Sapieżyna z Zamoyskich Jadwiga (1806–1890), filantropka. Ur. 9 VII w Podzamczu, była wnuczką Adama Kazimierza Czartoryskiego (zob.), szóstym dzieckiem prezesa Senatu Król. Kongresowego, ordynata Stanisława Zamoyskiego i Zofii z Czartoryskich. Do chrztu trzymała ją para włościan z Maciejowic.
Wychowana w surowym rygorze, bez zbytku, otrzymała staranne wykształcenie, mając wśród domowych nauczycieli ks. Jakuba Fałkowskiego, Józefa Korzeniowskiego, Franciszka Lessla. Wzrastała w kulturalnej, patriotycznej atmosferze Pałacu Błękitnego w Warszawie i w sentymentalnej aurze Puław. Spędziła ok. roku (1818/19) w Genewie wraz z matką i siostrą Celiną (później Działyńską, zob.). Dn. 19 XII 1825 wyszła za mąż za ciotecznego brata Leona Sapiehę, którego znała od dziecka. W l.n. niekiedy tylko towarzyszyła mężowi w jego rozjazdach; bawiła się dobrze w Warszawie, została damą honorową («z cyfrą») cesarzowej. Na wiosnę 1830 wyjechała do Paryża i zdążyła jeszcze zabłysnąć w Tuileriach na dworze Karola X.
Gdy L. Sapieha podążył do powstania listopadowego S. pozostała w Paryżu. Po klęsce powstania połączyła się z mężem we Wrocławiu, dzieliła z nim trudne lata w Krakowie i Piskorowicach, prowadząc jak najskromniej gospodarstwo; długo nosiła koszule ze zgrzebnego płótna, a i później jeździła koleją – raczej III kl. Rodziła dzieci, z których pięcioro zmarło w wieku do 7 lat, dwie córki w szesnastym i dwudziestym roku życia. Z chorującymi dziećmi jeździła do uzdrowisk i na Riwierę (1841/2). Od r. 1840 była gorliwą wyznawczynią hydroterapii W. Priessnitza, kilka lat spędziła z dziećmi w Freiwaldau (Frývaldov) w sąsiedztwie Grafenbergu. Leczenie «prysznicami» stosowała i później w Krasiczynie.
Oddana pobożności, cel życia znalazła S. w aktywności dobroczynnej. We Lwowie stanęła na czele Tow. Dobroczynności św. Wincentego a Paulo. Tamże w głodowych latach organizowała rozdawnictwo «zupy rumfordzkiej». Dla ofiar rabacji 1846 r. urządziła «dom roboczy», «cerownię» dla sierot dziewcząt i «małą bursę» dla chłopców. Z tych sierocińców wyrosły: Zakład św. Teresy, prowadzony przez zakonnice, później też szpital dziecięcy św. Zofii na 120 łóżek (Teresa i Zofia – patronki zmarłych młodo córek S-y), a nadto jeszcze Dom Opatrzności – przytułek dla żebraków, z oddziałem dla «upadłych dziewcząt», połączone ze szwalnią i warsztatami (stolarskim, szewskim, krawieckim). Stopniowo zakłady te zdobyły własne siedziby na przedmieściach Lwowa, zawsze z kaplicą, oraz fundusze na stałe zaopatrzenie. Także w Przemyślu pod patronatem S-y powstało Tow. Dobroczynności i ochronka. Na wszystkie te charytatywne cele S. organizowała we Lwowie nieustanne kwesty, loterie fantowe, koncerty, festyny, wenty i bazary; złośliwi twierdzili, że świadczyła biednym z użebranego grosza, nie z własnej kieszeni. Wspomagała też katolickie Stowarzyszenie Rękodzielnicze «Skała».
Jako żona prezesa licznych organizacji, później zaś marszałka krajowego, prowadziła S. w lwowskim pałacu dom otwarty; w r. 1845 grała Barbarę Zapolską w przedstawieniu amatorskim komedii „Odwet czyli Barbara Zapolska” L. A. Dmuszewskiego na cel dobroczynny. Przestrzegała polskiego charakteru swego salonu, niechętnie posługiwała się w nim francuszczyzną. W grudniu 1851 zaskoczył ją w Paryżu zamach stanu L.N. Bonapartego. Pośpiesznie wyjechała wtedy do Poznania pod opieką brata swego Władysława Zamoyskiego. Z bratem tym utrzymywała stałą korespondencję. W r. 1863 w Krasiczynie urządziła szpital dla rannych powstańców. Opiekowała się także szpitalami we Lwowie i Cieszanowie. Nie aprobując ryzykownych przedsięwzięć politycznych syna swego Adama (zob.), czuła się z nim solidarną, a w lutym 1864 ułatwiła mu ucieczkę z więzienia. Przebieg obrad sejmowych lat sześćdziesiątych śledziła uważnie z marszałkowskiej loży, z robótką «na biednych» w ręku. Pomawiano ją, że stosuje towarzyski ostracyzm wobec politycznych przeciwników swego rodu. Po śmierci męża stopniowo wycofywała się z publicznej działalności, przekazując synowej Jadwidze opiekę nad instytucjami dobroczynnymi. Miasto Lwów w r. 1886 wybiło na jej cześć medal pamiątkowy. Zmarła 29 III 1890 w Krasiczynie i tamże 2 IV w grobach rodzinnych została pochowana.
Dane o dzieciach S-y – zob. życiorys męża Leona Sapiehy.
S. bywa identyfikowana z «Zupą Rumfordzką», postacią z pamfletu L. Borkowskiego, „Parafiańszczyzna” (P. 1849 II); supozycja ta wszakże budzi wątpliwości.
Nie dokończony portret S-y przez G. Haytera (1830, olej); Portret przez nieznanego malarza (owal, olej), oba w B. Kórn.; Portret w późnym wieku przez L. Horowitza, przed II wojną światową w Krasiczynie (reprod. w: Sapieha L., Wspomnienia. Kr. 1912); Litografia A. Prinzhofera z zaginionego portretu olejnego przez F. Schrotzberga, w Muz. Narod. w Kr. (reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, tabl. 48); – Borkowski, Almanach, s. 139; Żychliński, XI 202; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 s. 56: – Bruchnalska M., Ciche bohaterki, Miejsce Piastowe 1933 s. 305–6 (podob. s. 304, 305); Chołodecki, Księga pamiątkowa, s. 354; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji, Kr. 1933 s. 94; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939; Zakrzewski B., Fredro i Fredrusie, Wr. 1974; Zawadzki W., Księżna Jadwiga z hr. Zamoyskich Sapieżyna. „Bluszcz” 1887 s. 161–2, 169–70; – Chłędowski K., Pamiętniki, Wr. 1951; Horoszkiewicz J., Notatki z życia, Wr. 1957; Jabłonowski L., Pamiętniki. Kr. 1963; Potocka A., Mój pamiętnik. W. 1973: Prek K., Czasy i ludzie, Wr. 1959; Sapieha L., Wspomnienia (z lat 1803 do 1863 r.), Kr. 1912; Szematyzmy Król. Galicji, 1866, 1872; Zamoyska J., Wspomnienia, Londyn 1961; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski, P. 1910–30 I–VI; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 I 51; – „Czas” 1890 nr 66: „Gaz. Lwow.” 1890 nr 74; – AP w Kr.: Arch. Rodzinne Sanguszków sygn. 69; B. Czart.: Ew. 956, 958, 959, 960, 963, 967, 989, 1008, 1009, 1010, 1012, 1043, 1414, Muz. Narod. w Kr. rkp. 1154–1165, 1170–1173, 1200, 1202, 1205, 1206, 1595, 1597; B. Jag.: rkp. 6478, 6531, 9058, 9141, 9211; B. Narod.: rkp. 2825, 2832, 2834, 2837, 2958; B. Ossol.: rkp. 6789, 12911, 13135; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Stefan Kieniewicz