Potocki Jakub h. Pilawa (po 1631–1671), strażnik kor., pisarz polny kor. Był synem Mikołaja, hetmana w. kor. (zob.), i jego drugiej żony Elżbiety z Kazanowskich, rodzonym bratem Dominika (zob.), przyrodnim woj. bracławskiego Piotra (zob.), star. niżyńskiego Stefana (zob.) i generała ziem podolskich Mikołaja (zob.). Franciszek Kluczycki przypuszczał, że Jakub Sobieski polecając swym synom w r. 1640 zaznajomienie się w Krakowie z «wojewodzicem bracławskim Potockim» miał na myśli P-ego; Henryk Barycz stwierdził, że chodziło tu o Pawła, tak więc trzeba odrzucić informację o nauce P-ego w Szkołach Nowodoworskich. Jako dowódca pułku jazdy (6 chorągwi) prawdopodobnie uczestniczył w «wojnie szarpanej», prowadzonej przez Stefana Czarnieckiego nad Sanem (marzec 1656), na pewno wziął udział w bitwie pod Warką (7 IV) i w wyprawie wielkopolskiej Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego. W bitwie pod Kłeckiem 7 V jego pułk należał do grupy 4 pułków ukrytych w zasadzce, które przedwcześnie uderzyły na Szwedów i poniosły porażkę. Od 1 VII 1657 (do śmierci) miał chorągiew kozacką, którą objął po bracie przyrodnim Piotrze Potockim. Niejasna informacja Kaspra Niesieckiego o wyróżnieniu się P-ego w walkach pod Kijowem wskazywałaby, że znalazł się on w grupie Andrzeja Potockiego, oboźnego kor., wspierającej Iwana Wyhowskiego, a przebywającej na terenie Ukrainy kozackiej w okresie grudzień 1658 – październik 1659. Fragmentaryczne wiadomości o walkach jej oddziałów pod Kijowem dotyczą stycznia i lipca, najpóźniej mogły one mieć miejsce w sierpniu. Jesienią 1660 P. wziął udział wraz ze swym pułkiem w wyprawie cudnowskiej. Na przełomie sierpnia i września znajdował się przy boku nuradyna sułtana Safera Gereja jako polski oficer łącznikowy, udało mu się odwieść wodza tatarskiego od napadu rabunkowego na «osady ruskie». Dn. 9 IX jako ochotnik wziął udział w walkach pod Lubarem. Tutaj 14 IX pułki Dymitra Wiśniowieckiego i P-ego rozbiły jazdę przeciwnika, próbującą odciąć piechotę polską walczącą o wzgórze przy obozie moskiewskim. W dn. 21–2 IX pułki jazdy polskiej, m. in. P-ego, walczyły z oddziałami moskiewskimi, eskortującymi konie wysyłane na paszę. Jego pułk uczestniczył w początkowych starciach 6 X pod Cudnowem; on sam odznaczył się w walkach 14 X.
Wiadomo, że w l. 1665–71 był P. zaprzyjaźniony z Janem Sobieskim; te bliskie stosunki mogły się zacząć znacznie wcześniej. Znał przyszłego króla co najmniej od r. 1656, uczestniczyli razem w działaniach 1656 i 1660 r. Mogła ich zbliżyć wspólna przynależność do stronnictwa francuskiego. P. podpisał 26 VII 1661 list zbiorowy grupy wyższych oficerów do Kondeusza, deklarujący poparcie dla projektu elekcji vivente rege. Obrany został posłem na sejm 1661 r. przez sejmik halicki. Sejm 1662 r. mianował go jednym z komisarzy dla lustracji fortecy kamienieckiej. T. r. przed 1 V P. został strażnikiem w. kor. Od sierpnia 1663 do lipca 1667 miał chorągiew tatarską. Na przełomie października i listopada 1663 przybył pod Białą Cerkiew, bądź pod Rzyszczów, do obozu Jana Kazimierza, idącego na wyprawę zadnieprzańską. Król dał mu w nagrodę zapis na 6 000 złp. «za sukurs Biały Cerkwi» (Marcin Goliński); być może dotyczy to ewentualnego udziału P-ego w walkach z powstaniem płka kozackiego pawołockiego Iwana Popowicza wiosną 1663. Dn. 1 III 1664 został P. wysłany w kilka chorągwi na podjazd pod armię rosyjsko-kozacką G. Romodanowskiego i hetmana Iwana Brzuchowieckiego; potem kazano mu «powoli ustępując» wywabić przeciwnika na prawy brzeg Desny. Wsparty posiłkami «sprawił się bardzo dobrze… lubo nań ciężko było, atoli nam języków przysłał» (relacja współcz.). Przedwczesne wyjście z zasadzki części wojska spowodowało, że pobito (przy współudziale P-ego) tylko straż przednią przeciwnika (pod Nowogródkiem Siewierskim). W r. 1664, po śmierci w czerwcu Jana Sapiehy, mianował król P-ego pisarzem polnym kor. Miał P. wówczas star. tłumackie, za którego odstąpienie zapłacił jakąś sumę; wg pogłosek star. tłumackie i dobra Sołotwin (miał je w końcu 1667 r.) kupił P. za «francuskie» pieniądze. W r. 1665 przyjął odebrane Jerzemu Lubomirskiemu star. chmielnickie. Od 1 III 1665 miał skwadron dragoński, powiększony i przemianowany (od 1 XI 1665?) na regiment (posiadał go do śmierci). Wybrany 17 VI pod Starokonstantynowem, na kole wojska wiernego królowi, na posła do Jana Kazimierza, odprawił P. swe poselstwo na przełomie lipca i sierpnia. Dn. 10 XI 1666 koło generalne wojska kor. w obozie pod Koźlinem obrało go swym posłem na sejm jesienny t. r. Był nim i na sejmie wiosennym 1667 r.; bronił tu postulatów żołnierzy. We wrześniu t. r. brał udział w komisji do wypłaty żołdu we Lwowie, ale między 10 a 15 IX pojechał na pogrzeb Ludwiki Marii i nie uczestniczył w kampanii podhajeckiej. W lipcu 1668 P., wysłany przez Sobieskiego w 2 000 ludzi, zaprowiantował Białą Cerkiew. Zdominowany przez Potockich sejmik halicki, w l. 1664, 1666–9 siedmiokrotnie występował w instrukcjach poselskich, by P-emu zwrócono sumę, jaką zapłacił za star. tłumackie, lub nadano mu je z prawem dziedziczenia. Dn. 22 III 1669 podpisał P. protestację z powodu zerwania tego sejmiku. Posłował z ziemi halickiej na pierwszy sejm nadzwycz. w r. 1668 oraz na sejmy elekcyjny i koronacyjny w r. 1669.
W kwietniu 1667 P. był jednym z pośredników w przekupywaniu opozycjonisty Andrzeja Kotowicza, marszałka sejmu, aby nie atakował Jana Sobieskiego. Był elektorem Michała Korybuta z ziemią halicką (lipiec 1669). W l. n. należał do obozu malkontentów. Król Michał Korybut w przemówieniu z 12 IV 1670 wymienił go wśród ich przywódców, którym zarzucił, iż inspirowali żądania jak najszybszego odprawienia posła cesarskiego. W l. 1668–70 głośny stał się romans P-ego z Heleną (?) Żelęcką, żoną Jana, łowczego kor.; latem 1670 ukazał się paszkwil na ten temat, po czym Żelęcki zażądał od żony zerwania z P-m. P. był właścicielem dóbr w ziemi halickiej, a to Jezupola i Tyśmienicy. W sąsiadującej z Tyśmienicą Pohoni ufundował w r. 1659 klasztor dla bazylianów. Miał nadto (w r. 1669) star. krasnopolskie.
Od poł. 1670 r. P. stale chorował. Dn. 23 VI był w obozie pod Trembowlą, już jednak w połowie lipca chory przebywał we Lwowie, dopiero 1 X wrócił do obozu. Od stycznia do początku lutego 1671 znów chorował przez kilka tygodni we Lwowie. Dn. 20 II wyjechał na Trybunał Kor. do Radomia, powrócił zeń 25 IV do Warszawy, 27 IV nastąpił zgon. «Na spowiedź go ledwie namówiono», w końcu «z wielką umarł skruchą». Przeprowadzono sekcję, «wszystko zdrowe znaleziono, tylko same płuca spalone» (gruźlica?). Dr Braun widział przyczynę śmierci P-ego w «piciu wina zbytecznym» (Sobieski). P. pochowany został 4 I 1672 w Jezupolu, w kościele Dominikanów.
P. nie był żonaty. Spadkiem po nim podzielili się jego bracia: Mikołaj (Jezupol) i Dominik (Tyśmienica).
Enc. Wojsk.; PSB (Potocki Andrzej, zm. 1663); Słown. Geogr. (Pohonia); Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1876; Niesiecki; Żychliński, XIV 27; Elektorowie, s. 175; – Barycz H., Lata szkolne Marka i Jana Sobieskich w Krakowie, Kr. 1939 s. 74; Czerniak W., Szczęśliwy rok, „Przegl. Pol.” 1893 t. 107 s. 361–3, 368; Hniłko A., Wyprawa cudnowska w 1660 r., W. 1931; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 521, II 364; Nowak T., Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w r. 1656, „Roczn. Gdań.” T. 11: 1937; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662…, Wr. 1977 s. 126, 254; Polska w okresie drugiej wojny północnej, W. 1957 II; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV 502–3, VI cz. 1 s. 226–7, 238–9, 246–7; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., W. 1965; – Akta grodz. i ziem. X, XXIV; [Lubomirski J.], Wojna polsko-moskiewska pod Cudnowem, Tłum. A. Hniłko, W. 1922; Maria Kazimiera, Listy do Jana Sobieskiego, Oprac. L. Kukulski, W. 1966; Ojczyste spominki, Zebrał A. Grabowski, Kr. 1845 I 146–7, 149, 155, 158, (jako kasztelanic krakowski); Pamiętnik dziejów polskich…, Zebrał S. Barącz, Lw. 1855 s. 229–30; Pamiętniki historyczne, Wyd. L. Hubert, W. 1861 II; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1 s. 19, 315, 397, 399, 414, 439; Potocki P., Opera omnia, W. 1747 s. 32–4; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Oprac. L. Kukulski, W. 1962; tenże, Listy… do Żony Maryi Kazimiry, Wyd. A. Z. Helcel, Kr. 1860; Vol. leg., IV 857; – AGAD: ASW dz. 85 nr 79, 193–194, 205–206, nr 91, 1–18, nr 95, 1–17a, 72–73, 99–100, (regestry popisowe chorągwi pancernej i tatarskiej P-ego z lat 1657–67), ASK dz. VI nr 5 s. 1041, Metryka Kor., Sigillata nr 9 s. 27v., 36; Arch. Państw. w Kr.: Arch. Sanguszków rkp. 170, 281–283; B. Czart.: Teki Naruszewicza rkp. 159 s. 249–253; B. Kórn.: rkp. 1947 s. 52–53; B. Ossol.: rkp. 189 s. 1514 (Goliński), rkp. 228 k. 126 (Kopia listu); B. Raczyńskiego: rkp. 375 s. 321–324.
Wiesław Majewski