Rozdrażewski (Rozrażewski) Jakub Hieronim h. Doliwa (ok. 1621–1662), kasztelan kaliski, potem wojewoda inowrocławski. Był synem krajczego królowej, Jana (zob.) i Gryzeldy z Sobieskich.
Po rychłym zgonie rodziców opiekowali się R-m i jego starszym bratem Krzysztofem Aleksandrem wyznaczeni przez ojca opiekunowie, m. in. krewny z linii nowomiejskiej, kaszt. międzyrzecki Hieronim Rozdrażewski (zob.). W końcu r. 1632 zapisał się R., wraz z bratem, na Uniw. Krak., gdzie studiował co najmniej do r. 1635. Latem 1638 udali się młodzi Rozdrażewscy przez Gdańsk w podróż na Zachód. Przebywali przez pewien czas w Niderlandach, gdzie zginął Krzysztof. W r. 1641 bawił R. w Lowanium i w Brukseli, miał również odwiedzić Londyn. W r. 1642 był już w kraju i zapewne przez wuja Jakuba Sobieskiego, woj. ruskiego, miał jakieś związki ze stronnictwem dworskim. W listopadzie t. r. zlecił mu bowiem Władysław IV legację na przedsejmowy sejmik w Środzie, zwołany na styczeń 1643. W tym czasie zbliżył się R. do Opalińskich, zwłaszcza do Krzysztofa, woj. poznańskiego, i przez krótki okres uchodził za starającego się o rękę jego najmłodszej siostry Zofii. Już jednak w poł. czerwca 1643 zaczęto snuć podejrzenia, iż konkury R-ego skierowane są nie do panny Zofii, lecz do jej starszej siostry Anny Beaty, dopiero co owdowiałej po marszałku nadwornym kor. Stanisławie Przyjemskim. Mimo niechęci Opalińskich, którzy woleliby widzieć w R-m męża Zofii, R. postawił na swoim i w poł. 1644 r. jego konkury zyskały aprobatę K. Opalińskiego. Towarzyszył R. wojewodzie w podróży do Krakowa na pogrzeb Cecylii Renaty w czerwcu t. r., a 2 X odbył się w Koźminie nadzwyczaj szumnie ślub R-ego z Anną Beatą Przyjemską. Uroczystość uczcił w „Epithalamium zaśpiewanym w Koźminie” Samuel Twardowski. Żona wniosła R-emu m. in. star. konińskie, a krytyczny do niedawna K. Opaliński, który w r. 1643 nazywał go «młodzikiem pysznym, nieunoszonym, niestatecznym, z nikim godnym nie konwersującym, wszetecznikiem i pijanicą…» uznał teraz, iż R. to «Pański zgoła człowiek i umie sobie barzo począć a im dali tym więcej» i beształ brata Łukasza za nieprzysłanie ślubnego podarku. «Siłaż nam przez tego Szwagra przybyło» – entuzjazmował się Krzysztof po średzkim sejmiku przedsejmowym w grudniu 1644. Wówczas to został R. wybrany po raz pierwszy na posła na sejm. Był R. brany pod uwagę w królewskich projektach wojny z Turcją. W zestawionym w r. 1646 planie komputu na tę wojnę przewidziano 100-konną rotę husarską R-ego. Na przedsejmowym sejmiku w Środzie 13 IX 1646, gdy podjęto uchwałę o powołaniu żołnierza powiatowego w celu ochrony Wielkopolski przed rabunkami zaciężnych i napadami «kup swawolnych» głównie ze Śląska, otrzymał R. list przypowiedni na rotę husarską (100 koni). Wówczas też «z miłości ku Ojczyźnie» zgłosił zaciągnięcie ponad przewidziany limit chorągwi kozackiej. Wraz z kaszt. przemęckim Adamem Rozdrażewskim został R. komisarzem mającym decydować o użyciu owego powiatowego zaciągu. Z sejmiku tego, na którym, jak pisał K. Opaliński «stanął we wszystkim jako brat», posłował R. na sejm; został na nim powołany do komisji, której powierzono traktowanie o pokój z królem szwedzkim.
Na przedkonwokacyjnym sejmiku średzkim 9 VI 1648, obradującym pod wrażeniem klęski pod Żółtymi Wodami i Korsuniem, uchwalono wystawić z Wielkopolski trzy pułki arkabuzerii: dwa z nich (po 600 koni), jeden pod dowództwem R-ego, a drugi pod Andrzejem Grudzińskim przeznaczono na pomoc wojsku na Ukrainie. Podczas sejmu konwokacyjnego wyznaczono R-ego do rady wojennej przy regimentarzach; nie wiadomo, czy był wówczas w Warszawie, ponieważ brak jego podpisu pod konfederacją generalną. Możliwe jednak, iż wyjechał wcześniej. Nie wiadomo także, czy R. brał udział w kampanii piławieckiej (Wielkopolska wystawiła ostatecznie inne jednostki i pod innym dowództwem), choć uczestniczyła w niej jego dragonia. W r. 1649 posłował R. na sejm koronacyjny i konfirmację generalną praw, wystawioną przez Jana Kazimierza, poświadczał jako «comes a Rozdrażow» T. r. został mianowany kasztelanem kaliskim. Dn. 20 IX t. r. (owdowiały w maju 1648) zawarł R. powtórny związek małżeński (ślub na zamku królewskim w Warszawie) z Katarzyną z Opalińskich, córką marszałka w. kor. Łukasza (zob.), a wdową po star. lubelskim Zbigniewie Firleju (zob.). Na sejmie 1649/50 deputowano R-ego z senatu do komisji mającej rozsądzać spory graniczne między Wielkopolską a Śląskiem. W czerwcu 1651 stawił się R. pod Sokalem na czele regimentu w sile 619 żołnierzy, aczkolwiek w myśl uchwały sejmiku średzkiego z 2 VI przewidziano zaciągnąć ich 1 200. Dodatkowo przyprowadził R. na berestecką wyprawę 100-konną rotę husarską zaciągniętą prywatnie, która później (1652–3) weszła do komputu kor. (25 III 1654 odbierał R. za nią pieniądze w Warszawie). Jako senator nie przejawiał R. aktywnej działalności politycznej także po objęciu w r. 1652 (po 30 III) woj. inowrocławskiego. Możliwe, iż był wówczas związany z opozycją i osobą Hieronima Radziejowskiego, który w spisanym w lutym 1652 testamencie, przed opuszczeniem kraju, mianował R-ego jednym z opiekunów swych dzieci. Wiadomo też, iż pisał do niego ze Szwecji w maju 1652. Na drugim sejmie 1652 r. wyznaczono R-emu rezydencję przy królu na 1. półr. 1653 r. W czerwcu 1655 był R. z pospolitym ruszeniem pod Ujściem, brał udział w pertraktacjach ze Szwedami i Radziejowskim oraz mimo pewnych oporów podpisał kapitulację województw wielkopolskich. Wcześniej natomiast od innych opuścił obóz i udał się do Poznania, gdzie 27 VII wniósł protest do akt grodzkich przeciw kapitulacji pod Ujściem jako aktowi zdrady. Później schronił się prawdopodobnie na Śląsku. Wiosną 1656 należał do organizatorów partyzantki antyszwedzkiej w Wielkopolsce, był jednym z przywódców zawiązanej we Wrocławiu 15 III konfederacji wielkopolskiej. W kwietniu t. r. wraz z woj. kaliskim Andrzejem Grudzińskim, woj. podlaskim Piotrem Opalińskim i kaszt. poznańskim Krzysztofem Grzymułtowskim stanął na czele pospolitego ruszenia wielkopolskiego zgromadzonego pod Kaliszem i na czele jego oddziałów wziął udział w zdobyciu i spaleniu Leszna. Wystawił wówczas także własną chorągiew. W maju uczestniczył w próbie zdobycia Kościana; oddziały R-ego blokowały miasto od północy uniemożliwiając załodze szwedzkiej komunikację z Poznaniem, 10 V stawiły czoła wypadowi Szwedów. Przybyła z Poznania odsiecz została dzięki temu całkowicie rozgromiona. W 2. poł. maja, po połączeniu się z wojskiem Stefana Czarnieckiego, oddziały R-ego wzięły udział w walkach o wyzwolenie Warszawy. W końcu sierpnia oddziały R-ego i P. Opalińskiego stoczyły ciężką walkę z dywizją J. Wrzeszowicza, a po tym zwycięstwie i po długim oblężeniu 8 XI 1656 zdobyły Kalisz. W czerwcu 1657 dziękował R-emu Jan Kazimierz za wystawienie własnym sumptem 100 dragonów i prosił o przysłanie ich do swego boku.
Pozostawał R. w dobrych stosunkach z Marią Ludwiką. W grudniu 1660 zwracała się ona doń o pomoc w przyśpieszeniu przesłania do Berlina listów króla w sprawie elbląskiej elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi. Jak się wydaje, R. utrzymywał kontakty z elektorem za pośrednictwem J. Hoberbecka. W styczniu 1661 królowa wzywała R-ego na spotkanie z królem do Częstochowy. Również zapewne w porozumieniu z królową działał R. na sejmie t. r., kiedy to włączył się do akcji na rzecz przywrócenia do czci H. Radziejowskiego.
Po wczesnej śmierci brata stał się R. jedynym spadkobiercą dóbr rodzinnych, których główną podstawę stanowiły klucz krotoszyński i rozdrażewski w Kaliskiem. Pierwsze małżeństwo zwiększyło jego stan posiadania (w r. 1645 oprawił 100 tys. złp. posagu żony na mieście Krotoszynie i 8 wsiach), lecz nie w sposób znaczący, ponieważ żona miała z pierwszym mężem Stanisławem Przyjemskim (zob.) dzieci i one to były głównymi spadkobiercami po matce. Druga żona, w swym pierwszym małżeństwie bezdzietna, wniosła mu w posagu 736 tys. złp. (w tym dobra Wiązowna na Mazowszu). Do star. konińskiego dołączył R. w r. 1649 star. kolskie, scedowane mu 22 IX przez Jerzego Daniłowicza (24 III 1654 zrezygnował z niego na rzecz Wojciecha Szołdrskiego). W r. 1652 dostał R. z cesji (7 XI) P. Opalińskiego star. odolanowskie. R. lubił rozmach i otaczał się przepychem. Dwór jego składał się z wielkiej liczby szlachty, podobnie jak liczny był fraucymer jego żony. Utrzymywał kapelę nadworną, malarzy i liczną służbę domową. Najazd szwedzki i łupiestwa nieprzyjaciela poważnie nadwerężyły fortunę R-ego. Kosztowności zdeponowane przez żonę w klasztorze bernardynów w Kobylinie zostały zrabowane. Do tego dołączyła się nieumiejętna gospodarka, toteż doszło do wielkiego zadłużenia dóbr i pod koniec życia był R. zupełnym bankrutem. W chwili, gdy sporządzał testament, obliczał R. swoje długi na 1 milion 100 tys. złp., przy czym sumami tymi obciążone były zarówno dobra jego, jak i żony. Jej też pozostawił R. zajęcie się uregulowaniem tych zobowiązań. Na egzekutorów testamentu wyznaczył Piotra i Jana Opalińskich, Władysława Leszczyńskiego, Krzysztofa Grzymułtowskiego oraz Wojciecha Jaraczewskiego, star. wschowskiego. Zmarł 4 IV 1662 po długiej chorobie (już 10 XI 1661 był poważnie chory). Pogrzeb odbył się 27 XI 1662 w Koźminie. Wdowa znalazła się w rozpaczliwym położeniu finansowym, musiała toczyć upartą walkę o uratowanie resztek fortuny. Po jej zgonie (1681) spadkobiercy spłacili długi sprzedając w r. 1685 dobra krotoszyńskie kuchmistrzowi kor. Franciszkowi Gałeckiemu.
Z pierwszego małżeństwa z Anną Beatą z Opalińskich, 1. v. Przyjemską, pozostawił R. syna Jana Franciszka (zm. 1685), kaszt. międzyrzeckiego (1681) i star. odolanowskiego, posła do Wiednia w sprawie ligi antytureckiej. Z małżeństwa z Katarzyną z Opalińskich, 1. v. Firlejową, pochodzili synowie: Stanisław, star. odolanowski, Michał, star. średzki i odolanowski (1694), i Adam oraz córki: Ludwika Teresa, która przed r. 1686 wyszła za Marcina Oborskiego, woj. podlaskiego (zob.), i Zofia Anna (zm. 1718), od 29 V 1670 żona Aleksandra Jana Wężyka z Woli Wężykowej, starościca sieradzkiego, późniejszego kaszt. konarskiego.
Estreicher; Niesiecki; Żychliński, II; Urzędnicy, I z. 2; Wpol. Słown. Biogr.; – Dzieje Wielkopolski, P. 1969 I; Jarochowski K., Wielkopolska w okresie pierwszej wojny szwedzkiej, P. 1864 s. 27, 65, 78; Kersten A., Hieronim Radziejowski, W. 1988; Kot S., Polska Złotego Wieku a Europa, W. 1987; Krotoski K., Dzieje miasta Krotoszyna, Krotoszyn 1930; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924 s. 298, 439; tenże, Wojna szwecka, W. 1914 s. 71, 75, 84; Nowak T., Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w r. 1656, „Roczn. Gdański” T. 11: 1937; Polska w okresie drugiej wojny północnej, W. 1957 II; Sajkowski A., Dwaj pamiętnikarze wielkopolscy XVII w., „Studia i Mater. do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” T. 4: 1958 s. 211; tenże, Włoskie przygody Polaków w XVI–XVIII w., W. 1973; Sauter W., Krzysztof Żegocki, P. 1981 s. 41; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., V; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965; – Album stud. Univ. Crac., IV 143; Kochowski W., Lata potopu, W. 1966; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1659–1665, Wr. 1978 s. 103, 161; Opaliński K., Listy do brata Łukasza, Wr. 1957; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1 (syn Jan Franciszek); Urkunden u. Actenstücke, IX; Vol. leg., IV 89, 159, 263, 295, 386; – AGAD: Metryka Kor. 191 k. 236–236v.; AP w Kr.: Arch. Krzeszowickie Potockich, rkp. 3227 (list K. Rozdrażewskiej o pogrzebie męża do A. Lubomirskiego); AP w P.: Poznań Grodz. 117 k. 447, 572v., Grodz. 693 k. 464, 792v., Grodz. 694 k. 541–541v.; B. Kórn.: Materiały Włodzimierza Dworzaczka; – Informacje Mirosława Nagielskiego z W. na podstawie: AGAD: ASK VI ks. 4 k. 422; AP w P.: Kalisz Grodz. 173 k. 763–764, Grodz. 271 k. 775–780; B. Czart.: rkp. 2774 IV k. 204; B. PAN w Kr.: rkp. 1404 cz. III s. 75; Informacje Sławomira Leitgebera z P. na podstawie własnej pracy „Wężykowie h. Wąż” (mszp.) oraz AGAD: Inscr. Castr. Viel. 83 k. 727–728 (testament R-ego); – Kartoteka posłów sejmowych XVII w. w Red. PSB.
Witold Kłaczewski