Pauli Żegota (właściwie Ignacy) Jakub (1814–1895), historyk, badacz polskiej i słowiańskiej kultury ludowej, wydawca źródeł historycznych i piśmiennictwa staropolskiego, bibliotekarz i bibliograf. Ur. 1 VII w Nowym Sączu jako średni z trzech synów krawca Macieja, z pochodzenia Niemca z Trewiru, który osiedlił się (1801) w Nowym Sączu i tu uległ polonizacji, oraz tamtejszej mieszczki Zofii z Wojciechowskich (zm. 1836). Ojciec P-ego przyjął obywatelstwo miejskie (1811), nabył dom, uzyskał godność radnego miasta i starszego cechu krawieckiego (zm. 1853). P. ukończył (1826–32) gimnazjum w Nowym Sączu. W latach gimnazjalnych (od r. 1829), ulegając prądom romantyzmu (już wówczas znał dobrze twórczość A. Mickiewicza) pod wpływem starszego brata, studenta teologii Józefa (zm. 1829), oraz z zachęty katechety i miejscowego wikarego ks. Michała Głowackiego, słowianofila i folklorysty (pseud. Świętopełk), P. rozpoczął zbieranie pieśni oraz (od r. 1831) podań ludowych w okolicach Nowego Sącza i Tarnowa. Wtedy też zmienił swe imię, przyjmując staropolską formę – Żegota (1831). Wrażenia ze swych wędrówek ludoznawczych utrwalił drukiem (Wyimki z podróży po Galicji w r. 1831, „Rozmaitości” dodatek do „Gaz. Lwow.” 1835 nr 47–52). W jesieni 1832 zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniw. Lwow. Opanował biegle łacinę, grekę, niemiecki, częściowo także włoski i francuski (przełożył m. in. kilka wierszy V. Hugo) oraz kilka języków słowiańskich (rosyjski, ukraiński, czeski, serbsko-chorwacki, łużycki i starocerkiewny). W r. 1834 przeniósł się na Wydział Lekarski, na którym (chcąc zostać lekarzem wojskowym) studiował chirurgię (do r. 1839). Nie zaniechał twórczości pisarskiej; ogłaszał wiersze i artykuły o treści etnograficznej i historycznej w lwowskim piśmie niemieckim „Mnemosyne” (1836), w „Lwowianinie” (1837) i leszczyńskim „Przyjacielu Ludu” (1839–40). Pracował jako tłumacz w księgarni Kajetana Jabłońskiego (1833–8) oraz jako korektor w redakcjach „Gazety Lwowskiej”, „Lwowianina” i „Dziennika Mód Paryskich” (1835–40); zarabiał też korepetycjami. Starania podjęte (październik 1834) o przyjęcie go na praktykę do Ossolineum nie zostały uwieńczone powodzeniem. Za kontakty z patriotyczno-spiskową organizacją młodzieży lwowskiej, posądzony o współudział w przygotowaniu pamfletu antyaustriackiego, P. został aresztowany i (od 23 XII 1835 do 1 II 1836) osadzony w więzieniu.
Pomimo trudnych warunków życiowych P. przygotował do druku już w r. 1833 Pieśni ludu polskiego w Galicji (Lw. 1838 właściwie: Przemyśl 1837; wyd. fototypiczne Wr. 1973), trzeci w polskiej literaturze ludoznawczej pokaźny zbiór ok. 1000 utworów poezji ludowej z próbą ich systematyzacji i wprowadzonymi przez wydawcę opisami obrzędów ludowych ujętych porównawczo z analogicznymi występującymi u innych Słowian. Dzieło swe dedykował działaczowi społecznemu i uczonemu Stanisławowi Dunin-Borkowskiemu. W ślad za tym, jako pierwszy polski badacz-folklorysta ogłosił Pieśni ludu ruskiego w Galicji (Lw. 1839–40 I–II) wydane w transkrypcji i w układzie zbliżonym do publikacji poprzedniej. Książki te zapewniły P-emu uznaną pozycję w gronie literatów-słowianofilów lwowskich, jak Seweryn Goszczyński, August Bielowski, Lucjan Siemieński, Ludwik Nabielak i Wacław Zaleski. Swe zainteresowania poszerzył również o archeologię, badanie materialnych zabytków przeszłości, a także pomników piśmiennictwa staropolskiego, wydał wówczas poświęcone ginącym zabytkom Małopolski Starożytności galicyjskie (Lw. 1840 z. 1) zakrojone na szerszą skalę, ale wskutek trudności finansowych poniechane, następnie Poezje Jana Gawińskiego (Lw. 1843) opatrzone przez wydawcę Wiadomością o życiu i pismach poety, Żywoty hetmanów Królestwa Polskiego i W. Ks. Litewskiego na podstawie materiałów Samuela Brodowskiego (Lw. 1844, 2. wyd. Lw. 1850) oraz Zamek Odrzykoński („Album na korzyść pogorzelców”, Lw. 1844).
W r. 1844 P. przyjął zaproponowane przez Adama Potockiego stanowisko bibliotekarza, archiwisty oraz zaufanego sekretarza do spraw majątkowych. W związku z tym przeniósł się w styczniu 1845 do Krakowa i stąd odbył (1845–52) liczne podróże w interesach swego pryncypała, poznając przy okazji biblioteki i archiwa w Warszawie, Dreźnie, Berlinie, Getyndze, Pradze, Wiedniu i Wrocławiu, a także nawiązując kontakty naukowe z uczonymi niemieckimi i czeskimi. W r. 1851 bezskutecznie starał się o przyjęcie do Biblioteki Jagiellońskiej i o wykłady z języków, literatury i etnografii narodów słowiańskich w UJ. Owocem ówczesnych badań i poszukiwań rękopiśmiennych P-ego były m. in. Pamiętniki do życia i sprawy Samuela i Krzysztofa Zborowskich (Lw. 1846, dedykowane Alfredowi Potockiemu); edycje: Jana Potockiego „Podróży do Turcji i Egiptu z wiadomością o życiu i pismach tego autora” (Kr. 1849, dedykowana Adamowi Potockiemu), rozprawki filozoficznej Leona Rzewuskiego „O dążnościach reorganizacyjnych w społeczeństwie” (Kr. 1849), Wincentego Reklewskiego „Sielanek krakowskich” (Kr. 1850, dedykowana Katarzynie z Branickich Potockiej) oraz „Pamiętników o wyprawie chocimskiej r. 1621” (Kr. 1853). Z tego okresu pochodzą też nie wydane drukiem studia historyczne P-ego dotyczące historii księstwa oświęcimsko-zatorskiego oraz filologiczne nad gramatyką porównawczą języków słowiańskich.
W sierpniu 1852 Potoccy postanowili zwolnić P-ego z zajmowanego stanowiska, tłumacząc swój krok trudnościami majątkowymi powstałymi «w teraźniejszych okolicznościach». P. zapisał się wówczas (1852–3) na UJ, by uzupełnić studia historii, a w l. 1853/4–1858/9 kontynuował medyczne na Wydziale Lekarskim UJ, gdzie (21 VI 1859) uzyskał absolutorium. Pracował zarobkowo w Bibliotece Tow. Naukowego Krakowskiego (jego członkiem został 14 IV 1845), jako korektor w Drukarni Uniwersyteckiej, a później w redakcji „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych” oraz jako rzeczoznawca w sprawach handlu książkami. M. in. sporządził katalog wystawy archeologicznej w Krakowie 1858 r., w Archiwum Grodzkim zbierał materiały do zamierzonej historii prawa magdeburskiego. Nie ustawał też w pracach edytorskich, publikując kolejno „Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej Władysława margrabi Myszkowskiego… obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667” (Kr. 1858), a związawszy się z wydawnictwem „Biblioteki Polskiej” Kazimierza Józefa Turowskiego, wspierał go swym doświadczeniem i egzemplarzami unikatów bibliofilskich (P. poza tą serią wydał Bartosza Paprockiego, „Herby rycerstwa polskiego” opatrzone Wiadomością o życiu i pismach tego autora, Kr. 1858–9). Z przedmową i przypisami P-ego wyszły wówczas: przypisany przezeń Stanisławowi Orzechowskiemu „Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie Polski w r. 1565” wraz z tegoż „Policją Królestwa Polskiego…” (Kr. 1859) oraz „Psalmy pokutne” Wacława Rzewuskiego (Berlin 1860). W l. 1859–71 pracował nad pomnikowym wydaniem „Opera omnia” Jana Długosza, do czego wciągnął go Aleksander Przezdziecki, wykorzystując jego uzdolnienia paleograficzne, filologiczne oraz rozległą wiedzę historyczną. P. przygotował i wydał drukiem „Historiae Polonicae libri XII”, stanowiące w serii „Opera omnia” Długosza t. X–XIV (Kr. 1873–8).
W październiku 1870 P. uzyskał dzięki życzliwości Karola Estreichera posadę pomocniczego bibliotekarza («prowizorycznego amanuenta») w Bibliotece Jagiellońskiej, z którą to instytucją związał się trwale do końca życia. P. zawiadywał czytelnią, katalogował dysertacje doktorskie i rękopisy, opracował wzorowo dział historii w katalogu rzeczowym, przygotował również „Katalog słowników znajdujących się w Bibliotece Jagiellońskiej” (1881), oprowadzał ważniejszych gości zwiedzających Bibliotekę, od r. 1881 załatwiał liczne kwerendy krajowe i zagraniczne, udzielał informacji i porad bibliograficznych, co ułatwiała mu znakomita pamięć i erudycja (nazywano go «chodzącą biblioteką»). Przeprowadził też korektę I tomu „Bibliografii Polskiej” K. Estreichera. Szczególnie zasłużył się P. w badaniu dziejów UJ, wydając drukiem szereg podstawowych źródeł, jak np. „Codex diplomaticus Universitatis studii generalis Cracoviensis” (Cracoviae 1870–84 pars 1–4) obejmujący źródła do dziejów krakowskiej Wszechnicy z l. 1365–1548 oraz „Album studiosorum Universitatis Cracoviensis” (T. 1: 1400–1489), w którym P. opracował okres 1400–33, a lata dalsze Bolesław Ulanowski (Kr. 1887), a także dzieła pozostające na pograniczu źródeł i opracowań pozostawione w rękopisach: Słownik biograficzno-bibliograficzny bakałarzy, magistrów, doktorów i profesorów Uniwersytetu Krakowskiego (4 woluminy w 16 tekach) zawierający ok. 2 400 haseł, czy Notaty luźne do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego, jego darów, burs, kościołów i kolonii. W uznaniu swoich zasług uzyskał (7 VII 1881) na wniosek Senatu UJ tytuł «historiografa Uniwersytetu Jagiellońskiego») wraz ze skromnym już wówczas dochodem płynącym z fundacji utworzonej na ten cel przez Sebastiana Petrycego z Pilzna w r. 1621. Już wtedy posiadał godność członka korespondenta nadaną mu przez Verein für Geschichte und Alterthum Schlesiens (1868) oraz członka honorowego Tow. Archeologicznego Krajowego we Lwowie (1876). W r. 1887 grono przyjaciół z bibliotekarzem Władysławem Wisłockim i numizmatykiem Władysławem Bartynowskim zorganizowało w Krakowie obchód pięćdziesięciolecia pracy naukowej P-ego, wydając skromną publikację jubileuszową (Kr. 1887).
P. unikał rozgłosu, był odludkiem mieszkającym od jesieni 1856 w klasztorze Bonifratrów na Kazimierzu w Krakowie. Prostolinijny i bezkompromisowy, nieco wyniosły i złośliwy w obejściu, popadał często w konflikty z otoczeniem, zyskując dopiero przy bliższym poznaniu. Pomimo skromnych dochodów, głównie drogą wymiany, rzadziej kupna, a także pobierając honoraria w książkach, zdołał zgromadzić pokaźny i cenny księgozbiór (7123 woluminów) obejmujący rękopisy, rzadkie polonica XV–XVIII w. (wśród nich najwięcej druków krakowskich), dzieła klasyków polskich i obcych, wiele informatorów oraz czasopism. Wiele cennych wydawnictw ofiarował do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej, Tow. Naukowego Krakowskiego i Ossolineum we Lwowie. K. Estreicher nazwał go «skarbnicą wiedzy w dziale literatury polskiej, numizmatyki i historii». Pod koniec życia publikował już niewiele (głównie w „Czasie” i „Wiad. Numizm.-Archeol.” 1889–94; pośmiertnie wydał Stanisław Zdziarski jego Przyczynki do etnografii tatrzańskich górali, „Lud” T. 5: 1899), pracując głównie nad wieloma bio- i bibliografiami, które pozostawił w rękopisie (np. zawartości czasopism polskich XIX w., twórczości autorek polskich, bibliografii francusko-polskiej, map polskich, drukarstwa oraz etnografii słowiańskiej). P. zmarł w Krakowie 20 X 1895 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Rodziny nie założył.
Rękopisy (wypisy ze źródeł dziś w części nie istniejących) zapisał P. w testamencie W. Wisłockiemu (obecnie w zbiorach B. Jag.: sygn. 5344–5752, 5844), a księgozbiór klasztorowi Bonifratrów, skąd został sprzedany (1898) Aleksandrowi Ponińskiemu z Horyńca (dziś nie istniejący, uległ bowiem zniszczeniu tamże w czasie pierwszej wojny światowej, a resztki spłonęły w Warszawie w B. Narod. we wrześniu 1939). Pamięć P-ego uczczono w Krakowie (1896) epitafium w kościele Św. Anny, tablicą pamiątkową na budynku klasztoru Bonifratrów oraz płytą nagrobną.
Reprodukcje: dagerotypu z ok. r. 1855, „Przew. Bibliogr.” R. 19: 1896 s. 99, szkicu portretowego z ok. r. 1880, wykonanego przez Izydora Jabłońskiego, „Przegl. Bibliot.” R. 10: 1936 po s. 10, rysunku Józefa Kruszewskiego z r. 1887, rytowanego przez Edwarda Nicza, „Kłosy” R. 23: 1887 t. 45 s. 64; – Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, IX; Bystroń, Bibliografia etnografii; Finkel, Bibliogr.; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Lipska H., Tatarowicz K., Bibliografia piśmiennictwa do dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1967; Staniszewski W., Bibliografia Rozmaitości Pisma dodatkowego do Gazety Lwowskiej (Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911), Lw. 1913 III cz. 1; Enc. Org.; Enc. Org. (1898–1904); Enc. Ultima Thule; Enc. Wiedzy o Książce; Radwańska-Paryska Z., Paryski W. H., Encyklopedia tatrzańska, W. 1973; W. Enc. Powsz. (PWN); Oesterr. Biogr. Lexikon; Ottův Slovník Naučný, Praha 1902 XIX; Słown. folkloru pol. (J. Krzyżanowski, podob.); Słown. Pracowników Książki Pol.; Wurzbach, Biogr. Lexikon; – Antoniewicz W., Żegota Pauli, „Przegl. Powsz.” R. 33: 1916 s. 321–34; Barycz H., Sztambuch Ż. P-ego, „Silva Rerum” T. 4: 1928 s. 54–9; tenże, Wśród gawędziarzy; Bieńkowski W., Poprzednicy Oskara Kolberga na polu badań ludoznawczych w Polsce, Wr. 1956; tenże, Rola romantyzmu w badaniach folkloru polskiego i słowiańskiego w Krakowie w latach 1835–1851, w: Ludowość dawniej i dziś. Studia folklorystyczne, Pod red. R. Górskiego i J. Krzyżanowskiego, Wr. 1973; Dzieje folklorystyki polskiej 1800–1863. Epoka przedkolbergowska, Pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego, Wr. 1970 (fot.); Eliasz-Radzikowski S., W sprawie zbiorów śp. Ż. P-ego, „Nowa Reforma” R. 14: 1895 nr 246 s. 2; Estreicher K., iunior, [Wstęp do:] Estreicher w. XIX, Wyd. 2., s. XXXI–XXXII; Jubileusz Ż. P-ego 1814–1837–1887, Kr. 1887 (fot.); Karłowicz J., Żegota Pauli, „Wisła” T. 2: 1888 s. 653–62 (fot.); Lepszy L., Żegota Pauli jego żywot i spuścizna literacka, Kr. 1897 (fot.); Lipska H., Żegota Pauli (W 40-lecie śmierci), Kr. 1936 (fot.); Perkowska U., Żegota Pauli polihistor i badacz starożytności polskich. Życie i działalność w latach 1814–1860, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol. S. E., W. 1970 z. 4 s. 3–53; Przygocka J., Żegota Pauli – zapomniany bibliotekarz i bibliograf, „Roczniki Bibliot.” R. 14: 1970 [druk.] 1971 s. 725–69; Smolarczykowa T., Żegota Pauli jako wydawca literatury pięknej, „Biul. B. Jag.” R. 16: 1964 [druk.] 1965 nr 1 s. 13–24; Zborowski J., O zapomnianej twórczości Ż. P-ego, „Lud” T. 32: 1933 s. 77–8; tenże, Pisma podhalańskie, Oprac. J. Berghauzen, Kr. 1972 I–II; – Bełcikowski A., Przemówienie nad grobem śp. Ż. P-ego, Kr. 1895; Łepkowski J., Listy do Ż. P-ego (1852–1890), Wyd. J. Przygocka, „Roczniki Bibliot.” R. 12: 1968 [druk.] 1969 s. 501–46; Siemieński L., Listy do różnych adresatów z l. 1827–1843, Archiwum Literackie, Wr. 1977 XXI; [Wisłocki W.], Rękopisy po śp. Ż. P-m, „Przew. Bibliogr.” R. 19: 1896 s. 59–61, 83–5, 100–1, 122–4, 143; – „Czas” R. 48: 1895 nr 243 s. 3, nr 246 s. 2; Kalendarz J. Czecha, na r. 1896 s. 101–2; „Kwart. Hist.” R. 10: 1896 s. 254–5; „Przew. Bibliogr.” R. 18: 1895 s. 198, R. 19: 1896 s. 169 (fot.), 209, R. 20: 1897 s. 121, 160–1, R. 21: 1898 s. 198; „Wiad. Numizm.-Archeol.” T. 3: 1896 nr 27 szp. 34 (fot.); – B. Jag.: rkp. 5753–5755 vol. 1–3 (dokumenty osobiste i korespondencja Ż. P-ego), 7837 (materiały do biogr.).
Wiesław Bieńkowski