Poznański Izrael (1833–1900), przemysłowiec. Ur. 25 VIII w Aleksandrowie koło Łodzi, był najmłodszym z sześciorga dzieci kupca Kalmana (Kalmy) i Małki z Lubińskich. Rodzice P-ego pochodzili z Kowala koło Płocka, a od r. 1825 mieszkali w Aleksandrowie. W r. 1834 rodzina przeniosła się do Łodzi, gdzie ojciec P-ego założył sklep wyrobów bawełnianych i lnianych oraz artykułów korzennych, a od r. 1840 był również właścicielem w rewirze żydowskim domu, który kupił za 1 500 złp. (225 rbs). W r. 1842 jedną z córek, Dwojrę, wydał za przybyłego z Działoszyna dra Samuela Tugendholda.
Prawdopodobnie dzięki Tugendholdom P. zamiast lub obok chederu ukończył niemieckie progimnazjum. W grudniu 1850, w wieku 17 lat, ożeniono go z Leą (Łają, Lają, Leonią) Hertz, właścicielką sklepu tekstylnego wartości 750 rbs, córką sekretarza szpitali starozakonnych w Warszawie (przeniosła się do Łodzi dopiero w r. 1856). W intercyzie P. mienił się «majstrem profesji tkackiej», a swoją «fabrykę tkanin krajowych» wyceniał na 500 rbs. W rzeczywistości P. trudnił się handlem i działalnością nakładczą. W grudniu 1852 ojciec przekazał mu swój sklep w Rynku Starego Miasta z zapasem towarów i wyposażeniem wartości 2 150 rbs i należnościami wekslowymi za skredytowane towary – 300 rbs, a sam przeniósł się do Płocka. Odtąd P. na szerszą skalę prowadził działalność handlowo-wytwórczą. W r. 1859 wytworzył tkanin za 5 777 rbs (w r. 1861 za 6 720 rbs); na posiadanych 20 krosnach zatrudniał 20 majstrów i 10 robotników (1861). W r. 1861 nabył (za 7 500 rbs) dom czynszowy, murowany, piętrowy w Rynku Starego Miasta, róg Drewnowskiej, w którym mieszkał, zaś w r. 1862 następną posesję za 1 650 rbs. W r. 1863 był jednym z przedstawicieli łódzkiej burżuazji, którzy podpisali list dziękczynny do płka A. Broemsena, naczelnika wojennego Łodzi wraz z okręgiem, za pogrom powstańców.
P. wznowił działalność handlowo-wytwórczą po r. 1865 (w l. 1863–5 nie był wykazywany w statystykach Magistratu), w r. 1866 zatrudniał 68 osób w Łodzi, w r. 1868 – 75 osób w Zduńskiej Woli. Przędzę kupował głównie od Karola Scheiblera. W r. 1869 nabył odeń 79 936 funtów przędzy za 55 125 rb (w r. 1870 za 41 377 rb). W fabryce Scheiblera kupował również tkaniny (w r. 1869 38 177 arszynów – 27 105 m); od 1 III do 30 IV 1870 oraz w r. 1873 prowadził skład komisyjny tkanin fabryki K. Scheiblera. W r. 1870 sprzedał w tym charakterze 303 269 arszynów (263 110 m) tkanin za 38 605, 44 rb, a w r. 1873 – 838 500 arszynów (670 800 m) za 125 386,15 rb. W l. 1872–3 na terenie wykupionym od łódzkich mieszczan nad rzeką Łódką P. założył fabrykę wyrobów tkackich, wyposażoną w 200 krosien. W r. 1874 pracowało w niej 294 majstrów i robotników, a jej produkcja przedstawiała wartość 412 000 rb. Po nieudanej próbie mechanizacji tkactwa przez Ludwika Geyera (1836) i K. Scheiblera (1858–61) tkalnia P-ego była jednym z zakładów, które zapoczątkowały proces właściwego przewrotu technicznego w tkactwie wyrobów bawełnianych w Król. Pol., co w korzystnych wówczas warunkach rynkowych zapewniało bardzo wysokie – powyżej 35% zaangażowanego kapitału – zyski dające możliwość szybkiej rozbudowy przedsiębiorstwa. W l. 1874–5 powiększono tkalnię do 640 krosien oraz zbudowano bielnik tkanin i apreturę, a w r. 1877 – w dążeniu do uniezależnienia się od dostaw z zagranicy – odlewnię żelaza i oddział budowy maszyn: głównie krosien i części zamiennych do maszyn. W r. 1878 P. uruchomił przędzalnię o 36 000 wrzecion, w r. 1879 dla potrzeb własnych cegielnię w Karolewie koło Łodzi, w r. 1883 gazownię dla oświetlenia fabryki, a w r. 1885 farbiarnię i drukarnię tkanin. Już w r. 1880 produkcja przedsiębiorstwa P-ego wynosiła 3 475 000 rb, a suma aktywów 2 659 000, zaś w r. 1890 produkcja zakładów przedstawiała wartość 7 694 000 rb.
W r. 1889 P. przekształcił swe przedsiębiorstwo w Tow. Akcyjne Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznański [Izrael Kalmanowicz P.] z kapitałem zakładowym 5 000 000 rb, podzielonym na 200 akcji po 25 000 rb. Rodzina P-ego nabyła 180 akcji, z czego on sam 156 sztuk. P. został też przewodniczącym zarządu firmy i dyrektorem zarządzającym. Funkcje te pełnił do śmierci. Kierowane przez niego przedsiębiorstwo, dawniej już ukształtowane pod względem struktury technologicznej jako przedsiębiorstwo wielowydziałowe, po r. 1890 podlegało modernizacji i rozbudowie, tak iż w r. 1899 dostarczało produkcję wartości 11 780 000 rb. W skład przedsiębiorstwa wchodził m. in. zespół przędzalni z liczbą 132 166 wrzecion i tkalnie wyposażone razem w 3 800 krosien; siły napędowej dostarczały 34 maszyny parowe o łącznej mocy 7 209 KM; zatrudnionych było 6 075 osób, a aktywa zamykały się kwotą 20 931 000 rb. Większym przedsiębiorstwem włókienniczym na ziemiach polskich było wówczas jedynie przedsiębiorstwo K. Scheiblera w Łodzi. Wytwarzaną w fabryce P-ego przędzę zużywano przeważnie do własnej produkcji, tkaniny sprzedawano w Król. Pol. i w Rosji oraz w małych ilościach w Bucharze i w Persji. Towary zbywano za pośrednictwem własnych składów hurtowych w Łodzi, Warszawie, Berdyczowie, Moskwie, Jarmolińcach w pow. proskurowskim, Niżnym Nowogrodzie oraz za pośrednictwem agentur, m. in. w Petersburgu, Odessie, Rostowie nad Donem, Tyflisie i Charkowie. W Moskwie, niezależnie od składu tkanin, prowadzono specjalne Biuro Zamówień. Do r. 1887 do produkcji przędzy używano bawełnę indyjską, amerykańską i egipską, następnie na coraz większą skalę bawełnę rosyjską z Zakaukazia i Kraju Zakaspijskiego oraz sprowadzaną z Buchary i z Chiwy, a pod koniec w. XIX – także z Persji.
W celu podniesienia jakości produkowanego surowca P. rozprowadzał wśród plantatorów nasiona bawełny amerykańskiej oraz maszyny do odziarniania i czyszczenia zebranego włókna; zorganizował również własne oddziały skupu wyposażone w prasowalnie i magazyny (m. in. Erewan, Agdasz w Azerbejdżanie, Mitani koło Kokandy w Turkiestanie), inwestując 678 000 rb; po r. 1890 założono także własne oczyszczalnie bawełny na Zakaukaziu: Agdasz, Udżary, Sulfarodin ze składem przykolejowym w Geokczaju – w Turkiestanie: Bagdad i Mitani, Andiżan, Namangan, w Chanacie Buchary: Czardżou, Buchara, Kermine i w stolicy Chiwy. Punkty skupu i oczyszczalnie bawełny założono również w Persji (Barfruże, Sobżeważe). Dokonane inwestycje dla pozyskania surowca wraz z zapasem skupionej bawełny przedstawiały w dn. 31 XII 1899 wartość 4 078 000 rb. W uznaniu dla działań P-ego nad podniesieniem kultury upraw i jakości pozyskiwanej bawełny firma otrzymała Medal Orła Cesarstwa, a jej założyciel i dyrektor Order Św. Stanisława. P. w operacjach finansowych był bardzo giętki, zaś nieubłaganie twardy w stosunku do robotników. Miał opinię jednego z najbardziej bezwzględnych fabrykantów w Łodzi.
W zakładach swych zatrudniał przeważnie mieszkańców pobliskich Bałut, w l. 1882–6 w znacznej części były to dzieci w wieku 12–15 lat i młodsze, później młodociani (15–17 lat, przeważnie dziewczęta), którzy w r. 1900 stanowili 16,2% wszystkich robotników. Złe traktowanie robotników przez P-ego i jego syna Ignacego, zmuszanie do pracy w niedziele i w święta, drakoński system kar za opuszczanie pracy, nieprzestrzeganie porządku w fabryce i za niestaranną pracę oraz niskie zarobki powodowały parokrotne interwencje gubernatora (1876, 1877, 1883, 1891) i inspektora fabrycznego (od r. 1892). Od r. 1879 P. budował dla robotników i urzędników domy obok fabryki (mieszkania dla robotników miały przeważnie po 1 izbie), w r. 1900 mieszkało w nich 4 043 osoby. Od r. 1882 w zakładach funkcjonowała pomoc lekarska (ambulatorium); później zbudowano drewniany barak szpitalny, obsługiwany przez 2 lekarzy. W r. 1886 P. zorganizował szkołę dla dzieci fabrycznych na ok. 500 uczniów. W r. 1895 wyraził gotowość wyasygnowania 100 000 rb na założenie średniej szkoły rzemieślniczo-przemysłowej w Łodzi, w której mogłyby się uczyć dzieci żydowskie. Wobec sprzeciwu gubernatora pomysł ten nie został zrealizowany. Ok. r. 1899 P. zbudował w stylu neobarokowym okazały pałac przy ul. Ogrodowej 16 w Łodzi o przeznaczeniu handlowo-mieszkalnym (mieścił m. in. magazyny towarów, pokoje hotelowe); podjętą za jego życia przebudowę pałacu ukończono w r. 1902. W latach dziewięćdziesiątych zbudował dla syna Karola rezydencję pałacową przy ul. Długiej (obecnie Gdańska 32) w Łodzi oraz nabył okazałe domy przy ul. Piotrkowskiej 51, ul. Promenada (obecnie – Al. Kościuszki) 4 (1891) oraz przy ul. Cegielnianej (obecnie Więckowskiego) róg Zachodniej (1897). Wcześniej, w r. 1886, nabył podobny dom przy ul. Gęsiej 16 w Warszawie. Od r. 1873 był członkiem, a od r. 1880 prezesem Rady Nadzorczej Tow. Kredytowego m. Łodzi. Z własnych zasobów, pod zastaw hipoteczny, udzielał pożyczek właścicielom nieruchomości w Łodzi i poza Łodzią; w r. 1901 obciążone na jego rzecz z tego tytułu były 24 nieruchomości na łączną sumę 623 000 rb. Od r. 1891 P. był akcjonariuszem Banku Dyskontowego Warszawskiego, w r. 1899 należało do niego 18,5% ogółu akcji Banku (do rodziny Poznańskich – 31%). W r. 1897 jako jeden ze współzałożycieli został prezesem Rady Łódzkiego Tow. Wzajemnego Kredytu.
W r. 1884 P. nabył dobra Nieznanowice (pow. Włoszczowa) z folwarkami: Martyniki, Przygradów, Dołowatka i Ostrów, o powierzchni 7 320 morgów (4 099,2 ha), w których założył fabrykę krochmalu (1885), mleczarnię (1891) i wytwórnię beczek (1895). W l. 1894–9 dokupił majątki: Czrnca, Żelisławice, Kąty i Kaleń oraz Łachów II, Olszyny i Łachów I (pow. Włoszczowa), łącznie 6 371 morgów (3 567,8 ha). Kupił również, obok licznych działek i placów budowlanych, 50 morgów gruntów we wsiach Karolew i Brus koło Łodzi.
W r. 1886 sfinansował P. znaczną część kosztów budowy szpitala dla starozakonnych w Łodzi oraz utworzył stały fundusz swego i żony imienia dla utrzymania szpitala. Łożył także na budowę cerkwi dla wojska oraz na rzecz Żydowskiego Tow. Dobroczynności, którego był współzałożycielem (1898/9) i prezesem. W r. 1899 utworzył Kasę Zapomogową swego imienia dla pracowników fabryki. T. r., obok innych fabrykantów, przyjął honorowe członkostwo Związku Majstrów Fabrycznych w Łodzi, tworząc na rzecz Związku fundusz swego imienia o kapitale 2 000 rb. P. piastował stanowisko prezesa Gminy Żydowskiej w Łodzi, był też radnym Łódzkiej Rady Miejskiej i długoletnim członkiem Komisji Podatkowej przy Gubernialnym Urzędzie Podatkowym. Od r. 1899 należał do Zgromadzenia Giełdowego w Łodzi. W kwietniu 1900 po dłuższej chorobie, w czasie której przebywał w Nicei, na kilka dni przed śmiercią P. kazał się przywieźć do Łodzi. W dn. 27 IV 1900, dążąc do zabezpieczenia majątku wartości blisko 8 000 000 rb przed podziałem, utworzył «Dom Handlowy I. K. Poznański». Zmarł 29 IV 1900 w Łodzi; pochowany został na cmentarzu Żydowskim przy Al. Cmentarnej (dziś Chryzantem) na Dołach w Łodzi. Był odznaczony Orderami Św. Stanisława i Św. Anny, miał od r. 1885 nadany uchwałą Senatu Rządzącego tytuł dziedzicznego honorowego obywatela.
W małżeństwie z Leą z Hertzów P. miał dwie córki i czterech synów (siódme dziecko zmarło w niemowlęctwie): Annę (Ajdlę), Joannę Natalię, Ignacego (Izaaka), Hermana, Karola (Kaima), Maurycego (zob.).
Anna (1857–1930) była żoną swego wuja Jakuba Hertza (1846–1929), buchaltera i przemysłowca, w l. 1909–14 i w r. 1929 prezesa Rady Nadzorczej Sp. Akc. Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznański, członka (od r. 1895) Rady Banku Dyskontowego Warszawskiego, prezesa Łódzkiego Żydowskiego Tow. Dobroczynności. Joanna Natalia (1862–1921) wyszła za mąż za Zygmunta Lewińskiego, prawnika, radcę sprawiedliwości, akcjonariusza i członka władz Sp. Akc. I. K. Poznański. Syn Ignacy (6 III 1852 – 15 X 1908) pomagał ojcu w prowadzeniu fabryki; po jego śmierci był prezesem Rady i dyrektorem zarządzającym firmy; został też na miejsce ojca prezesem Łódzkiego Żydowskiego Tow. Dobroczynności, był m. in. akcjonariuszem Banku Dyskontowego Warszawskiego i właścicielem dóbr Wyczerpy Dolne w pow. częstochowskim. Herman (7 III 1855 – 2 X 1923), z wykształcenia finansista, był m. in. akcjonariuszem i kierownikiem składu fabrycznego towarów firmy I. K. Poznański w Warszawie, od r. 1895 akcjonariuszem i członkiem Rady, a od r. 1899 członkiem Rady i przewodniczącym Zarządu Banku Dyskontowego Warszawskiego, od r. 1914 do 1923 także członkiem Rady i prezesem Zarządu Sp. Akc. Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznański w Łodzi. Karol (6 IV 1859 – 15 XII 1928), doktor chemii, od r. 1891 był członkiem Rady i dyrektorem Sp. Akc. Wyrobów Bawełnianych I. K. Poznański; zajmował się stroną techniczną produkcji. Wchodził też od r. 1895 do Rady Banku Dyskontowego Warszawskiego.
Enc. Judaica, Jerusalem 1972 XIII 736; Evrejskaja Encyklopedija, Pet. 1913 (?) XII 654; Kondek W., Łódzkie pałace. Album, Ł. 1973; – Badziak K., Instytucje finansowo-kredytowe w Łodzi do I wojny światowej, „Roczn. Łódz.” T. 22: 1977 s. 102; tenże, Prywatne szkoły fabryczne w Łodzi w końcu XIX wieku, Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., S. 1 nr 111, Ł. 1975 s. 129; Fijałek J., Działalność lekarzy na rzecz rozwoju społecznych form opieki zdrowotnej w Łodzi (do r. 1914), „Roczn. Łódz.” T. 17: 1973 s. 75; tenże, Życie gospodarcze Łodzi w latach 1870–1914, Ł. 1973; Friedman F., Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa Żydów do r. 1863, Ł. 1935; Ihnatowicz I., Przemysł łódzki w latach 1860–1900, Wr. 1965; tenże, Z badań nad kapitałem łódzkim na Kaukazie na przełomie XIX i XX wieku, „Przegl. Hist.” 1963 z. 4 s. 594, 597, 605; Kozłowicz Z. J., Kariera, „Dzien. Łódz. – Panorama” 1960 nr 27–36; Łukasiewicz J., Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Polskiego 1852–1886, W. 1963; Missalowa G., Studia nad powstaniem łódzkiego okręgu przemysłowego 1815–1870, Ł. 1964–75; Očerk osnovanija, rozvitija i ninešnogo sostojanija fabrik i zavodov Akcjonarnogo Obščestva Bumažnich Manufaktur I. K. Poznan’skogo v g. Lodzi, Ł. 1901; Opisanije Lodzinskoj Evrejskoj Bol’nicy Izrailja i Leony suprugov Poznan’skich, Ł. 1890; Popławska I., Architektura przemysłowa Łodzi w XIX w., W. 1973 s. 62, 66, 91; taż, Trzy pałace rodziny łódzkich przemysłowców, „Kwart. Archit. i Urban.” T. 25: 1980 z. 1 s. 53–69; Próchnik A., Bunt łódzki w roku 1892, Ł. 1932; Rynkowska A., Ulica Piotrkowska, Ł. 1971; Schiper I., Dzieje handlu żydowskiego w Polsce, W. 1937; Schweikert K., Die Baumwoll-Industrie Russisch-Polens. Ihre Entwicklung zum Grossbetrieb und die Lage der Arbeiter, Zürich und Leipzig 1913 s. 143, 319 i in; Szram A., Pałac przy ul. Ogrodowej, „Odgłosy” 1977 nr 18; Żydzi w Polsce Odrodzonej, W. 1936 II 517–18 (fot.); – Kalendarz Łódzki na r. 1888, Ł. 1888 s. 88, 90; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Król. Pol. na r. 1905, W. 1905 s. 356, 359, 403 i in.; Początek rozwoju kapitalistycznego miasta Łodzi. Źródła, W. 1960; Sobranije Uzakonenij i Rozporijaženii Pravitel’stva, 1889 cz. 1 nr 36; Sprawozdanie Banku Dyskontowego Warszawskiego za l. 1890–9, 1916, 1918; Sprawozdanie z działalności Łódzkiego Komitetu Giełdowego za r. 1899, 1900, 1903, 1909; Sprawozdanie z działalności Łódzkiego Żydowskiego Tow. Dobroczynności za r. 1900, 1905, 1908, 1909, 1914–18; Zbiór Praw Królestwa Polskiego, 1890 IX 177; Źródła do historii klasy robotniczej okręgu łódzkiego, W. 1957; Źródła do historii przemysłu włókienniczego okręgu łódzkiego w XIX w., W. 1966; – „Czas” – Kalendarz na r. 1900, (Ł.) 1901; „Dzien. Łódz.” 1886 nr 111, 116, 188; „Giewont” 1928 nr 3 (fot.); „Kur. Warsz.” 1900 nr 118 s. 6, 1908 nr 287, 288, 289, 1923 nr 275, 1928 nr 347; „Lodzer Zeitung” 1881 nr 15; „Łodzianin” – Kalendarz na r. 1900 (Ł.); „Nasz Przegl.” 1934 nr 42, dod. ilustr. nr 6 s. 16 (Z galerii żydowskich budowniczych Łodzi, fot.); „Republika” 1923 nr z 5 X; – Arch. Państw. w Ł.: Akta policmajstra m. Łodzi, 218 s. 10, J. Stokowski, rep. 6584, 7679, R. Jaroński (Zgierz), rep. 2173, J. Grabowski (Ł.) rep. 67, 2122, 3993, Księgi ludności stałej m. Łodzi 1836 t. 8 k. 150, 1843 t. 14–II s. 175, 1864 t. 1 k. 481, 1902 t. 26 nr 140, t. 27 nr 141, Zamknięcia ks. ludności t. 27, 51 (zb. dowodów), Magistrat m. Łodzi rkp. 3950, 3960, 3969, 4019, 4290, 4553, Rząd Gub. Piotr. rkp. 1640, anteriora, Rząd Gub. Piotr., Wydział Admin. rkp. 189, Pom. Fabr. Insp. Okręgu Warsz. 4020, St. Insp. Fabr. Okr. Piotrk. 4050, St. Insp. Fabr. Okręgu Piotrk. 798, Piotrk. Izba Skarb. rkp. 15992, 15953, 17962, Fabryka K. Scheiblera rkp. 1666, 1668, Fabryka I. K. Poznańskiego 4, 8 „IKP”, 18, 31, 34, 39; Arch. Państw. w W.: K. Gross, rep. 7013; Sąd Pow. w L.: Oddz. Ksiąg Wieczystych rep. 135, 147, 368, 1115 – Ł., rep. 1-Brus rep. 2-Karolew.
Józef Gorgolewski