Potocki Jakub Ksawery Aleksander (1863–1934), ziemianin, twórca fundacji do badań nad rakiem i gruźlicą. Ur. 26 I w Berlinie, był synem Stanisława (zm. 11 XII 1887) i Marii z Sapiehów (ur. 1836), miał siostrę Izabelę, żonę ordynata łańcuckiego Romana Potockiego. Po ukończeniu gimnazjum w Berlinie studiował prawo w l. 1885–8 w Dorpacie i rolnictwo w l. 1888–90 w Wyższej Szkole Rolniczej w Berlinie. P. przejął po ojcu rozległe latyfundium, w skład którego wchodziło 38 folwarków w pow. Brzeżany, dobra Helenów i Jaktorów w pow. Błonie, Miastków i Osieck w pow. Garwolin, Wysokie Litewskie i Telatycze w pow. Brześć nad Bugiem, Pratulin w pow. Biała Podlaska – później Bałabanówka w pow. Konstantynów (ogółem ok. 30 000 hektarów, w czym ponad 60% lasu), 16 pałaców i dworów, dwie kamienice w Paryżu, udziały w bankach i przedsiębiorstwach elektryfikacyjnych francuskich. Początkowo sam interesował się rozwojem swych majątków, przy czym okazał się hojnym testatorem na rzecz budowy kościołów, domów ludowych, szpitali, sierocińców, domów dla starców – zarówno dla Polaków, jak i Ukraińców – wspierał także polskie towarzystwa charytatywne w Berlinie i Paryżu. W tym okresie przekazał też dla Ossolineum obrazy Jana Matejki: Unia lubelska i Wit Stwosz. W Helenowie założył dużą bibliotekę, w skład której weszły zakupione lub odziedziczone księgozbiory Kazimierza Stronczyńsskiego, Feliksa Bentkowskiego, Jana Wincentego Bandtkiego, Sapiehów z Wysokiego Litewskiego, Paców, Zofii Potockiej. Zawierała ona 2 700 starodruków, kolekcję literatury angielskiej, francuskiej, zbiory kartograficzne, rękopisy. Drugą taką bibliotekę posiadał w Bałabanówce na Ukrainie, która w r. 1918 została całkowicie zniszczona. Potem, trawiony przewlekłą chorobą, zlecił sprawy majątkowe nieuczciwym plenipotentom.
Gdy w r. 1932 wybudowano wreszcie w Warszawie Instytut Radowy, który powstanie swoje zawdzięczał inicjatywie Marii Skłodowskiej-Curie i ofiarowaniu przez nią radu, P. – już wtedy wdowiec i ostatni z brzeżańskiej linii Potockich – zapisał w r. 1934 cały swój majątek wartości 37 000 000 zł na fundację dla badań nad rakiem i gruźlicą, natomiast cenniejsze obrazy, gobeliny, rzeźby i meble wartości 800 000 zł na rzecz Muzeum Narodowego w Warszawie, a bibliotekę helenowską liczącą 12 000 tomów na rzecz Biblioteki Publicznej w Warszawie. Księgozbiór ten zrabowali w czasie drugiej wojny światowej Niemcy, ale odnaleziono go w Pruszkowie w całości i w r. 1945 przekazano z powrotem Bibliotece Publicznej w Warszawie. Wprawdzie faktyczne przejęcie fundacji przez rząd przeciągało się z powodu nieuczciwości plenipotentów przez dwa lata i stało się przedmiotem interpelacji w Sejmie, ostatecznie Min. Opieki Społecznej uregulował wszystkie sprawy; uporządkowana gospodarka fundacyjna przynosiła co roku coraz większe dochody, umożliwiające wyposażenie Instytutu Radowego w odpowiednią aparaturę, tworzenie filialnych ośrodków (szczególnie w Wilnie, którym kierował Kazimierz Pelczar), rozwój badań nad gruźlicą (Witold Orłowski), liczne stypendia specjalizacyjne dla lekarzy i uczonych, krajowe i zagraniczne. Z usposobienia skromny i unikający rozgłosu, przyjął P. jednak obywatelstwo honorowe Brzeżan, członkostwo honorowe stowarzyszenia «Opieka Polska» w Berlinie, a krótko przed śmiercią Wielką Wstęgę Orderu Polonia Restituta. Zmarł 27 IX 1934 w Helenowie, pochowany został w kościele parafialnym w Brzeżanach.
W małżeństwie zawartym w r. 1899 z Teresą z Zamoyskich P. był bezdzietny.
Słown. Geogr., I (Brzeżany), II (Helenów, Jaktorów), VII (Osieck), IX (Pratulin), XII (Telatycze), XIV (Wysokie Litewskie); Słown. Pracowników Książki Pol., s. 709; Borkowski, Almanach, s. 756–7; Uruski; Żychliński, XIV 73, XXII 183; – Fischer A., Ofiarność Lwowa na cele naukowe, Lw. 1925 s. 14; Fundacja imienia Jakuba Potockiego w świetle aktów i dokumentów 1934–1937, W. 1938 (fot.); Najdus W., Szkice z historii Galicji, W. 1958 I–II; – Album Academicum der Kaiserlichen Universität Dorpat, Dorpat 1889 s. 840; – „Kur. Warsz.” 1934 nr z 28, 29, 30 IX; – Arch. uniwersytetu w Berlinie: Studienregister der Landwirtschaftlichen Hochschule zu Berlin.
Stanisław M. Brzozowski