Pszonka Jakub z Babina, zwany Babińskim, h. Janina (1562–1622), pamiętnikarz, senior świecki kalwińskiego dystryktu lubelskiego, przywódca «Rzeczypospolitej Babińskiej». Był synem Stanisława (zob.) i jego drugiej żony Barbary Niedrwickiej.
Brak informacji, gdzie P. się uczył; był w każdym razie stosunkowo wykształcony. Wiadomo, iż P. przez pewien czas przebywał na dworze luteranina Andrzeja Górki, przyszłego kaszt. międzyrzeckiego. Po śmierci rodziców opiekował się nim (od r. 1580) arianin (dyteista) Jan Zaporski. P. uczestniczył w wojnie inflanckiej Stefana Batorego, w r. 1582 u boku arianina Hieronima Filipowskiego młodszego jeździł z poselstwem do Turcji. W r. 1583 służył w wojsku na Podolu, w czasie bezkrólewia 1587 r. – na granicy śląskiej. Wg Konstantego Górskiego brał P. udział w bitwie pod Byczyną 24 I 1588. Marek Plewczyński wymienia jako dowódcę dwóch chorągwi kozackich Pszonkę, lecz bez imienia. P. należał do stronników kanclerza Jana Zamoyskiego. Wziął udział w rokoszu sandomierskim, lecz chyba tylko w jego pierwszej fazie w r. 1606. W czerwcu t. r. uczestniczył w zjeździe w Lublinie, podpisał uniwersał wzywający na rokosz pod Sandomierz oraz został wybrany na jednego z posłów do króla. Był także deputatem lubelskim do sądu rokoszowego. Nie był zbyt aktywny politycznie; bywał na sejmikach lubelskich w l. 1609, 1614 i 1616.
W l. 1591–2 w wyniku podziału dóbr ze starszym bratem Stanisławem P. otrzymał po ojcu Babin oraz części w Radawczyku i Strzeszkowicach. Dn. 2 II 1592 ożenił się z Dorotą, córką Stanisława Cieszkowskiego, wzbogaconego plebeja – zapewne z Wieliczki i wziął za nią 22 000 zł. Dorota była wprawdzie analfabetką, ale dzięki jej posagowi P. stał się jednym z zamożniejszych ziemian lubelskich. Poszerzył swe dobra i np. w r. 1602 od krewnych Kaszowskich kupił połowę miasteczka i wsi Wysokie (na sejmie 1606 r. – w dn. 16 IV – uzyskał wraz z Łukaszem Kaszowskim zgodę na pobieranie cła w Wysokiem), a w l. 1609–13 od Krzysztofa Ziemackiego część Matczyna. Oprócz tych dóbr lubelskich stał się w r. 1597 posiadaczem wsi: Nieszków, Słaboszów (parafialna) i części Dzieduszyc w pow. ksiąskim woj. krakowskiego. Dysponował też dużymi sumami pieniężnymi. Np. w r. 1603 kwitował miecznika kor. Gabriela Tęczyńskiego z 10 000 złp., a w r. 1610 takąż sumę był mu winien woj. krakowski Mikołaj Zebrzydowski.
W młodości P. był chyba dyteistą, ok. r. 1595 związał się z kalwinizmem. W październiku 1596 był na kalwińskim synodzie dystryktu lubelskiego w Bełżycach. W czerwcu 1604 synod dystryktowy w Lublinie na życzenie P-i i Jana Kaszowskiego wyznaczył na ministra w Wysokiem Grzegorza Jankowskiego; nie wiadomo jednak czy Jankowski objął to stanowisko, ponieważ już w r. 1606 ministrował w Wysokiem Wojciech Mysłowski (był tam jeszcze w r. 1615). Być może, iż to właśnie P. (brak imienia w protokóle) został wybrany na synodzie prowincji małopolskiej 22 IX 1616 na scholarchę (opiekuna) szkoły kalwińskiej w Bełżycach. W maju 1617 obrano go seniorem dystryktu lubelskiego, które to stanowisko zajmował do śmierci. Był człowiekiem wybitnie tolerancyjnym. Godził się na istnienie w Wysokiem drugiego zboru – ariańskiego – oraz w r. 1604 utrzymywał przyjazne związki z przywódcą braci polskich Walentym Smalcem. W r. 1610 pozwolił ochrzcić swego syna Tomasza powinowatemu – bpowi chełmskiemu Jerzemu Zamoyskiemu. W r. 1617 epitalamia na ślub jego córki Katarzyny z Mikołajem Stradomskim pisali związani z Uniw. Krak.: Bartłomiej z Wrześni i Jan Achacy Kmita, podkreślający zasługi rodu Pszonków i pobożność samego Jakuba. Na czasy P-i przypada rozkwit wsławionej humorem i tolerancyjnością «Rzeczypospolitej Babińskiej». W r. 1592 objął on «burgrabiostwo» babińskie po Piotrze Kaszowskim. Za P-i zaznaczył się już udział w działalności «Rzeczypospolitej Babińskiej» duchowieństwa katolickiego. Stosunki Jakuba z klerem katolickim układały się bowiem na ogół poprawnie, choć w niespokojnym 1592 r. był może współautorem „Protestatio contra spirituales” – protestu szlachty pow. lubelskiego przeciw pobieraniu dziesięcin z dóbr szlacheckich. Gośćmi w Babinie bywali jednak nadal nie tylko kalwiniści, lecz także przedstawiciele braci polskich, jak np. minister lubelski Krzysztof Lubieniecki (starszy). W r. 1601 zaczął P. prowadzić regestr «urzędników» babińskich, który stanowi podstawowe źródło do dziejów «Rzeczypospolitej» (zachowane w B. Ossol. zapiski dokumentów prawnych rodziny prowadził raczej brat Jakuba – Stanisław).
Zapewne już ok. 1580 r. P. zaczął robić zapiski, które przerodziły się potem w łaciński pamiętnik, prowadzony do r. 1620, kiedy to P. przerwał pisanie z powodu choroby (wyd. przez A. Bielowskiego w: „Sprawozdaniach z czynności Zakładu Narod. im. Ossolińskich za r. 1873”, Lw. 1874). W pamiętniku zapisywał P. zarówno sprawy prywatne, jak i publiczne, widziane oczyma niechętnego Zygmuntowi III «zamojszczyka». Cieszył się poważaniem wśród szlachty. Był opiekunem dzieci swego dalekiego krewnego Stanisława Pszonki Strzeszkowskiego, asystował w sądach wojewodziance Annie Kiszczance, żonie Węgra Stefana Pethö. W sądzie grodzkim lubelskim ostatni raz stanął 15 III 1621, a zmarł zapewne w lutym 1622 (pogrzeb odbył się chyba 22 II), pochowany został w ufundowanej m. in. przez Pszonków kaplicy p. wezw. Św. Tomasza z Akwinu przy kościele Dominikanów w Lublinie (trumnę umieszczono tam być może w jakiś czas po śmierci P-i).
W małżeństwie z Dorotą Cieszkowską doczekał się P. pięciu synów i sześciu córek, z których połowa umarła w niemowlęctwie. Spośród synów wieku dorosłego doszedł tylko Adam (zob.). Spośród córek najstarsza Zofia wyszła w r. 1610 za mąż za Wacława Zamoyskiego, Anna w r. 1615 za Oktawiana Samborzeckiego, Katarzyna w r. 1617 za Mikołaja Stradomskiego, Marianna zaś ok. r. 1620 za Aleksandra Myszkowskiego (zięciowie P-i byli katolikami).
Niesiecki; Uruski; – Bartoszewicz K., Rzeczpospolita babińska, „Ateneum” T. 2: 1895 s. 296, 459; Dzieje Lubelszczyzny, W. 1974 I; Górski K., O koronę (Bitwa byczyńska), „Bibl. Warsz.” 1888 t. 1 s. 1–32; Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i Lubelskiem, L. 1933; Plewczyński M., Bitwa pod Byczyną 24. 01. 1588, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 1 s. 154, 155, 160; Strzelecki A., Udział i rola różnowierców w rokoszu Zebrzydowskiego, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1937; Tarnowski S., Rzeczpospolita Babińska, „Przegl. Pol.” 1882 s. 177; Tazbir J., Spotkania z historią, W. 1985; Wajsblum M., Dyteiści małopolscy, „Reform. w Pol.” R. 5: 1928; – Akta Rzeczypospolitej Babińskiej, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII; Akta synodów różnowierczych w Pol., III; Cztery broszury polemiczne z początku XVII wieku, W. 1958; Kmita J. A., Monogamia Jego Mci Pana Mikołaja Stradomskiego…, Kr. 1617; Liber chamorum; Rokosz Zebrzydowskiego, W. 1893, B. Ord. Krasińsińskich – Muz. Konst. Świdzińskiego, IX–XII; Wresnanus B., Icopeia nuptialis nobilis et generosi domini, domini Nicolai Stradomski…, Kr. 1617; – AGAD: Metryka Kor. t. 151 k. 23v.–24v.; Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Wizytacje własne t. 4 k. 81, Acta Officialia, 112 s. 1266–1267; Arch. Państw. w Kr.: Castrensia Cracoviensia t. 146 s. 774–778, t. 154 s. 48–51, t. 1160 k. 5v., t. 161 s. 351–352, 358–362, t. 192 s. 106–107, 196–203, 207–208, 662–664, 1517–1518, t. 1162 s. 479 (własnoręczny podpis Jakuba imieniem żony-analfabetki); Arch. Państw. w L.: Castrensia Lublinensia Inscriptionum, t. 39 k. 324, Castr. Lubl. Inscr. Originalium, t. 2 k. 554, 642v., 653, 803v., 877, t. 3 k. 21v., 119, 437, 574, 1292v., 1568v., t. 4 k. 316, 919, t. 5 k. 299–300, Terrestria Lublinensia Inscriptionum, t. 49 k. 462–463, 613, 660v., t. 63 k. 10, 49v., 118–120, 167, 384v., 613–614, 618–619, Terr. Lubl. Decretorum, t. 20883/64 k. 386835, 1003, 1164–1165; B. Czart.: rkp. 1917; B. Ossol: rkp. 60 k. 60–61, 67, 123–125, 167–168, 185–186, 256–276 i in.; B. PAN w Kr.: rkp. 8323 k. 110, 139, 163; – Informacje Teresy Stachurskiej-Majowej.
Wacław Urban