Rostworowski Jacek Łukasz h. Nałęcz (ok. 1644–1691), chorąży liwski, poseł sejmowy i komisarz do rokowań z Cesarstwem i elektorami brandenburskimi. Pochodził z rodziny, która wzięła nazwisko od wsi Rostworowo (pierwotnie Rosworowo) w Poznańskiem i wyodrębniła się z wielkopolskiego rodu Nałęczów.
Najdawniejsze wzmianki o Nałęczach z Rostworowa datują się ze schyłku XIV w. i od tego czasu można wyprowadzić filiację Rosworowskich – Rostworowskich (pisownia nazwiska ostatecznie ustalona w XVII w.). Przez długi czas rodzina ta nie wyróżniała się w życiu publicznym. Znaczenie jej podniósł Jakub (zm. 1631), który drogą spadkobrania objął kilkanaście wsi w pow. poznańskim (m. in. Rostworowo, Lulin, Lulinko, Bąblin, Bąblinek, Przyborowo, Myszkowo – gdzie rezydował), a w r. 1612 został kaszt. przemęckim. Ożenił się on z Elżbietą Opalińską, córką młodo zmarłego krajczego kor. Piotra (zob.), bratanicą i podopieczną marszałka w. kor. Łukasza (zob.). Mimo wejścia do senatu i dobrych koligacji Jakub nie odegrał jakiejś znaczącej roli w życiu politycznym. Jego wnuk Jacek Łukasz (drugie imię ze względu na Opalińskiego) był synem Wawrzyńca i Anny z Leśnowolskich.
Ojciec Wawrzyniec (zm. ok. 1657) w l. 1635–6 studiował w Padwie (w dziedzińcu uniwersyteckim zachowała się jego tablica z herbem pięciopolowym), był elektorem Władysława IV, kolejno podstolim poznańskim (1641) i chorążym kaliskim (od r. 1642; jego następcą na tym urzędzie był już Andrzej Przyjemski 2 IV 1657). Wiadomości o wojskowej i politycznej działalności Wawrzyńca (podane przez Adama Amilkara Kosińskiego i Stefana M. Rostworowskiego) nie znajdują potwierdzenia. W r. 1641 ożenił się z Anną, córką Marcina Leśniowolskiego (błędnie identyfikowanego z kaszt. podlaskim) i Katarzyny z Parysów, która wniosła znaczne dobra i ekspektatywy spadkowe na Mazowszu i Podlasiu oraz w Lubelskiem. Do tych dóbr przeniósł się Wawrzyniec, wydzierżawiwszy, a potem i wyprzedawszy rodzinne majątki Rostworowskich w Wielkopolsce.
Wiadomość o śmierci matki (1667) zastała R-ego we Włoszech, gdzie zapewne – śladem ojca – studiował i skąd w r. 1668 powrócił do kraju. Wpadł w skomplikowane sprawy spadkowe i procesowe, które miały ciągnąć się długo. Objął dobra Zatory (w Łomżyńskiem) i Bochotnicę (w Lubelskiem), potem też inne udziały w schedzie po wymierających Leśniowolskich. W czerwcu 1669 jako «chorążyc kaliski» głosował z ziemią nurską na elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Wkrótce potem znalazł się w orszaku króla abdykanta Jana Kazimierza, jesienią t. r. udającego się do Francji. Świadczy o tym zapis R-ego: «kiedy K. Mść Kazimierz wokował mnie z sobą do Francjej postępując mi 500 czerwonych złotych». Nie wiadomo jednak, jak długo towarzyszył eks-królowi (zmarłemu w Nevers w grudniu 1672). W każdym razie był już w kraju w r. 1674, kiedy to w lipcu ożenił się z Zofią Stadnicką, córką Wiktoryna, kaszt. lubaczowskiego (potem przemyskiego). Żona wniosła w posagu 30 tys. złp. Po r. 1670 był R. wciąż tytułowany chorążycem kaliskim. Z tytułem chorążego liwskiego spotykamy się w r. 1681.
W grudniu 1682 został R. wybrany na posła ziemi warszawskiej. Sejm 1683 r. powołał go na komisarza do rokowań z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem w sprawie Elbląga. Wszedł też w skład poselstwa pertraktującego z posłem cesarskim H. Ch. Zierowskim i w dn. 31 III 1683 był jednym z sygnatariuszy traktatu przymierza Jana III z Leopoldem I. Wg wykazu «tajnych i nadzwyczajnych wydatków na polskie poselstwo» z kasy Zierowskiego R. otrzymał w maju i czerwcu t. r. po 150 złotych reńskich. Na wojnę z Turcją wystawił oddział («kompanię»), wchodzący w skład regimentu piechoty cudzoziemskiego autoramentu marszałka w. kor. Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. W papierach R-ego znajdował się nieznanego wystawcy «Rachunek na kompaniej w. jmci pana chorążego liwskiego, tak w pieniądzach jako munderunku… od prima maia 1683 aż do novembris 1685, to jest com odebrał tak od jmci pana obersterlejtnanta Maydla, jako od jmci pana chorążego liwskiego w regimencie j. w. jmci pana marszałka wielkiego» (cyt. za wypisem S. M. Rostworowskiego z nie istniejącego już oryginału).
Sprawa uczestnictwa tego oddziału i osobiście R-ego w wyprawie wiedeńskiej nie jest jasna. W bitwie pod Kahlenbergiem brała udział husarska chorągiew S. H. Lubomirskiego, lecz nie wiadomo, czy także i liczący 280 głów regiment pieszy jego szefostwa (Jan Wimmer). W wydanym przez Leonarda Chodźkę (autora bardzo bałamutnego) „Summariuszu” wiedeńskich «waleczników» figuruje Andrzej Rostworowski i to imię zostało też wypisane na ścianie kaplicy na Kahlenbergu. Dla owego Andrzeja brak jakichkolwiek wiarogodnych wiadomości rodzinnych i historycznych, poza zapisem uchwały sejmu 1685 r., wyznaczającej do rokowań ze stroną cesarską w sprawie miast spiskich komisarzy, wśród których figuruje «Andrzej Rostworowski chorąży liwski». Ów zapis w Volumina legum (t. V s. 721) jest skądinąd niestaranny (wynikałoby z niego, że wszyscy komisarze są powołani «ex senatu»), co wzmacnia podejrzenie, że też błędnie podano imię chorążego liwskiego.
Odstąpienie przez R-ego chorąstwa przed r. 1685 jakiemuś kuzynowi jest oczywiście możliwe, lecz mało prawdopodobne. Jacek nie posunął się na wyższy urząd i w aktach pośmiertnych jest nazywany chorążym liwskim, zaś imienia Andrzeja nie znachodzimy w laudach liwskich (w czerwcu 1683 występuje w nich jako dystrybutor soli «chorąży nasz liwski» Jacek). Bywały w świecie oraz znany nam zarówno z wcześniejszych jak i późniejszych funkcji z pogranicza dyplomacji R. wydaje się człowiekiem właściwym do rokowań z Austriakami w sprawie szkód wyrządzonych przez wojska cesarskie na Spiszu. Zapewne więc to też Jacek (a nie Andrzej) był wymienionym bez imienia «Rostworowskim chorążym liwskim», którego ze względu na «teraźniejsze koniunktury wojny tureckiej» król Jan III powołał na sejmie 1690 r. do znacznie poszerzonego «nad zwykłych rezydentów» grona «deputatów do boku naszego». Wkrótce po tym sejmie, w maju 1690 towarzyszył R. marszałkowi nadwornemu Hieronimowi Lubomirskiemu w misji komisarzy króla i Rzpltej do Królewca na hołd stanów pruskich nowemu elektorowi brandenburskiemu Fryderykowi III. W związku ze sporem o obiecane przez elektora podarunki i gratyfikacje, po wyjeździe komisarzy pozostał w Królewcu ktoś z otoczenia Lubomirskiego. Wolno się domyślać, że to właśnie R. dobijał targu, otrzymał bowiem od skąpego elektora «pierścień diamentowy manitudinalny» wartości 4 000 tynfów. W wieku 47 lat R. zmarł 5 X 1691 w sapieżyńskich Siematyczach (koligacje z Sapiehami przez Leśniowolskich) i tam został pochowany.
W małżeństwie z Zofią ze Stadnickich miał trzy córki: Teresę, Annę – 1. v. Walerianową Błońską, podczaszynę bracławską, 2. v. Franciszkową Łuszczewską, kasztelanową sochaczewską, i Elżbietę – Dominikową Szujską, chorążynę brzesko-litewską, oraz czterech synów: Jana Wiktoryna (zob.) i Franciszka oraz młodo zmarłych Michała i Stanisława.
Córka Teresa (ok. 1675–1759), kolejno żona Stanisława Godlewskiego, kaszt. podlaskiego (zob.), i od r. 1714 Józefa Załuskiego, star. rawskiego, zdaniem Niesieckiego «pani pobożna i mądra», zyskała renomę jako «kobieta – prawnik, sławna mówczyni po trybunałach i sądach» (T. Żychliński). Sama bezdzietna, otrzymawszy od rodzeństwa plenipotencje (a nawet fikcyjne zrzeczenia się na nią tytułów prawnych), z powodzeniem doprowadziła w r. 1722 do końca przewlekłe i zawiłe procesy o schedy po Leśniowolskich i ustabilizowała rodzinny stan posiadania. Aczkolwiek jej małżeństwo z J. Załuskim rozpadło się (występowała jako «uxor divortiata»), bratowa kanclerza Andrzeja Chryzostoma zapoczątkowała bliskie z czasem koligacje Załuskich z Rostworowskimi (zob. Antoni Jan).
Syn Franciszek (1680–1738) miał jako porucznik pancerny w l. 1702–9 walczyć ze Szwedami (wedle notorycznie niepewnych informacji A. A. Kosińskiego). Był stolnikiem podlaskim (z tym tytułem występuje w r. 1726), posłował z ziemi drohickiej na sejmy 1724 i 1726 (ten ostatni powołał go w skład komisji do rokowań z dworem berlińskim). Związany politycznie z podskarbim nadwornym lit. Józefem Sapiehą, w styczniu 1733 starał się o mandat drohicki na sejm nadzwycz. (nie wiadomo z jakim skutkiem). Na elekcji 1733 r. głosował z woj. podlaskim na Stanisława Leszczyńskiego. Miał w Drohickiem dobra wierzchuckie. Zmarł bezpotomnie.
Estreicher (Jakub); Słown. Geogr. (Roztworowo al. Rostworowo); Kosiński A. A., Przewodnik heraldyczny, Kr. 1877 I 553–4; Niesiecki (Załuscy); Żychliński (Załuscy); Elektorowie; Elektorów poczet; Urzędnicy, I z. 2, (Jakub Wiktoryn); – Chodźko L., Historia domu Rawitów Ostrowskich, Lw. 1871 II 23; Opaliński E., Elita władzy w województwach poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, P. 1981 s. 31, 95 (Jakub); Piwarski K., Hieronim Lubomirski, Kr. 1929 s. 46; Wimmer J., Wiedeń 1683, W. 1983 s. 227, 327; – Akta do dziej. Jana III; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I (Wiktoryn); Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958 (wydawca błędnie zidentyfikował chorążego liwskiego z r. 1693/4 jako Andrzeja Rostworowskiego); Teka Podoskiego, III 66, 70 (Franciszek); Vol. leg., V 666–7, 721, 773, VI 416; – AGAD: Arch. Ord. Roskiej LV/6 (Franciszek); B. Jag.: rkp. 3738 s. 94 (Franciszek), 388; B. PAN w Kr.: rkp. 8322 (lauda liwskie) i 8348 (lauda warszawskie); – Mater. Red. PSB: Stefan M. Rostworowski, Genealogia…; – S. M. Rostworowski, Szkic historyczno-genealogiczny… (mszp. w posiadaniu rodziny) (por. w obu opracowaniach ujęcie sprawy Stanisława, syna Jana, Andrzeja, syna Wawrzyńca i Andrzeja-Stanisława, syna Jana [fantazja]).
Emanuel M. Rostworowski