Marcinowska Jadwiga, pseud.: J. M., Pereświt, J. Pereświt, Starża (1872–1943), poetka, powieściopisarka. Ur. 28 X we wsi Stara Bielica pod Homlem, była córką Józefa, powstańca i emisariusza Rządu Narodowego w r. 1863, i Józefy z Pereświt-Sołtanów. Uczyła się początkowo w domu we wsiach Luszew i Zasów, gdzie wówczas jej ojciec dzierżawił majątki, następnie w l. 1883–91 w Wilnie, uczęszczając na lekcje prywatne. W r. 1891 przeniosła się, wraz z rodzicami, do Janowic w pow. radomskim i w Radomiu złożyła w gimnazjum męskim egzamin, uzyskując patent nauczycielki domowej. W r. 1896 studiowała w Warszawie literaturę pod kierunkiem P. Chmielowskiego. W r. 1898/9 w 1. półr. słuchała jako hospitantka Wydziału Filozoficznego UJ wykładów z historii literatury i filozofii; dalsze studia odbywała w Paryżu w l. 1900–1. Już podczas pobytu w Warszawie brała czynny udział w pracach tajnego Związku Młodzieży Polskiej «Zet» i Ligi Narodowej, a po powrocie z Paryża (1902) – w akcjach podejmowanych przez Tow. Oświaty Narodowej (TON), m.in. założyła pierwsze w Radomskiem kółko TON, kolportowała „Polaka” i „Przegląd Wszechpolski”. Za tę działalność została w r. 1902 aresztowana i osadzona na trzy miesiące w więzieniu w Radomiu.
Zachęcona do pracy literackiej przez P. Chmielowskiego i poznaną w Grodnie E. Orzeszkową, debiutowała opowiadaniem pt. W Wielkim Tygodniu („Gaz. Świąteczna” 1898, nagrodzone na konkursie tejże „Gazety”, wyd. osobno W. 1899, przekł. serbochorwacki 1901). W latach następnych napisała wiele utworów, m.in. dramaty wierszem i prozą: Bajka (Lw. 1900, wznowienie Lw. 1911), Rezygnacja (fragment w „Słowie Pol.” 1902), W długą noc (Lw. 1902), W głębi („Chimera” 1902), Światło („Ateneum” 1903), Kościuszko (Kr. 1907), Piastowie (wystawiony i druk. Kr. 1907), Wyśniony dramat (Kr. 1907), Tęsknota hetmana (o S. Żółkiewskim, nagrodzony na konkursie poetyckim im. Słowackiego, druk. W. 1910, wznowienie W. 1914), Zwycięstwo (wystawiony W. 1914, druk. W. 1910), Sejm Wielki (W. 1911), Tragedia w baśni („Sfinks” 1911), Jak ptak… („Bluszcz” 1912, osobno W.–Kr. 1917). M. jest też autorką wielu artykułów krytycznoliterackich oraz drobnych utworów poetyckich, drukowanych najczęściej w czasopismach warszawskich, krakowskich, poznańskich, wileńskich. W r. 1904 opublikowała we Lwowie tomik poezji pt. Ogniwa, a w rok później w Krakowie – Przebłyski. Napisała ponadto kilka szkiców biograficznych, m.in. Jan Kochanowski poza Czarnolasem („Czytelnia dla Wszystkich” 1904 i osobno W. 1904,), Eliza Orzeszkowa, jej życie i pisma (W. 1907), Adam Mickiewicz wieszcz Nowej Polski (W. 1921) oraz kilka powieści, m.in. trylogię: Vox clamantis (W. 1913), Chrzciciel („Bluszcz” 1914–15, osobno W. 1922), Anima mundi („Zdrój” 1918 i osobno P. 1920), w której podjęła tematy biblijno-orientalne. Krytycy uznali trylogię za owoc nie tylko sumiennych badań i gruntownej znajomości literatury historycznej i judaistycznej, ale i wykwintnej kultury umysłowej i artystycznej (H. Galle). Utwory M-iej cieszyły się współcześnie popularnością, zwłaszcza dramaty historyczne, w których dopatrywano się wpływu S. Wyspiańskiego.
W r. 1907 odbyła M. podróż do Grecji, w dwa lata później na Bliski Wschód, a w l. 1911–13 do Indii. Wrażenia i refleksje z podróży drukowała w „Gazecie Warszawskiej” (1911), „Głosie Warszawskim” (1911), „Kurierze Warszawskim” (1912), „Tygodniku Ilustrowanym” (1912–14) i in. Część tych reportaży zebrała w tomach: Z głosów lądu i morza (W. 1911) i W upalnym sercu Wschodu. Wrażenia z podróży po Egipcie, Indiach, Cejlonie i Jawie (Lw.–W. 1925), kreśląc w nich pełne uroku obrazki poznanych miejsc i ludzi. Po powrocie z podróży kontynuowała działalność polityczno-społeczną: w r. 1913 była współzałożycielką (wespół z I. Moszczeńską i H. Ceysingerówną) Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego, w l. 1914–17 jako przewodnicząca Ligi prowadziła akcję publicystyczną związaną z Polską Organizacją Wojskową. Podczas pierwszej wojny światowej mieszkała w Warszawie oraz w Lublinie, gdzie w l. 1915–16 redagowała, wraz z A. Strugiem, dwutygodnik polityczno-społeczny „Sprawa Polska”, a w l. 1915–16 z M. Dąbrowską i in. tygodnik „Polska Ludowa”, współpracowała także z tygodnikiem „Na posterunku” (1917), organem Ligi Kobiet. Nowe doświadczenia polityczne i społeczne odbiły się też na tematyce utworów M-iej. Na łamach czasopism redagowanych przez siebie oraz innych drukowała wiersze o charakterze patriotycznym i artykuły polityczne. Wydała w tym okresie kilka książek, m.in. Do Legionów (W. 1915, współautorka I. Moszczeńska), Pieśni gryzące (Piotrków 1916), Buduje się Nowa Polska (W. 1920), Polskie jasełka wojenne (wystawione W. 1916, druk. pt. Szopka żołnierska, W. 1917), sztukę popularną Legioniści (W. 1917, wyd. 3. W. 1936).
W r. 1922 wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie przebywała do r. 1938, pracując kolejno w Chicago w konsulacie polskim, w Waszyngtonie w ambasadzie polskiej, w Nowym Jorku w redakcjach pism „Dziennik Ludowy” i „Nowy Świat” oraz w „Polish Press Information Bulletin”. Przez pewien okres mieszkała w Pittsburgu, potem w Los Angeles i San Francisco. Zajmowała się równocześnie pracą literacką i publicystyczną. Artykuły na temat współczesnej literatury amerykańskiej, teatru, reportaże i korespondencje drukowała w prasie miejscowej oraz w Polsce (m.in. w „Bluszczu” 1922–5, „Gazecie Polskiej” 1937–8). M. interesowała się ponadto problematyką religijną i filozoficzną; przełożyła pracę H. Lichtenberga „Fryderyk Nietzsche i jego filozofia” (W. 1905). Swoje poglądy przedstawiła w krytycznie ocenionej przez współczesnych książce Wartości twórcze religijnej myśli polskiej (W. 1922), gdzie m.in. gloryfikowała tzw. filozofię narodową i mesjanizm. W r. 1938 M. powróciła do kraju wezwana przez Min. Rolnictwa do współpracy w sprawach kultury wsi. Pracę nad przygotowaniem materiałów dotyczących amatorskiego ruchu teatralnego przerwał M-iej wybuch drugiej wojny światowej. Zmarła 4 I 1943 w Warszawie wskutek wypadku tramwajowego, pochowana została na cmentarzu Powązkowskim. Twórczość literacka M-iej współcześnie oceniana przeważnie pozytywnie, została całkowicie niemal zapomniana.
Nowy Korbut (Słow. Pisarzy, II); Simon L., Bibliografia dramatu polskiego…, W. 1973 I; – Czachowski K., Obraz współczesnej literatury polskiej, Lw. 1934 II; Feldman W., Współczesna literatura polska, Wyd. 8., Kr. 1930; Jastrzębska N., Poematy M-iej, „Bluszcz” 1910 nr 13; [Kisielewska J.] J. Oksza, J. Marcinowska, „Bluszcz” 1908 nr 38–9 (fot); taż, Kobieta w naszej literaturze współczesnej, „Bluszcz” 1908 nr 52; Wasilewski Z., J. Marcinowska (1872–1943). Informacja biograficzna, „Sprawozdanie z Posiedzeń Wydziału I Tow. Nauk. Warsz.” R. 40: 1947 s. 49–50; – Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, W. 1929 (fot.); – Recenzje: [Dębicki Z.] Z. D., „Bibl. Warsz.” 1907 t. 2 s. 169–72, Galle H., „Bibl. Warsz.” 1914 t. 2 s. 517–9; Ingarden R., „Przegl. Warsz.” 1923 nr 20 s. 254; Sieroszewski W., „Krytyka” T. 30: 1911 s. 288–90; Wikszemski M., „Prawda” 1907 nr 40 s. 471–3; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna; – List Rzepeckiego z 18 V 1971 w materiałach PSB; Informacje rodziny.
Celina Gajkowska