Sokołowski Jakub Dominik Wincenty Kajetan (1784–1837), rysownik, malarz, grafik. Ur. w Wyczółkach pod Warszawą, był synem średniomajętnego ziemianina Ignacego, i Justyny z Grabowskich. Miał kilka sióstr, z których najmłodszą była Anna, 1.v. Andrzejowa Adamska, 2.v. Skimborowiczowa (zob.), inna siostra, Antonina, wyszła za Antoniego Grotthusa, dziedzica dóbr Czułczyce w Chełmskiem.
Dzieciństwo i lata młodzieńcze S. spędził w rodzinnych Wyczółkach. Wcześnie okazał uzdolnienia rysunkowe, które rozwijał w szkole w Warszawie pod kierunkiem F. Pincka (zapewne Ferdynanda, syna znanego rzeźbiarza Franciszka). Ok. r. 1804 powrócił do rodzinnej miejscowości, gdzie powstały pierwsze jego prace, np. akwarela Pies z Wyczółek. W r. 1805, po sprzedaniu Wyczółek z powodu finansowych niepowodzeń, S. przeniósł się z rodzicami w Lubelskie do Czułczyc. Tutaj przeżył dotkliwie rozpad zaręczyn z Albiną Święcicką. Wydarzenie to, przypadające na okres między r. 1810 i 1816, niezupełnie ściśle opisał w swych pamiętnikach Kajetan Koźmian, zmieniając imię S-ego na Józef, zaś nazwisko panny na Świerska. S. przebywał potem w Warszawie i Radziejowicach. W Radziejowicach, posiadłości Józefa Wawrzyńca Krasińskiego, z którym się zaprzyjaźnił, czynny był w przypałacowym teatrze: robił dekoracje do przedstawień i grał role starszych kobiet; występował również na scenach amatorskich Tow. Dobroczynności w Warszawie. Razem z Krasińskim układał komedyjki i śpiewki, np. do komedio-opery „Zamek na Czorsztynie” Karola Kurpińskiego, ozdabiając je rysunkami; układał dowcipne wierszyki, pisywał recenzje różnych dzieł do „Gazety Literackiej”.
Przed r. 1818 wyjechał S. za granicę, podobno z Henrykiem Lubomirskim; był w Eger (na Węgrzech), w Karlsbadzie, Dreźnie, Petersburgu gdzie spotkał się z Aleksandrem Orłowskim, co poświadczają tytuły prac: Orłowski Aleksander w stroju do kąpieli, Orłowski w chwale na angielskim koniu, Żona A. Orłowskiego w stroju kąpielowym. Podróżował także po Włoszech; znalazł tam motywy do rysunków i akwarel jak: Jeździec na tle krajobrazu włoskiego, Podróż do Włoch.
Na l. 1818–25 przypada najważniejszy okres twórczości S-ego: wykonał podówczas mnóstwo humorystycznych portretów osobistości warszawskich i bywalców radziejowickiej rezydencji, współpracował z zakładem litograficznym przy Inst. Głuchoniemych w Warszawie, brał udział w organizowaniu w r. 1823 wystawy sztuk pięknych. W r. 1821 z inicjatywy Juliusza Brinkena, dyrektora wydz. lasów państwowych, uczestniczył S. w polowaniach na żubry w Puszczy Białowieskiej. Swoje wrażenia utrwalił na licznych szkicach; część spośród nich, głównie studia zwierząt, rytowane przez F. Ch. Dietricha, została zamieszczona w książce J. Brinkena pt. „Mémoire descriptif sur la forêt impériale de Białowieża en Lithuanie” (W. 1826, 1828); wspomnieniem udziału w tych łowach był również obraz olejny Polowanie (wł. Muz. Narod. w W., jedyny dotąd zachowany w tej technice). W r. 1819 wespół z Aleksandrem Chodkiewiczem wydał S. pierwsze w Warszawie litografowane studia zwierząt (psów, koni, krów, zajęcy itp.); wyszła także i większa jego litografia Le mercredi des cendres ou partie de traineaux à Villanov, odbita w r. 1821 w zakładzie litograficznym Ludwika Letronne’a. S. pomagał nadto Dietrichowi przy wykonywaniu sztychów z rysunków Michała Stachowicza do dzieła „Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia” (1822–7); przedstawiają one pomniki i sarkofagi królów i książąt polskich w Krakowie. Do dzieła J. W. Krasińskiego „Guide de voyageur en Pologne et dans la Republique de Cracovie” (1822) weszły akwatinty Dietricha wg rysunków S-ego przedstawiające widoki Warszawy, Krakowa, Lublina, Arkadii, Puław. W książce Maurycego Gerarda Witowskiego pt. „Pustelnik z Krakowskiego Przedmieścia czyli charaktery ludzi i obyczajów” (W. 1818) znalazły się rysunki S-ego rytowane przez Ch. Beyera w miedzi. S. rysował również dla czasopism „Muzeum Domowe” i „Sylwan”.
Po powstaniu listopadowym S. przebywał głównie u Krasińskiego, skąd przeniósł się do swej siostry Grotthusowej; zamieszkał na stale w Czułczycach jako dzierżawca wieczysty tamtejszych włości. Niepraktyczny w gospodarstwie i interesach, zniechęcił się także do uprawiania sztuki. Zerwał ze środowiskiem warszawskim. Z biegiem czasu popadał w coraz głębszą melancholię.
Na twórczość S-ego dość obfitą, różnorodną w formie i treści składają się portrety, sceny rodzajowe, pejzaże, studia zwierząt; uprawiał rysunek, akwarelę i grafikę (akwaforta, litografia, rytownictwo). W portretach, które stanowią główny dział jego twórczości, utrwalił S. swoich przyjaciół i znajomych, w większości bywalców salonu gen. Wincentego Krasińskiego. Obok samego generała jego adiutantów Kazimierza Rybczyńskiego i Tadeusza Wyleżyńskiego, gen. Franciszka Morawskiego, rtm. Karola Frankowskiego, hrabiów Waleriana Krasińskiego, Ludwika Jelskiego, Piotra Łubieńskiego, literatów: Kajetana Koźmiana, Ludwika Osińskiego, Kajetana Jaksę Marcinkowskiego. Te wizerunki, przeważnie «en pied» na tle naturalnym, w ujęciu z profilu, wykonane zostały piórem i tuszem, i były kolorowane akwarelą. Rysowane natomiast dla J. W. Krasińskiego portrety aktorów warszawskich w różnych rolach (Ludwik Adam Dmuszewski, Józef Franciszek Wolski, Bonawentura Kudlicz, Ignacy Werowski, Konstancja Dmuszewska) mają także wartość studiów kostiumologicznych. S. utrwalał sceny rodzajowe ukazujące warszawskie sceny uliczne (Dr Czekierski jadący do kliniki), życie miasteczek i wsi (Zaloty na folwarku, Staśkowa pastuszyna [1824], Motyw z procesji), tworzył też sceny batalistyczne. Mniej znane są jego pejzaże: Folwark w Wyczółkach, Pałac na wzgórzu, Miasteczko Zegrze, Wioska z kościołem.
S. był talentem samorodnym; uzdolnienia rysunkowe wykorzystywał bardziej dla rozrywki i zabawy niż profesjonalnie. W swej twórczości kontynuował realizm w duchu Jana Piotra Norblina i A. Orłowskiego. Jego utwory znamionuje silna i energiczna kreska, niekiedy prosta lub twarda, ale i kontrastowa; dają się też zauważyć efekty światłocieniowe. S. zmarł 2 II 1837 we wsi Bukowa (koło Chełma Lub.); pochowany został (obok ojca) na cmentarzu w Czułczycach.
S. nie założył rodziny.
S. jest bohaterem powieści Józefa Korzeniowskiego pt. „Jedynaczka” (Wil. 1855), opisującej historię romansu malarza Józefa Sokołowskiego z Pelagią Buczyńską.
Prace rysunkowe i malarskie S-ego przechowują: Muz. Narodowe w Krakowie (188 akwarel i rysunków), Muz. Narodowe w Warszawie (34 akwarele i rysunki, głównie portrety, oraz jeden obraz olejny), B. Jag. w Krakowie (m.in. Opis ubioru dziewczyny i chłopa ze Wschodniej Małopolski) i B. Ossol. we Wrocławiu.
Autoportret w całej postaci (akwarela na białym kartonie) w Muz. Narod. w W., reprod. w: Kraushar A., Typy i oryginały warsz., W. 1913; Autoportret w popiersiu z lewego profilu (rys. węglem i białą kredką), Autoportret: Sokołowski w roli służącego w komedii „Dwie tajemnice” (rys. piórem), oba w Muz. Narod. w Kr.; – Estreicher w. XIX; Bibliogr. Warszawy 1904–18, IV; Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. bibliogr. sztuki, II; Enc. Org.; Kołaczkowski J., Słownik rytowników polskich, Lw. 1874; Krótkie wzmianki o malarzach pol.; Rastawiecki, Słown. malarzów, II, III; tenże, Słown. rytowników; Słown. Pracowników Książki Pol.; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (Z. Batowski); Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Batowski Z., Zbiór graficzny w Uniw. Warsz., W. 1928 s. 53, 56; Blumówna H., Motyw rodzajowy w polskim rysunku XIX w., (Katalog wystawy w Muz. Narod. w Kr.), W. 1957; Chwalewik, Zbiory pol., I 253; Katalog Wystawy Sztuka Warszawska, W. 1962; Kraszewski, Catalogue d’une Collection; Suchodolska M., Jakimowicz I., Jaworska J., Rysunki z kolekcji J. I Kraszewskiego w Muz. Narod. w W., W. 1961; Widoki architektoniczne w malarstwie polskim 1780–1880, W. 1964; Kociatkiewiczówna M., Przewodnik po Muzeum Ordynacji Krasińskich, W. 1930 s. 25–9; – Banach A., Polska książka ilustrowana 1800–1900, Kr. 1959; Banach J., Michała Stachowicza „Monumenta Regum Poloniae Cracoviensia”, w: „Folia historiae artium”, T. 12: 1976 s. 131–55; Batowski Z., Z korespondencji Norblina, „Lamus” (Lw.) 1910 z. 8 s. 529–31; Blumówna H., Rysunki i akwarele Jakuba Sokołowskiego w zbiorach Muz. Narod. w Kr., w: Rozpr. i spraw. MNK, Kr. 1960 VI 88–117; Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; Jaworska J., Radziejowice: zespół architektoniczno-parkowy w wieku Oświecenia, „Biul. Hist. Sztuki” 1952 nr 3 s. 57, 64; Kozakiewicz, Warsz. wystawy sztuk pięknych; Kraushar A., Typy i orginały warszawskie, W. 1913 s. 5–17; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce, Kr. 1902; Piątkowski H., Album sztuki polskiej, W. 1901 s. 70–1, 194; Roman M., Wiadomość o Jakubie Sokołowskim, „Gaz. Warsz.” 1854 nr 328, 329 s. 4; Sienkiewicz J., Derwojed J., Rysunek polski od Oświecenia do Młodej Polski, W. 1970; Widacka H., Dietrichowie – rytownicy warszawscy, W. 1989; – Koźmian K., Pamiętniki, Kr. 1865 III (toż, przedruk, Wr. 1972); Krasiński J., Pamiętniki od r. 1790–1831, P. 1877 s. 44, 49, 65, 125, 139; – „Bibl. Warsz.” 1852 t. 2 s. 551–2; „Czas” 1852 nr 119, 120, 121; „Gaz. Warsz.” 1853 nr 320; „Tyg. Ilustr.” 1902 nr 50, 1924 nr 50; – AGAD: Teki Skimborowicza, Papiery Sokołowskich, rkp. XXI 3/12, XXIV 1/23, XXV 14, 236; AP w L.: Księga duplikat aktów ur., małżeństw i zejść paraf. Czułczyce z r. 1837 s. 16 (metryka śmierci S-ego nr 3); B. Jag.: rkp. 7862 IV (Autografy ze zbioru W. Górskiego); B. Ossol.: rkp. 12891/II (Papiery Skimborowicza); – Majblat R., Jakub Sokołowski – życie i twórczość, 1784–1837, L. 1984 (mszp. monografii z katalogiem prac), u autora życiorysu.
Michał Domański