 231, 240–2; Dygdała J., Polityka Torunia wobec władz Rzeczypospolitej w latach 1764–1772, Tor. 1977; tenże, Uwagi o magnaterii Prus Królewskich w XVIII stuleciu, „Zap. Hist.” T. 44: 1979 z. 3 s. 58 n.; tenże, Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich związku z Rzecząpospolitą w XVIII wieku, W.-P.-Tor. 1984; Dzieje Krakowa, Kr. 1984 II; Frančić M., Krakowskie Komisje Boni Ordinis (1776–1790), Zesz. Nauk. UJ, Prace Hist, Z. 6, Kr. 1961 s. 90, 92–4; Hoffmanowa K., Wybór pism, Wr. 1833 V 120–1; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794), Wr. 1979; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 114, 675; Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, W. 1936 II; tenże, Polska w dobie wojny Siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11; Mejbaum W., O tron Stanisława Augusta, Lw. 1918; Mencel T., Galicja Zachodnia 1795–1809, L. 1976; Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich 1454–1772, W. 1972; Odyniec W., Godlewski J., Ziemia Pucka, Gd. 1974 s. 123 n.; Prutz H., Geschichte des Kreises Neustadt, Danzig 1872 s. 201–2; Schultz F., Geschichte der Kreise Neustadt und Putzig, Danzig 1907 s. 278–80, 295; Szews J., Działalność oświatowa na Pomorzu członka Komisji Edukacji Narodowej Ignacego Przebendowskiego, Zesz. Nauk. Uniw. Gdań. Pedagogika. Nr 4, Gd. 1974 s. 61–4; tenże, Stypendium Przebendowskich – fundacja i jej dzieje, Zesz. Nauk. Wydz. Human. WSP w Gd. Nr 1, Gd. 1962 s. 155 n.; Więckowiak J., Kalwaria Wejherowska, Dzieje, sztuka i architektura, Wejherowo 1982 s. 51–4; Ziemia Wejherowska, Gd. 1980 s. 116–17; Zimowski L., Geneza i rozwój komunikacji pocztowej na ziemiach polskich, W. 1972 s. 107 n.; – Correspondance inédite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Madame Geoffrin, Paris 1875 s. 383; Krasicki I., Korespondencja, Wr. 1958; Księgi Referendarii Koronnej z drugiej połowy XVIII w., W. 1955; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Lustracja województwa sandomierskiego 1789, Wr. 1965–71; Magier, Estetyka Warszawy; Materiały do dziejów lokalnych Pomorza, Wyd. B. Ślaskiej, Kępno 1935 s. 25 n.; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1878 (jako Prebendowski); Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Naruszewicz A., Korespondencja, Wr. 1959; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963; Polskie ustawy wiejskie XV–XVIII w., Arch. Kom. Prawn. PAU, Kr. 1938 XI 395–410; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Wr. 1969; Sapieżyna z Jabłonowskich T., Z pamiętnika konfederatki, Kr. 1914 s. 140–1; Vol. leg., VII 228, 311, 319, VIII 128, 835, 857, 901, 904, IX 31, 36, 214; – „Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen” T. 6: 1765 s. 187, T. 9: 1768 s. 384; – AGAD: Arch. Ghigiottiego P/55 b, Arch. Radziwiłłów Dz. V 12458, 12460, 12464, Arch. Roskie XVII 18, Arch. Zamoyskich 2885 s. 93–94, Metryka Kor. t. 232 k. 46–49, t. 234 k. 424, t. 278 k. 202, Sigillata, t. 28 s. 284, t. 29 s. 157, 320, Metryka Lit. Dz. VII t. 58–66, Zbiór A. Branickiej (kancelaria hetmańska) D 18 b (733), Zbiór Popielów 162; Arch. Państ. w Gd.: rkp. 300, 29/226 k. 55; Arch. Państw. w Tor.: Kat. II 3358; B. Czart.: rkp. 682, 683, 735, 929 (listy P-ego), 653, 659, 703, 704, 711, 794, 3840, 3852, 3861, 3862; B. Narod.: rkp. 6915/II, 6917/IX (listy P-ego); B. Ossol.: rkp. 4185, 11671, 146121/16; B. PAN w Kr.: rkp. 690 k. 426; Inst. Hist. Uniw. Warsz.: Czaja A., Ostatnie lata Rady Nieustającej (msz. pracy doktorskiej), 1982 s. 87–8, 118, 426; Staatsarchiv w Dreźnie: loc. 3654 v. V, 3655 v. VII i VIII, 3659 (relacje A. Leubnitza z Gd. z. l. 1753–6 i 1763–4).

Jerzy Dygdała