Szczawiński Jakub Olbracht h. Prawdzic (zm. 1688), starosta łęczycki, kasztelan i wojewoda inowrocławski.
Był najmłodszym synem Jakuba (zob.) i jego drugiej żony Zofii z Sokołowskich, córki Michała, kaszt. gostynińskiego, wdowy po Walentym Rudnickim, kasztelanicu sieradzkim. Miał braci: Pawła Ludwika (zob.) i Samuela Konstantego, kaszt. kruszwickiego, oraz przyrodniego Jana Szymona (zob.).
Dn. 27 III 1638 matka scedowała S-emu star. gąbińskie. S. odbył studia na uniw. w Ingolstadt, gdzie immatrykulował się razem z bratem Pawłem Ludwikiem w r. 1641. Ich preceptorem był zapewne Aron Aleksander Olizarowski. W sierpniu 1648 przebywał S. w Brukseli i Antwerpii, skąd wypłynął do Rzpltej w towarzystwie Stefana Niemirycza. Zaraz po powrocie wziął udział w elekcji i 17 XI t.r. oddał głos na Jana Kazimierza z woj. łęczyckim. Na sejm koronacyjny 1649 r. posłował z woj. łęczyckiego, następnie ponownie wyjechał za granicę i 1 XII t.r. wpisał się do księgi nacji polskiej uniw. w Padwie. Dn. 11 XII 1654 przyrodni brat Jan Szymon scedował mu grodowe star. łęczyckie. W przededniu inwazji szwedzkiej, w czerwcu 1655, został S. rotmistrzem pospolitego ruszenia woj. łęczyckiego, a ponadto miał odebrać pod Kłodawą popis zaciąganego przez województwa regimentu piechoty. W r. 1657 ponownie odbierał popis chorągwi powiatowych, zaciąganych na podstawie laudum z 28 V t.r. Dn. 3 XI 1663 sejmik łęczycki podjął warunkową uchwałę o zwołaniu pospolitego ruszenia, powierzając S-emu funkcję jego pułkownika; otrzymał on też uprawnienia do wystawienia uniwersałów, zwołujących ekspedycję wojenną na wypadek zagrożenia państwa. Postanowienia te powtórzył sejmik 12 XI t.r. Na sejmie abdykacyjnym 1668 r., na którym reprezentował woj. łęczyckie, wszedł S. w skład delegacji od izby poselskiej do króla i senatu z oznajmieniem o wyborze marszałka sejmu. We własnym imieniu prosił wówczas króla o odstąpienie od zamiaru abdykacji, jednak akt abdykacji podpisał. W r. 1669 uczestniczył w elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego z woj. łęczyckim; również na sejm koronacyjny t.r. posłował z tego województwa. W trakcie sejmu koronacyjnego uzyskał 15 X nominację na kaszt. inowrocławską po awansie brata, Pawła Ludwika na woj. inowrocławskie. Dn. 11 IX 1673 został deputatem łęczyckim na Tryb. Kor. Po śmierci brata w r. 1679 otrzymał po nim jego urząd (20 IV t.r.). Dn. 5 I 1688 scedował star. łęczyckie synowi Mikołajowi za konsensem króla Jana III Sobieskiego z 21 VI 1683.
Po ojcu S. posiadał Szczawin Wielki w ziemi gostynińskiej (wówczas gostyńskiej), był też współwłaścicielem, wraz z braćmi, wsi Guzów. W r. 1654 przyrodni brat Jan Szymon przekazał mu dobra Leszcze w woj. łęczyckim. Ponadto należały do niego Rybie i Wola Rybska w ziemi gostynińskiej. Od r. 1655 miał wójtostwo w Błoniu w woj. łęczyckim. Druga żona Katarzyna z Modliszewskich wniosła mu dobra położone w woj. sandomierskim z Końskimi i Stąporkowem (łącznie 21 wsi wraz z 8 folwarkami), odziedziczone po ojcu oraz Stanisławie i Olbrychcie Modliszewskich. W r. 1661 ufundował S. klasztor reformatów w Szczawinie Wielkim przy kościele wzniesionym przez jego rodziców. W r. 1668 nie wyraził zgody na przeniesienie konwentu do Gąbina, deklarując wystawienie w Szczawinie Wielkim murowanego klasztoru. Zmarł najpóźniej na początku r. 1688 (przed 6 II), został pochowany w Szczawinie Wielkim.
S. był dwukrotnie żonaty. Zapewne w grudniu 1652 poślubił Katarzynę z Modliszewskich (zm. przed 21 XI 1661, pochowana w kościele Reformatów w Szczawinie Wielkim), córkę Mikołaja, której siostra Zofia wyszła za mąż za jego brata Pawła Ludwika. Małżeństwa z siostrami Modliszewskimi zostały zapewne zaaranżowane przez Jana Szymona Szczawińskiego, który był jednym z opiekunów panien i do r. 1652 administrował ich dobrami. Po skwitowaniu z opieki Zofia i Katarzyna dokonały 18 XII t.r. podziału dóbr. S. pozostawił z tego małżeństwa córki: Zofię, Mariannę i Zuzannę, żonę Stanisława Potockiego, kaszt. kijowskiego, oraz synów: Stanisława, Mikołaja (zm. 1689), star. łęczyckiego, i Kazimierza (zm. przed 24 IV 1704), star. gąbińskiego. W drugim małżeństwie, z Zuzanną Konstancją z Jarmolińskich, wdową po Aleksandrze Korycińskim, woj. rawskim, nie miał dzieci.
Chłapowski K., Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu, 1565–1696, W. 2007; Elektorowie; Elektorów poczet; Estreicher, XV 25, XX 174; Niesiecki; Święcki, Historyczne pamiątki; Urzędnicy, II/2, VI/2; Żychliński, XIX 128–9, – Ciara S., Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku, Wr. 1990 s. 76; Dumanowski J., Zmiany składu szlacheckiej elity władzy z terenu Kujaw w XVI–XVIII wieku, w: Elity mieszczańskie i szlacheckie Prus Królewskich i Kujaw w XIV–XVII wieku, Red. J. Staszewski, Tor. 1995 s. 110–11; Kłoczewski W., Abdykacja Jana Kazimierza. Społeczeństwo szlacheckie wobec kryzysu politycznego lat 1667–1668, L. 1993 s. 185, 245; Nowogórski P., Kościół franciszkanów-reformatów w Szczawinie Kościelnym, „Roczn. Gostyniński” T. 1: 2007 s. 183–93; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; Ochmann-Staniszewska S., Staniszewski Z., Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo–doktryna–praktyka, Wr. 2000 I–II; Rawicz-Witanowski M., Monografia Łęczycy, Kr. 1898 s. 171; Szczepański J., Dzieje Gąbina do roku 1945, W. 1985 s. 30; Tazbir J., Diariusz Hieronima Gradusa Moskorzewskiego (1645–1650), „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 z. 4 s. 642; Żołądź-Strzelczyk D., Peregrinatio academica. Studia młodzieży polskiej z Korony i Litwy na akademiach i uniwersytetach niemieckich w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, P. 1996 s. 104, 233; – Chrapowicki J. A., Diariusz, Oprac. A. Rachuba, T. Wasilewski, W. 1988 cz. 2 s. 436; Dambrowski J., Żal doroczną nieukojony rewolucją z przedrocznej śmierci [...] Katarzyny hrabianki na Skrzynnie Szczawińskiej, W. 1664; Diariusz sejmu koronacyjnego 1669 roku, Oprac. K. Przyboś, M. Ferenc, Kr. 2004; Koralewicz A., Additament do kronik braci mniejszych S. Franciszka albo genealogia reformy, W. 1772 s. 72, 92, 154; Kowalski F., Wóz ozdobny chwałą polityczną i duchowną okryty..., [b.m.r.w.]; Lustracje województwa rawskiego XVII wieku, Wyd. Z. Kędzierska, Wr. 1965; Vol. leg., IV 1019 (jako Jan Abraham), 1023; – AGAD: Księgi Sigillat, sygn. 16 k. 155, Księgi grodzkie łęczyckie, Inskrypcje, sygn. 196 k. 35v–6v, 140, sygn. 198 k. 89v–90v, 147–7v, sygn. 201 k. 407–11, sygn. 202 k. 486v–7, 488v–90, sygn. 204 k. 461v–2, sygn. 206 k. 1a, sygn. 212 k. 221v–2, sygn. 216 k. 173–3v, sygn. 276 k. 5–6, sygn. 280 k. 287–7v, sygn. 282 k. 107, sygn. 344 B k. 361–1v, Księgi grodzkie łęczyckie, Relacje, sygn. 103 k. 395, sygn. 104 k. 71–1v, 185v, 193, sygn. 105 k. 9, 51–5v, 62, sygn. 117 k. 548v, 560v, sygn. 126 k. 201–3, sygn. 128 k. 346, sygn. 129 k. 69–77, sygn. 134 k. 206, 254v, Arch. Ostrowskich z Ujazdu, sygn. 1261.
Hanka Żerek-Kleszcz