Mertens (Martins, Martens, Mertensai, Mertois, Merttens) Jakub (zm. 1609), malarz i mieszczanin krakowski. Z pochodzenia był Flamandem. Od r. 1577 kształcił się u Huybrechta Brüggemana w Antwerpii. Przed r. 1589 przybył do Krakowa, w t. r. bowiem (23 X) przyjęty został jako mistrz do cechu malarzy. Prawo miejskie otrzymał w r. 1593. W Krakowie ożenił się z Barbarą, wdową po malarzu Pawle Czumturn (Tomtorn). Miał kilka zatargów z Kasprem Kurczem, malarzem krakowskim. W r. 1597 występuje w aktach w związku ze sprawami majątkowymi. W r. 1598, planując wyjazd do ojczyzny, spisał M. testament, w którym pozostawił kwotę 1 500 zł żonie (zapis ten znany Ambrożemu Grabowskiemu, w późniejszych latach zaginął). W r. 1601 wybrany został starszym cechu malarzy. W r. 1605 złożył na M-a skargę Franciszek Bisaldi, kurdybannik krakowski, w której, powołując się na kilka dekretów rady miejskiej, wzywa malarza, aby nie trzymał w swoim mieszkaniu «nierzadne białogłowy». W r. 1606 ukarany był M. aresztem, skąd uwolniony został za poręczeniem malarza Franciszka Śniadeckiego. W r. 1609 (25 III) cech nakazywał M-owi, «aby służebnice odprawił, a z małżonką swoją żył w zgodzie». M. miał prowadzić duży warsztat skupiający wokół siebie licznych, także pochodzących z Niderlandów, artystów. Zmarł w czerwcu (przed 26) 1609. Pozostawił syna, nieznanego imienia, którego w r. 1608 zapisał do cechu malarzy. Żona M-a (zm. w listopadzie 1612) dwukrotnie brała po śmierci męża jałmużnę od cechu (1610 i 1612).
Jedyne sygnowane dzieło mistrza Zwiastowanie w kościele Mariackim wskazuje, że M. był utalentowanym malarzem i tworzył w duchu manieryzmu renesansowego (w jego północnej, powstałej na gruncie impulsów włoskich wersji). Zwiastowanie świadczy też o kolorystycznych zdolnościach, i zamiłowaniach M-a oraz skłonnościach do dekoracyjności i specyficznej elegancji. W szerszym aspekcie jest M. przedstawicielem infiltracji wpływów niderlandzkich w Polsce.
Rastawiecki, Słownik malarzów, II; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler, (Z. Batowski); Katalog zabytków sztuki w Polsce, IV cz. 2; – Fischinger A., Kasper Kurcz – renesansowy malarz krakowski, „Studia Renesansowe” (Wr.) T. 2: 1957 s. 220, 336; Gąsiorowski W., Cechy krakowskie, Kr. 1860; Klein F., Obraz J. M-a, Zwiastowanie Najśw. Panny Marii, Spraw. Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1912 VIII; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce , Kr. 1926 II; Kraińska E., Materiały archiwalne do historii małopolskiego malarstwa renesansowego, Folia Historiae Artium, Kr. 1965 I 101; Mycielski J., Portrety polskie, Lw. 1911 z. II (ustęp o portrecie Trzebickiego); tenże, [Komunikat o kierunku flamandzkim w malarstwie w Polsce z końca XVI i XVII wieku], Spraw. Kom. Hist. Sztuki, Kr. 1915 IX; Tomkowicz S., Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej połowie XVII w., Lw. 1912, s. 161–2; Walicki M., Tomkiewicz W., Ryszkiewicz A., Malarstwo polskie – manieryzm, barok, W. 1971; – Arch. Państw. w Kr.: Libri iuris civilis, 1423 s. 434, Consularia Cracoviensia, nr 763 s. 6.
Jan Samek