Radliński Ignacy Józef Eligiusz, krypt.: I. R., Ż. R. (1843–1920), religioznawca, filolog, popularyzator wiedzy. Ur. 13 XII w Dubnie na Wołyniu w zubożałej rodzinie szlacheckiej, był synem Adama, urzędnika sądu powiatowego, i Anieli z Kozłowskich.
R. uczył się w domu, a od r. 1859 mieszkał w Kijowie, gdzie zarabiając na życie korepetycjami, przygotowywał się do matury, którą jako ekstern zdał w r. 1862 w tamtejszym I Gimnazjum. Następnie studiował na wydziale historyczno-filologicznym uniwersytetu w Kijowie. Studia przerywane pracą zarobkową (m. in. jako korepetytor w domu Walentego Grabowskiego w Rzeszczowie) ukończył w r. 1867 ze stopniem kandydata. W czasie studiów w r. 1866 za rozprawę pt. Główne kierunki filozofii w XVIII stuleciu i ich wpływ na Rosję otrzymał srebrny medal, a w r. n. złoty za rozprawę Hermeneutyczny i krytyczny rozbiór Tacyta «Vita Agricolae». W początku r. 1868 podjął R. kilkumiesięczne studia na Wydziale Filozoficznym UJ. Następnie po krótkim pobycie w Dreźnie we wrześniu t. r. przybył do Warszawy, gdzie pozostał z niewielkimi przerwami do końca życia. Został nauczycielem języków klasycznych w III Gimnazjum warszawskim, a w l. 1870–87 uczył tych przedmiotów w IV Gimnazjum. Brak doświadczenia pedagogicznego – nie poznał szkoły nawet jako uczeń – nadrabiał, wypracowując własne metody. Niechęć R-ego do urzędowych programów i rutyny szkolnej, a także przyjazny stosunek do młodzieży polskiej powodował konflikty z rosyjskimi władzami oświatowymi. W r. 1887 z polecenia A. Apuchtina został przeniesiony do Piotrkowa, gdzie uczył w miejscowym gimnazjum. W r. n. władze oświatowe zgodziły się na powrót R-ego do Warszawy, jednakże przeniosły go do I i II progimnazjum i odebrały naukę języków klasycznych, powierzając wykłady nadobowiązkowego języka francuskiego. Na tym stanowisku R. pracował do r. 1905, kiedy to przeszedł na emeryturę. W jesieni t. r. przez 3 miesiące prowadził wykłady pt. Starożytne pomniki piśmiennictwa powszechnego i Źródła do poznania chrystianizmu pierwotnego w Tow. Kursów Naukowych (późniejsza Wolna Wszechnica Polska). Gdy we wrześniu 1906 syn R-ego, Tadeusz, otworzył gimnazjum polskie w Siedlcach, R. dojeżdżał tam i prowadził w wyższych klasach wykłady z filozofii. Wyjazdy te przerwała choroba. W r. 1908 przez krótki okres był dyrektorem prywatnej szkoły męskiej w Warszawie. W czasie pierwszej wojny światowej R. wziął udział w końcu r. 1915 jako prelegent w cyklu wykładów organizowanych przez Polskie Tow. Krajoznawcze, a w pierwszym półroczu 1916 r. prowadził wykłady w Tow. Kursów Naukowych. Zgłoszonych tam na następne lata akademickie wykładów nie podjął ze względu na zły stan zdrowia.
Przez całe życie R. borykał się z trudnościami finansowymi. Praca nauczycielska była źle płatna, a dochody z publikowanych prac nieregularne. Budżet domowy był ponadto obciążony kosztami licznych książek, które R. zakupywał w miejscowych księgarniach i sprowadzał z zagranicy. Cały czas wolny od zajęć szkolnych R. poświęcał na pracę naukową oraz na kontakty z warszawskimi intelektualistami. Największa przyjaźń i związki naukowe łączyły R-ego z geografem Wacławem Nałkowskim, stałe stosunki utrzymywał z Ludwikiem Krzywickim, Stanisławem Kramsztykiem, Aleksandrem Świętochowskim, Piotrem Chmielowskim i wielu innymi. Sporo podróżował po krajach Europy Zachodniej i nawiązał również liczne kontakty z tamtejszymi badaczami. Zainteresowania naukowe R-ego były bardzo szerokie. Przede wszystkim prowadził badania nad historią religii ludów semickich, nad początkami chrześcijaństwa i nad historycznością postaci Chrystusa. W badaniach tych opierał się głównie na analizie filologicznej zachowanych przekazów źródłowych. W tej dziedzinie był pierwszym w Polsce badaczem świeckim. Andrzej Niemojewski napisał o R-m, że «przeniósł Biblię z kruchty w świat nauki» („Myśl Niepodległa” 1907). W swych badaniach R. ulegał silnym wpływom E. Renana. Jedną z pierwszych prac R-ego z dziedziny religioznawstwa była Pierwsza karta historii religii (w: „Ognisko. Książka zbiorowa dla uczczenia 25-letniej pracy T. T. Jeża”, W. 1882), w której R. upatrywał, w ślad za E. B. Tylorem, źródeł religii w animizmie. Spośród licznych prac o tej tematyce wymienić należy trylogię Dzieje jednego Boga (W. 1905), Dzieje jednego z synów Bożych (W. 1907) i Dzieje trzech osób w jednym Bogu (W. 1915), poświęconą rozważaniom na temat Jahwe, Chrystusa i Trójcy chrześcijańskiej, opartą na analizie tekstu Biblii. Ważną pozycją R-ego było studium poświęcone utworom związanym z Biblią, ale nie wchodzącym do ksiąg kanonicznych: Apokryfy judaistyczno-chrześcijańskie. Księga wstępna do literatury apokryficznej w Polsce (Lw. 1905). Analizą objął R. tylko część tych utworów, a mianowicie tzw. apokryfy prorocze. W r. 1911 opracował i wydał Apokryfy judaistyczno-chrześcijańskie w polskich przeróbkach (W.). W swych pracach Spinoza, rzecz historyczno-społeczna (W. 1910) oraz Jezus, Paweł, Spinoza, rzecz historyczno-społeczna (W. 1912) przedstawił R. pogląd na genezę chrześcijaństwa i na rolę Spinozy jako krytyka Biblii, traktowanej jako dokument historyczny.
R. był czynny w polskim ruchu wolnomyślicielskim, brał także udział w międzynarodowych Kongresach Wolnej Myśli w Genewie (1902), Rzymie (1904) i Paryżu (1905). Na ostatnim z nich wygłosił referat. Opublikował też wiele prac popularnych, takich jak Wolna myśl. Ostatni kongres jej wyznawców („Krytyka” 1906), Wolna myśl a nauka i społeczeństwo („Prawda” 1909), Z dziejów wolnej myśli (tamże), a przede wszystkim Katolicyzm, modernizm i myśl wolna (W. 1912). W książce tej omówił ruch umysłowy, jaki powstał we Francji na początku XX w., a także dzieje czołowej postaci tego ruchu ks. A. Loisy. R. poświęcił modernizmowi i ks. Loisy kilka artykułów w prasie warszawskiej. Z ks. Loisy łączyły go przyjazne stosunki, a prace francuskiego księdza wywarły duży wpływ na poglądy naukowe R-ego. R. interesował się też dziejami rozłamu w kościele katolickim, wywołanego doktryną Ariusza w IV w. n. e. Zagadnieniom tym poświęcił pracę Na początku ery naszej („Prawda” 1909). Zajmował się historią reformacji, a zwłaszcza jej polskim ruchem – arianizmem. Prowadził na ten temat cykl odczytów i wykładów w l. 1915–16, a także opublikował pracę Zapomniana karta w dziejach umysłowości polskiej („Prawda” 1910).
Prace R-ego z dziedziny językoznawstwa dotyczyły głównie zabytków literatury ludów semickich, takich jak napisy grobowe i tablice pamiątkowe. R. dokonywał tłumaczeń na język polski tekstów asyryjskich, medyjskich, perskich i hebrajskich, uzupełniając tłumaczenie analizą filologiczną. Do prac z tej dziedziny należą m. in. Napis pamiątkowy króla moabskiego Meszy („Ateneum” 1877), Język asyryjski w rodzinie języków semickich (W. 1880), Zdobycie Babilonu przez Cyrusa według ówczesnej kroniki babilońskiej („Bibl. Warsz.” 1881) czy Nowoodkryty napis w Jerozolimie („Ateneum” 1881). Cenną publikacją R-ego wydaną przez Akademię Umiejętności były Słowniki narzeczy ludów kamczackich (Kr. 1891–4 I–V), opracowane na podstawie materiałów i notatek przekazanych R-emu przez Benedykta Dybowskiego, a dotyczących narzeczy Ajnów, Kamczadalów i Koriaków. R. był też autorem obszernego opracowania historii literatury babilońsko-asyryjskiej, egipskiej, perskiej i hebrajskiej, opublikowanego w I tomie wydawnictwa „Dzieje literatury powszechnej” (W. 1880), redagowanego przez P. Chmielowskiego. Interesował się dziejami człowieka pierwotnego. Oprócz obszernej pracy popularnej Historia nauki o człowieku (W. 1902–3 z. 1–2) ogłaszał liczne artykuły popularyzujące tę dziedzinę wiedzy, z których wymienić należy: Poszukiwania człowieka w okresie trzeciorzędowym („Wędrowiec” 1885), Stosunek człowieka do świata zwierzęcego w wieku kamiennym („Wszechświat” 1891), Wycieczki w dziedzinę etnologii. Świat azjatycki: Ajnowie. Andamani. Todowie i ich sąsiedzi (tamże 1891–2), Zabytki megalityczne ludów pierwotnych (tamże 1891–2). Opublikował nadto kilka artykułów dotyczących kultury współcześnie żyjących ludów dzikich, m. in. Ludy na rozmaitych stopniach kultury pierwotnej („Wędrowiec” 1886) i Ludy znikłe i ginące („Ateneum” 1887).
W niektórych swych pracach R. wiązał wydarzenia z różnych epok historycznych ze współczesnością. Do tego typu prac należą Dwa dokumenty ludzkości (Dziesięcioro przykazań Bożych i Deklaracja praw człowieka), (W. 1907), czy Jehowa, mrok średniowiecza i król pruski Wilhelm II (W. 1919), w której ukazał źródła nienawiści i nietolerancji od czasów biblijnych do hakatyzmu. W pracy Mężczyzna a kobieta (W. 1918) nakreślił dzieje prawno-społeczne stosunku mężczyzny i kobiety od kodeksu Hammurabiego poprzez prawodawstwo biblijne i poglądy chrześcijańskie aż do „Deklaracji praw człowieka i obywatela”. Poruszył też w tej publikacji sprawę równouprawnienia kobiet. R. ogłaszał również prace na tematy współczesne. Wypowiadał się wielokrotnie przeciwko akcjom i metodom kolonizacyjnym, prowadzonym w Afryce i na innych kontynentach: Podział i podbój Afryki („Przegl. Tyg.” 1894), Notatki kolonialne – wyspy Filipińskie („Gaz. Pol.” 1898), Stan obecny badań geograficznych w Afryce („Wszechświat” 1898–9). Publikował też R. sprawozdania z wydarzeń kulturalnych i naukowych, jak np. Wystawa starożytności i co możemy znaleźć na niej dla nauki dziejów („Przegl. Pedagog.” 1890). Publikacje R-ego ukazywały się w ponad 20 czasopismach; najwięcej drukował w „Ateneum”, „Prawdzie”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Wędrowcu”, „Wiśle”, „Ludzie” i „Wszechświecie”. Zbiór niektórych prac, rozsianych po różnych czasopismach, zebrał w książce Przeszłość w teraźniejszości. Zbiór dociekań i rozważań społeczno-naukowych T. 1 (W. 1901). R. współpracował też z „Wielką Encyklopedią Powszechną Ilustrowaną”, „Encyklopedią Wychowawczą” i „Encyklopedią Nauk Społecznych”. W ostatnich latach życia napisał pamiętnik Mój żywot, opublikowany po śmierci R-ego (Łuck 1938). Opinie o pracach R-ego były i są bardzo różne. Wynikało to zapewne stąd, że podejmował kontrowersyjne tematy, a także stąd, że poziom jego prac nie był jednolity: obok poważnych dzieł naukowych, będących wynikiem własnych dociekań i koncepcji, ogłaszał R. publikacje stanowiące streszczenia cudzych prac. Zmarł w Warszawie 13 VIII 1920, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Swój bogaty i cenny księgozbiór przekazał Bibliotece Publicznej w Warszawie.
Żonaty od r. 1874 z Marią z Roguskich miał z nią R. czworo dzieci: Tadeusza (zob.), Antoniego i Annę, zmarłych w dzieciństwie, oraz Helenę (1886–1978), zamężną 1. v. za Stefanem Boguszewskim, 2. v. za Jerzym Kornackim, pisarkę, znaną pod nazwiskiem Boguszewskiej.
W rocznicę śmierci R-ego w r. 1921 na fasadzie domu, w którym mieszkał przy ul. Koszykowej 43, wmurowano tablicę pamiątkową. Zniszczona została wraz z domem w czasie drugiej wojny światowej.
Bibliogr. filozofii pol., III; Enc. Powsz. (PWN); Enc. Warszawy; Filoz. w Pol. Słown., (fot.); Bar, Słown. pseudonimów; – Demby S., Ignacy Radliński, „Kur. Warsz.” 1920 nr 236, wyd. wieczorne, s. 7–8; Dybczyński T., Pamiętnik znakomitego orientalisty…, „Wiad. Liter.” 1934 nr 49 s. 3; Historiografia w dobie pozytywizmu (1865–1900), W. 1968 s. 113; Lechicki C., Ignacy Radliński jako religioznawca, „Euhemer” 1958 nr 1 s. 39–48; Poniecki W., Ignacy Radliński w piętnastą rocznicę zgonu, „Wolnomyśliciel Pol.” 1935 nr 32 s. 385–7; Przedpełski M., Ignacy Radliński, „Argumenty” 1966 nr 12 s. 4; Saczyński W., Ignacy Radliński w dziesiątą rocznicę śmierci, „Wolnomyśliciel Pol.” 1930 nr 17 s. 2–3 (fot.), nr 18 s. 15–19; S. P., Ignacy Radliński, „Robotnik” 1920 nr 225 s. 2–3; Szulkin M., Ignacy Radliński – religioznawca i wolnomyśliciel, „Człowiek i Światopogląd” 1980 nr 11/12 s. 166–74; Śleszyński J., Żywot znakomitego syna ziemi wołyńskiej. Pamiętnik Ignacego Radlińskiego, „Wołyń” 1935 nr 35 s. 4 (fot.); Wawrzyniecki M., Ze wspomnień o Ignacym Radlińskim, „Wolnomyśliciel Pol.” 1930 nr 17 s. 6–9; Wolski Z., Myśl, która cuci z hipnozy, „Argumenty” 1978 nr 14 s. 7, 13; Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, W. 1983; Żurawicka J., Ignacy Radliński, „Kultura i Społeczeństwo” T. 17: 1973 nr 4 s. 47–66; taż, Ignacy Radliński uczony warszawski, „Argumenty” 1970 nr 46 s. 14; taż, Miejsce Ignacego Radlińskiego w warszawskim środowisku kulturalnym, w: Studia Warszawskie, t. 19, Warszawa XIX w., W. 1974 z. 3; taż, Twórczość naukowa Ignacego Radlińskiego (1843–1920), Wr. 1975 (bibliogr.); – Boguszewska H., Czekamy na życie, W. 1947; Klemensiewiczowa J., Przebojem ku wiedzy, Wr. 1961; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Limanowski B., Pamiętniki 1870–1907, W. 1958; toż za l. 1919–28, W. 1973; Nałkowska Z., Dzienniki, W. 1975–6 I–II; Wroński H., Przemówienie nad grobem Ignacego Radlińskiego dn. 26 III 1933, „Wolnomyśliciel Pol.” 1933 nr 13 s. 358–60; – „Dzien. Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę” 1921 nr 191 s. 2; „Gaz. Warsz.” 1921 nr 232 s. 4; „Naród” 1920 nr 134 s. 3, nr 177, wyd. poranne, s. 7; „Ruch Filoz.” 1920 nr 10 s. 195; „Świat” 1906 nr 44 s. 12 (fot.), 1920 nr 36 s. 11 (fot.); – B. Jag.: rkp. 6004 t. 2; B. Narod.: rkp. 5313/1; B. Ossol.: rkp. 7194, 12283, 14502; B. Publ. w W.: rkp. akc. 16–35, akc. 37–38, akc. 3055–3064; – Biografia R-ego pióra Stefana B. T. Radlińskiego (wnuka R-ego) w Materiałach Red. PSB.
Stanisław Konarski