Schipper (Schiper) Ignacy (po hebrajsku Icchak, w jidysz Icchok) (1884–1943), historyk, działacz społeczny i polityczny, poseł na Sejm RP. Ur. 9 XI w Tarnowie, był synem Mojżesza, «ajenta» (wg Akt Arch. UJ), i nie znanej nam z imienia i nazwiska córki piekarza. Ojciec S-a pochodził z tradycyjnej rodziny żydowskiej; sam był zwolennikiem Haskali (Oświecenia).
S. uczył się w gimnazjum w Tarnowie od r. 1895 (odnotowany w „Sprawozdaniach” tego gimnazjum po raz pierwszy jako uczeń II klasy) i tu w r. 1902 zdał maturę. W gimnazjum należał do radykalnego kółka młodzieżowego «Promienistych» wraz z Marianem Kukielem i Karolem Sobelsohnem (Radkiem), znał też blisko Stefana Jaracza. W l. 1902/3–1904/5 studiował prawo na UJ. Jako student pierwszego roku otrzymał nagrodę za pracę, która pt. Ustawodawstwo Kazimierza Wielkiego w stosunku do Żydów została ogłoszona w lwowskim miesięczniku młodzieży żydowskiej „Moriah” (R. 1: 1902–3). W r. 1905 studiował w Wiedniu pod kierunkiem E. Böhm-Bawerka. W r. 1907 otrzymał doktorat prawa na UJ (w niektórych życiorysach S-a – m.in. S. Łoza, E. Ringelblum – powtarza się informacja, jakoby S. był również absolwentem Wydz. Filozoficznego UJ, ale w aktach Arch. UJ nie znajduje to potwierdzenia).
Od młodości S. sympatyzował z ruchem syjonistycznym. W r. 1904 był współzałożycielem robotniczego stronnictwa syjonistyczno-socjalistycznego Poalej Syjon i został wybrany do jego Komitetu Centralnego. W l. 1910–11 wydawał organ partii „Der jidiše Arbajter” we Lwowie. Był też redaktorem dwumiesięcznika „Nasze Hasła” (wychodzącego w l. 1909–12 kolejno: we Lwowie, Przemyślu i Tarnowie). W r. 1905 mieszkał pewien czas w Szczakowej na granicy z Rosją, organizując tu przemyt bibuły socjalistycznej i przerzut ściganych działaczy z zaboru rosyjskiego; w związku z tym był krótko więziony.
Po ukończeniu studiów prawniczych S. odbył aplikację adwokacką we Lwowie, ale nigdy adwokaturą się nie zajmował. W czasie pierwszej wojny światowej służył w Sądzie Dywizyjnym w Krakowie jako chorąży. Jesienią 1918 współorganizował Żydowską Radę Narodową w Krakowie i był jej wiceprezesem oraz Żydowski Komitet Bezpieczeństwa we Lwowie.
Po zakończeniu wojny S. przeniósł się do Warszawy. W r. 1919 kandydował do Sejmu Ustawodawczego w okręgu 21 (pow. Chełm, Hrubieszów i Tomaszów) z listy Poalej Syjonu; posłem został w miejsce zmarłego w lutym 1919 Maksa Rosenfelda; w Sejmie był członkiem Komisji Ochrony Pracy i Komisji Spółdzielczej. Na tle różnic politycznych S. – przeciwny wzrastającym wpływom komunistycznym w partii – przeszedł w r. 1922 do tzw. Syjonistów Ogólnych (Organizacja Syjonistyczna) i z ramienia tego stronnictwa został wybrany na posła do Sejmu RP I kadencji (1922–7) z listy nr 16 Bloku Mniejszości Narodowych w okręgu 27 (pow. Zamość, Tomaszów i Biłgoraj). Był członkiem Komisji Administracyjnej oraz Koła Żydowskiego, do którego należał razem z Klubem Posłów Żydowskiej Rady Narodowej. Utrzymywał się w tych latach z działalności pisarskiej i z diet poselskich. Pisał po polsku, w jidysz i po niemiecku. Prace jego były tłumaczone na języki hebrajski i rosyjski.
Najważniejszą dziedziną zainteresowań naukowych S-a była historia gospodarcza, w szczególności historia gospodarcza Żydów w Polsce. Publikacje z tego zakresu rozpoczął rozprawą Anfänge des Kapitalismus bei den abendländischen Juden im früheren Mittelalter (Wien 1907), która wcześniej, w r. 1906, ukazała się w czasopiśmie „Zeitschrift für Volkswirtschaft, Sozialpolitik und Verwaltung”. W r. 1908 napisał Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza, pracę nagrodzoną pierwszą nagrodą na konkursie naukowym im. Hipolita Wawelberga przez Wydz. Filozoficzny Uniw. Lwow. i wydaną we Lwowie w r. 1911 w serii „Monografie z historii Żydów w Polsce”. Po wielu mniejszych pracach na tematy historyczno-ekonomiczne ukazały się – Jidiše gešichte (wirtšaftsgešichte) [Historia Żydów (historia gospodarcza)] (W. 1930 I–IV) i monumentalne Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich (W. 1937, reprint Kr. 1990). Były to prace o znaczeniu pionierskim, gdyż historycy wcześniejsi mało zajmowali się historią gospodarczą Żydów. Już w Studiach z r. 1911 pisał S.: «posiadamy powabny obraz dziejowy duchownych przewodników Żydostwa podczas diaspory; brak nam natomiast historii tych setek tysięcy, co nie z ducha bogactw, ale z rąk pracy lub ze zdolności swych spekulacyjnych snuli w przyszłość pamięć o sobie …».
S. prowadził też studia nad żydowskim samorządem (Sejm Czterech Ziem) w dawnej Rzpltej, częściowo tylko opublikowane w pracach: Beiträge zur Geschichte der partiellen Judentage in Polen um die Wende des XVII. und XVIII. Jahrhunderts („Monatschrift für die Geschichte und Wissenschaft des Judentums” Jg. 56: 1919 H.7/8, 9/10), Pojliše regesten cu der gešichte funem „Waad Arba Aracot” (w: „Historiše šriften”, W. 1929 I) i Komisja Warszawska: przyczynek do autonomii Żydów w dawnej Polsce (W. 1931). Monografia tego zagadnienia w języku niemieckim (rękopis liczył ponad 600 stron) zginęła w getcie warszawskim. W r. 1926 S. ogłosił syntezę Kulturgešichte fun di Jidn in Pojln bejsn mitlalter (drugi tytuł po polsku: Dzieje kultury żydowskiej w Polsce podczas średniowiecza), (W.), zdaniem E. Ringelbluma – «znakomitą, iście benedyktyńską pracę».
Wiele uwagi poświęcał S. kulturze uprawianej w języku jidysz, dotąd zaniedbywanej lub wręcz lekceważonej przez historyków, jako twórczość drugorzędna i plebejska. Większość prac S-a w tej dziedzinie była publikowana w języku jidysz w czasopismach. W formie książkowej ukazało się dzieło Gešichte fun der jidišer teater-kunst un drame fun di eršte cajtn biz 1750 [Historia żydowskiej sztuki teatralnej i dramatu od najdawniejszych czasów do 1750 r.] (W. 1923–8 I–III). W l. 1921–2 był też współredaktorem (obok Michała Weicherta i Jonasa Turkowa) czasopisma „Jidišer teater”.
W r. 1932 wydał zbiór studiów pt. Żydzi Królestwa Polskiego w dobie powstania listopadowego (W. 1932). Wraz z Arie Tartakowerem i Aleksandrem Haftką był współredaktorem dzieła „Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna” (W. 1932–3) i umieścił tu blisko 20 własnych artykułów (m.in. o rozwoju demograficznym i dziejach gospodarczych Żydów w dawnej Rzpltej i pod zaborami, o języku i literaturze jidysz, o sztukach pięknych i naukach świeckich). S. opracował też wiele haseł o kulturze żydowskiej w „Encyclopedia Judaica” (Berlin ok. 1929–34) i w „Jidišes Geselšaftliches Leksikon” (Żydowski Leksykon Społeczny, W. 1939 Cz. 1). Był członkiem komitetu redakcyjnego „Encyklopedii Palestyńskiej” (W. 1939 I z. 1–7). Ostatnie drukowane dzieło S-a to Cmentarze żydowskie w Warszawie (W. 1938 I). Faktycznie książka ta wyszła dopiero w r. 1939, tuż przed wojną, i nie dotarła poza granice Polski. Zachowały się jeden lub co najwyżej kilka jej egzemplarzy. Jest to obszerna historia cmentarza na Bródnie i na Okopowej. Tom II miał być poświęcony opisowi pomników cmentarnych. Los tego rękopisu nie jest znany. Praca S-a, oparta na archiwaliach gminy żydowskiej, ma też dziś duże walory źródłowe, bo archiwum gminy uległo zniszczeniu w czasie wojny. Na podstawie tych materiałów S. planował wówczas napisanie monografii o dziejach rabinatu warszawskiego.
Od czasu powstania Instytutu Nauk Judaistycznych w r. 1928 w Warszawie, S. wykładał tu historię gospodarczą Żydów; również jego prelekcje publiczne cieszyły się dużym powodzeniem. Był uznawany w okresie międzywojennym za jednego z najwybitniejszych badaczy historii Żydów polskich. Wyróżniał się niepospolitą erudycją, szeroko zakrojonymi zamysłami badawczymi i odważnymi, choć nie zawsze dostatecznie udokumentowanymi tezami (przykładem jego potknięć była teoria chazarskiego pochodzenia Żydów polskich, którą oparł na domniemanych świadectwach toponimicznych). Słabą stroną jego prac było też czasem pomijanie źródeł hebrajskich, albo posługiwanie się nimi z drugiej ręki.
S. współpracował w okresie międzywojennym z wieloma polskojęzycznymi pismami żydowskimi, m.in. z jednym z pierwszych dzienników żydowskich wychodzących w języku polskim pt. „Kurier Nowy” (1919–23), z tygodnikiem społeczno-politycznym „Opinia” (1933–6), z najpoważniejszym żydowskim periodykiem naukowym „Miesięcznik Żydowski” (1930–5). Pisał też do „Głosu Gminy Żydowskiej” (ukazywał się od lipca 1937). Przez pewien czas był przewodniczącym Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich. S. był członkiem i okresowo przewodniczącym Komitetu Organizacji Syjonistycznej i delegatem na większość kongresów syjonistycznych. Należał w r. 1928 do współzałożycieli organizacji o charakterze lewicowym Šul- und Kultur- Farband (Związek Szkolny i Kulturalny). Był radnym warszawskiej Gminy Żydowskiej. Działał m.in. w Tow. Ochrony Zdrowia i był dyrektorem Funduszu Odbudowy Palestyny (1935–9).
Po wybuchu drugiej wojny światowej S-owi wskutek nieszczęśliwego zbiegu okoliczności nie udało się – jak zamierzał – wyjechać do Palestyny. W początkowym okresie okupacji wygłaszał liczne prelekcje o historii Żydów w organizacjach społecznych i oświatowych. Zamknięty potem w getcie warszawskim, był nadal bardzo czynny i społecznie i naukowo. Formalnie od 5 II 1941, ale faktycznie już wcześniej, stał S. na czele Żydowskiego Komitetu Opiekuńczego Powiatowego, który opiekował się podwarszawską ludnością żydowską po prawej stronie Wisły (m.in. mieszkańcami Otwocka, Radzymina, Rembertowa, Falenicy i Miedzeszyna). Od schyłku maja do 15 VI 1941 S. uczestniczył w działalności społecznych komitetów nadzorczych, które w celu poprawy stosunków między społeczeństwem a Gminą Żydowską (Judenratem) podjęły próbę zreformowania jej aparatu urzędniczego. Wysiłki te okazały się bezskuteczne. Miał liczne kontakty z różnymi instytucjami i grupami (włączając Żydowską Organizacje Bojową). Wiosną 1942 podczas święta Pesach wygłosił przemówienie, w którym wzywał do czynnej obrony w razie próby deportowania Żydów z Warszawy, po kilku miesiącach jednak stał się «najzagorzalszym obrońcą bierności» (E. Ringelblum).
Nawet w tym ciężkim okresie nie zaniechał S. swoich prac naukowych. Napisał większą pracę o Chazarach i ich udziale w początkach żydowskiego osiedlenia w Europie Wschodniej (zaginiona). Zachowały się natomiast dwa zeszyty (trzeci zaginął) rękopisu pracy Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce; jak podaje autor w przedmowie, powstała ona w «straszliwym październiku 1942 roku». Praca ta, dotycząca historii chasydyzmu w Król. Pol. w XVIII i początkach XIX w., przygotowana do druku przez Zbigniewa Targielskiego, ukazała się w r. 1992 (W.).
W getcie warszawskim S. mieszkał z żoną, dwiema córkami i zięciem na ul. Kupieckiej 16. Udało mu się uniknąć deportacji do Treblinki, m.in. dzięki temu, że był zatrudniony w gminie żydowskiej jako pracownik archiwum, potem ukrywał się w schowku w bunkrze w kamienicy, w której mieszkał. Po klęsce powstania w getcie został wraz z rodziną deportowany do Majdanka, gdzie wkrótce żona i córki zostały zamordowane, a on sam zmarł 10 VI 1943.
Wybór pism S-a po hebrajsku ukazał się pod redakcją S. Ejdelberga w Nowym Jorku w r. 1967 (Ktavim nivcharim vedivrej haaracha).
Bałaban M., Bibliografia historii Żydów w Polsce i w krajach ościennych, W. 1939 z. 1; Hiršhaut J., Bibliografie fun verk un arbetn Dr Icchok Šiper, w: Fun noetn over, New York 1955 I 257–63 (uzupełnienie bibliografii „Jiwo Bleter” 1955 s. 352–4); Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kr. 1992; Enc. Judaica (Jerusalem), XIV 967; Encyclopedia of Zionism und Israel, New York 1971 II; Ha enciklopedia haivrit, Jerozolima–Tel-Aviv 1979 XXXI 824–5; Leksikon fun der najer jidišer literatur, New York VIII 671–4; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania; Mościcki–Dzwonkowski, Parlament 1919–27 (fot.); Österr. Biogr. Lexikon; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 225 (fot.), 227, 463, 465, 472; Rzepecki, Sejm 1919, s. 151, 275, 290; Wininger S., Grosse Jüdische National-Biographie, Leipzig [b.r.w.] V; – Fuks M., Prasa żydowska w Warszawie 1823–1939, W. 1979; Gutman I., Żydzi warszawscy 1939–1943, W. 1993; Hiršhaut J., Dr Icchok Šiper, zajn lebn un šafn, w: Fun noetn over, New York 1955 I 189–256; Litman J., The Economic Role of Jews in Medieval Poland – The contribution of Yitzhak Schipper, Lanham – New York – London 1984 (tu biografia i bibliogr. prac S-a); Mendelsohn E., Zionism in Poland. The Formative Years 1915–1926 New Haven, London 1981; Sakowska R., Icchok Šiper in geto, „Fołks-sztyme” 1986 nr z 13 XII, 1987 nr 2; Shmeruk Ch., Jicchok Šipers buch vegn chsides in Pojln [Książka Icchoka Schipera o chasydyzmie w Polsce], „Di goldene kejt” 1988 nr 125 s. 124–33; Tomaszewski J., Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), W. 1993; – [Czerniaków A.], Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1943, W. 1983; Leszczyńska Z., Kronika obozu na Majdanku, L. 1980 s. 177; Ringelblum E., Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 – styczeń 1943, Wyd. 2, Wstęp i red. A. Eisenbach, W. 1988 (fot.); tenże, Ksovim fun geto [Pisma z getta], W. 1963 s. 150–4; Šiper I., Ktavim nivrcharim vedivrej haaracha, New York 1967 (tu artykuły o S-rze: S. Z. Szazara, A. Tartakowera, R. Mahlera, M. Altbauera, H. Seidmanna, M. Sztriglera oraz bibliogr.); Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum w Tarnowie za r. szk. 1895/6–1902/3, Tarnów 1896–1903; Zuckerman J. (Antek), Those seven years 1939–1946, [Tel-Aviv] 1990; – Arch. UJ: S II 515, WP II 243, 488.
Chone Shmeruk