Papi Jadwiga, pseud. i krypt. Teresa Jadwiga, Teresa Jadwiga Gałęzowska, T. J. (1843–1906), działaczka oświatowa, pedagog, pisarka dla dzieci i młodzieży. Ur. 19 IX w Strzegocinie koło Pułtuska, była córką Jana Papi, pochodzącego z rodziny włoskiej osiadłej w Polsce od kilku pokoleń, dzierżawcy wsi Strzegocin, i Teodozji z Gałęzowskich. Wkrótce po urodzeniu się P. rodzice przenieśli się do Warszawy. Ucząc się sama, P. dawała równocześnie od r. 1860 lekcje w warszawskich domach prywatnych. W czasie powstania styczniowego, którego uczestnikiem był jej ojciec, P. brała udział w organizowaniu pomocy i ukrywaniu rannych. W r. 1868 w mieszkaniu matki uczyła swoją siostrzenicę i kilka znajomych dziewczynek. Komplet ten był zaczątkiem szkoły prowadzonej w l. 1871–4 w warunkach konspiracyjnych. Jesienią 1874, wspólnie z Jadwigą Herman-Iżycką, posiadającą uprawnienia do prowadzenia szkoły, uruchomiła oficjalną szkołę początkową przy ul. Wilczej, a następnie przy ul. Wielkiej 16 w Warszawie. Pod szyldem szkoły początkowej kryła się pensja żeńska z ośmioletnim (od r. 1879) programem nauczania, obejmującym nielegalne wykłady języka i historii polskiej. Kierowana przez P. pensja odznaczała się wysokim poziomem nauczania oraz patriotyczną i demokratyczną atmosferą. P. dbała o dobór nauczycieli o wysokich kwalifikacjach. Uczyli tam m. in. Jan Władysław Dawid, Władysław Smoleński i Stanisław Kramsztyk. W r. 1886 P. została zmuszona przez rosyjskie władze szkolne, z powodu braku świadectw uprawniających do prowadzenia pensji, do odstąpienia szkoły Leonii Rudzkiej. Pozostała w swej dawnej szkole jako nauczycielka języka i historii polskiej, ucząc także na pensjach Pauliny Hewelke i Heleny Kowalewskiej. Kilkanaście godzin tygodniowo uczyła również w zakładach dobroczynnych, głównie w ochronach i szwalniach Warszawskiego Tow. Dobroczynności. Organizowała pomoc dla przetrzymywanych w Cytadeli więźniów politycznych, m. in. w l. 1878–9 dla pierwszych polskich socjalistów.
Działalność literacką rozpoczęła P. w r. 1872, publikując opowiadania dla dzieci i młodzieży w „Przyjacielu Dzieci”; w tym właśnie czasopiśmie ukazało się najwięcej jej utworów. Ogłaszała również opowiadania i powieści w odcinkach w „Bluszczu”, „Gazecie Świątecznej”, „Małym Światku”, „Moim Pisemku”, „Moim Przyjacielu”, „Świecie”, „Tygodniku Mód i Powieści”, „Wieczorach Rodzinnych”, „Wieku Młodym”, „Ziarnie” i in. Część z tych drobniejszych utworów wydana została w formie książkowej pt. Chwile rozrywki (b. m. 1876) i Obrazki dziejowe (W. 1879). P. była autorką bardzo płodną. W l. 1895–1905 ukazywało się drukiem po kilka jej powieści rocznie. Do ważniejszych utworów o tematyce obyczajowej należą Szlachetne marzenia (W. 1883), Kopciuszek (W. 1886), Z różnych sfer. Cztery powieści… (W. 1888) Różne ścieżki (Kr. 1892), Ognisko rodzinn (W. 1894), Dziedzice Otoka (W. 1895). Większość utworów literackich P. stanowiły powieści historyczne, popularyzujące różne okresy dziejów polskich, takie jak: Z przeszłości (W. 1882), Z lat minionych (W. 1887), Na pobratymczej ziemi. Cztery powieści… (W. 1889), cykl Powieści historyczne (7 tomów, Pet. 1898–1904) o dziejach Polski piastowskiej, Dworzanin królewicza Jakuba (W. 1902), W słońcu (W. 1904) i in. Powieści dotyczące dziejów Polski porozbiorowej, jak np. Po ciernistej drodze (1896) czy Odwet (1897), ze względów cenzuralnych wydawała w Krakowie pod pseud. Teresy Jadwigi Gałęzowskiej. Systematyczny zbeletryzowany obraz dziejów Polski dała w książkach Opowiadania ciotki Ludmiły o dawnych czasach i ludziach (W. 1891) i Nowe opowiadania ciotki Ludmiły (Pet. 1897). Adaptowała dla młodzieży powieści J. I. Kraszewskiego „Krzyżacy” pt. Pod Grunwaldem (W. 1898). Zajmowała się również biografistyką w zbeletryzowanej formie: Ciche niewiasty (W. 1896), Dwaj mistrze. Życiorysy Stanisława Moniuszki i Fryderyka Chopina (W. 1898), Obrazki z życia znakomitych Polaków i Polek (Pet. 1899), oraz powieści o życiu Klementyny Hoffmanowej i Narcyzy Żmichowskiej: Klementyna (W. 1905) i Gabriela (W. 1906). Tematem licznych powieści P. były wydarzenia z historii powszechnej, m. in. Dwie siostry (W. 1894), Na dworze landgrafów Turyngii (W. 1895), Z obcych dziejów (W. 1896), Aktea (W. 1897), Błysnęło i zgasło (W. 1898), Książę gór i przepaści (W. 1899), Brzask (1906). Kilka utworów P. tłumaczonych było na język czeski, ona sama przetłumaczyła lub przerobiła dla młodzieży kilka powieści, jak np. „Walkę” E. Zoli (W. 1895), „Orle skrzydła” J. Servières (W. 1898), „Córka faraona” G. Ebersa (W. 1899) oraz „Światła i cienie” F. W. Ferrera (W. 1907). W r. 1896 obchodzony był uroczyście jubileusz 25-lecia pracy pisarskiej P.
W swojej twórczości P. realizowała pozytywistyczny program wychowawczy. Zachęcała młodzież do nauki, pracy, wytrwałości, solidarności i zgody, a zwalczała lenistwo, egoizm i przesądy stanowe. Moralizatorstwo jej powieści utrzymane było w jednakowym schemacie: zło zostaje ukarane, dobro nagrodzone. Miała też tendencję do tworzenia idealnych wzorów i do tuszowania konfliktów społecznych i psychologicznych. Krytycy literatury (np. Piotr Chmielowski) stwierdzali mierną niekiedy wartość literacką jej utworów, mimo to poczytność powieści i opowiadań P. wśród dzieci i młodzieży była ogromna; porównywano ją z poczytnością powieści Kraszewskiego wśród dorosłych. Utwory jej były często wznawiane. Oddziałała także na dalszy rozwój polskiej literatury dla młodzieży, tworząc swojego rodzaju szkołę, do której należały, m. in. Zofia Urbanowska, Władysława Izdebska, Bronisława Porawska, Maria Julia Zaleska i Zuzanna Morawska. Zmarła w Warszawie 27 VI 1906 i pochowana została na cmentarzu Powązkowskim. Rodziny nie założyła. Po śmierci P. ufundowano stypendium jej imienia dla nauczycielek ludowych.
Nowy Korbut, XV (bibliogr., wykaz pseud.); Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1864–1903; toż za l. 1904–18; W. Enc. Powsz. (PWN); Enc. Ultima Thule; Encyklopedia Warszawy, W. 1975; Enc. Wych.; Podręczna Encyklopedia Pedagogiczna, Lw. 1925 II 364–5; W. Enc. Ilustr.; Album pisarzy polskich (współczesnych), Oprac. S. Demby, W. 1901 (fot.); Mały słownik literatury dla dzieci i młodzieży, W. 1964; Roczn. Nauk.-Liter. Artyst. (Okręta) W. 1905; – Kuliczkowska K., Literatura dla dzieci i młodzieży w l. 1864–1918, W. 1975 s. 34–7; Morawska Z., Teresa Jadwiga, „Wieczory Rodzinne” 1896 nr 51 s. 401; Prażmowska T., Śp. Jadwiga Papi, „Bluszcz” 1906 nr 27 s. 309 (fot.); S. G., 25-lecie na niwie literacko-pedagogicznej T. J. Papi, „Biesiada Liter.” 1896 nr 51 s. 402 (fot.); Skotnicka G., Pozytywistyczne powieści z dziejów narodu dla dzieci i młodzieży, Gd. 1974; Szczęsna, T. J. Papi, „Bluszcz” 1896 nr 53 s. 417–18 (fot.); Szyc[ówna] A., Teresa Jadwiga Papi, „Przegl. Pedagog.” 1897 nr 1 s. 2–4; Świątyńska Z., Tematyka biograficzna w twórczości T. J. Papi, Prace Nauk. Uniw. Śląskiego, Nr 138, Kat. 1976 s. 83–113; taż, Zbeletryzowane podręczniki do nauki dziejów ojczystych T. J. Papi, tamże Nr 89, Kat. 1975; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Udział kobiet w tajnym i jawnym ruchu społeczno-kulturalnym w Warszawie w latach 1880–1914, w: Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie, W. 1961; taż, Z dziejów tajnych pensji żeńskich w Królestwie Polskim, Rozpr. z Dziej. Oświaty, Wr. 1967 X 121–59; – „Biesiada Liter.” 1906 nr 29 s. 56–7 (fot.); „Bulletin Polonais” 1906 nr 217 s. 232; „Głos” 1896 nr 52 s. 1225–8; „Kraj” 1906 nr 25 s. 17; „Kur. Warsz.” 1906 nr 177 s. 7; „Nasz Kraj” T. 2: 1905 z. 1 s. 42; „Przegl. Tyg.” 1896 nr 51 s. 575; „Przyjaciel Dzieci” 1877 nr 31, 1896 nr 52 s. 615 (fot.), 616, 1906 nr 26 s. 401, nr 28 s. 436; „Roczn. Pedagog.” 1881 s. 161–2; „Świat” 1906 nr 27 s. 24; „Tyg. Illustr.” 1896 nr 50 s. 990 (fot.), 1906 nr 27 s. 531; „Wędrowiec” 1906 nr 27 s. 531; „Wieczory Rodzinne” 1904 nr 49 s. 387, 1906 nr 27 s. 319 (fot.); – B. Jag.: rkp. 6525 IV; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 15, 19; – Informacje Z. Świątyńskiej-Polakowskiej (posiada m. in. odpis aktu ur.).
Stanisław Konarski