Rzwieński (ze Rzwienia) zwany też Brzoska Jakub h. Złotogoleńczyk (zm. 1544), starosta różański i makowski, marszałek Księstwa Mazowieckiego, kasztelan ciechanowski, potem wiski. Nazwiska Brzoska (zapewne od wsi Brzoze nad Narwią) zaczął używać R. pod koniec życia, przejęli je potomkowie. Był synem Jana (zob.) i Heleny z Nadarzyna.
Zapewne wcześnie znalazł się R. w środowisku dworskim książąt mazowieckich, synów Bolesława IV, co mógł ułatwić jego ojciec, a zwłaszcza wuj Aleksy z Nadarzyna, marszałek dworu Bolesława V w l. 1481–8. Od 10 I 1489 występuje R. w otoczeniu Janusza II, brata Bolesława V, jako wojski wyszogrodzki (wkrótce po przejęciu rządów ziemią wyszogrodzką przez Janusza II), a zarazem krajczy książęcy, uczestniczący w objazdach władztwa przez księcia. W lutym 1493 uczestniczył w przeprowadzeniu podziału dóbr Bartnickich – swego szwagra Jakuba z bratem Tomaszem. Nie później niż na początku 1494 r. został star. makowskim i różańskim; nadal towarzyszył w objazdach Januszowi II. Po jego śmierci utrzymał się jako starosta swej rodzinnej ziemi, zachowując lojalność wobec Konrada III Rudego. Nic pojawiał się jednak często w jego otoczeniu. Towarzyszył księciu podczas pobytu w myśliwskim dworze Szkwa nad dolną Szkwą w puszczy Zagajnicy w sąsiedniej ziemi łomżyńskiej (sierpień 1500). Z nominacji Konrada został podkomorzym łomżyńskim (poświadczony od 14 II 1502 do 4 II 1528), nie wiadomo jednak, czy bezpośrednio po Rafale z Ław, który od r. 1498 był chorążym ciechanowskim. W lecie 1503 R. prawdopodobnie uczestniczył, z racji pobytu ciężko chorego księcia w Szkwie, w naradach związanych z przygotowaniem sukcesji żony i synów Konrada, towarzyszył bowiem księciu w ostatnim miesiącu jego rządów (październik 1503). Może już wówczas objął urząd marszałka dworu książęcego, bowiem dotychczasowy marszałek Konrada, Piotr Lasocki z Piwonina, działał do schyłku 1502 r.
Jesienią i zimą 1503 i 1504 r. wyróżnił się R. aktywnością w obronie autonomii książęcego Mazowsza, umacniając pozycję księżnej Anny jako regentki całego władztwa mazowieckiego Konrada III. Towarzyszył jej, jako marszałek dworu, w składzie czołowej dwunastoosobowej grupy rady książęcej Mazowsza w rokowaniach na sejmie w Piotrkowie w 1. kwartale 1504 r. Opieczętował własną pieczęcią jeden z dokumentów ugody z Koroną: zobowiązanie rady książęcej, że nie dopuści do wykorzystania zamków mazowieckich przeciw interesom Korony. Był następnie na zjeździe w Zakroczymiu, który uregulował stosunki wewnątrz księstwa z udziałem posłów królewskich. Uczestniczył we współrządach regentki i rady książęcej do poł. 1506 r., tj. do zakończenia konfliktu o prawo dysponowania skarbcem książęcym (król poparł stanowisko księżny odrzucając żądania rady – maj – czerwiec 1505) i do umocnienia pozycji księżny w wyniku choroby i zgonu króla Aleksandra.
R. od poł. 1506 r. przestał pojawiać się na listach świadków dokumentów książęcych, nadal jednakże brał udział w zjazdach rady książęcej. Formalnie pozostawał marszałkiem dworu, z tym tytułem wystąpił na zjeździe w Zakroczymiu w kwietniu 1511. Od września 1511 jako marszałek dworu występował już Prokop Drużbic z Zawstowa, R. natomiast zaczął używać tytułu marszałka książąt mazowieckich (1513 r.), a później – marszałka Księstwa Mazowieckiego (1514–26). Ok. 1512 r. utracił i wkrótce odzyskał star. różańskie, utrzymując je w swych rękach aż do śmierci. W r. 1516 wraz z innymi starostami pozostał R. lojalny wobec księżnej Anny, stawiając opór poczynaniom części szlachty wspierającej dorastających synów Konrada III w dążeniu do przejęcia władzy w księstwie. Po odsunięciu księżnej Anny od władzy w r. 1518 pojawiał się R. sporadycznie w otoczeniu książąt, pozostając poza kręgiem ówczesnego ruchu awansowego w hierarchii ziemskiej Mazowsza. W tym czasie wydał swą córkę Annę, wcześniej dwórkę księżnej Anny i księżniczki Anny, za Floriana Parysa z Sieczy (zob.), a córkę Zofię za Stanisława Drużbica z Zawstowa (w r. 1526 uzyskali oni od księżniczki Anny nadanie 10 włók lasu Choiny w ziemi warszawskiej). W styczniu i lutym 1526 ciężko chory Janusz III przebywał w Rzwieniu, bez wątpienia goszcząc we dworze R-ego, który następnie towarzyszył księciu w drodze do Warszawy i asystował przy sporządzaniu testamentu. W czerwcu 1526 przyczynił się R. do wystawienia przywileju Anny dla miasta Różana.
Po przejęciu władzy w księstwie przez Zygmunta I utrzymał się R. na star. różańskim i w elicie władzy Mazowsza. Dn. 3 I 1527, na prośbę księżniczki Anny, otrzymał od króla 1 tys. fl. posagu dla córek, 13 V t.r. otrzymał nominację na kaszt. ciechanowskiego. Dn. 4 II 1528 zwolnił z opóźnieniem urząd podkomorzego łomżyńskiego na rzecz zięcia Stanisława Drużbica. Uczestniczył w sejmach mazowieckich. Dn. 28 II 1532 wskutek mylnej informacji o śmierci R-ego kancelaria królewska wystawiła nominację na kasztelanię ciechanowską dla Jana Dzierzgowskiego. Na przełomie l. 1532 i 1533 postąpił R. na kaszt. wiskiego po Janie Łoskim z Woli Chynowskiej, następcy woj. mazowieckiego Wawrzyńca Prażmowskiego (zm. 30 XI 1532).
R. odziedziczył po ojcu dobra w ziemi makowsko-różańskiej i nurskiej, w r. 1491 otrzymał od księcia wójtostwo w Wyszogrodzie, które sprzedał, t.r. zamienił 3 włóki wolne w Różanie zw. kanclerskie na część Jana Wałacha w Rzwieniu (wraz z młynem). W r. 1492 spłacił siostrę Cecylię, w r. 1495 regulował granicę dóbr Brzozę z dobrami lubielskimi Nowodworskich. Dn. 30 III 1525 przeprowadził z ks. Januszem III zamianę dóbr w ziemi nurskiej nad Bugiem (20 włók w Płatkownicy, 30 włók w Czarnawej Niwie) na las książęcy nad rzeką Omulew w ziemi różańskiej; lokował tu wkrótce Nową Wieś, Płaczkowo i Przystań, tworząc drugi kompleks dóbr na północy tej ziemi. W r. 1526 uzyskał od księżniczki Anny zwolnienie swego dworu w Różanie od podatków. W r. 1535 wraz z żoną Zofią fundował w swoich dobrach Nowa Wieś kościół parafialny nadając mu 4 włóki ziemi. Parafię erygował bp płocki Andrzej Krzycki nadając znaczne dziesięciny. R. zmarł w r. 1544, przed 13 VII.
Koligacje żony R-ego Zofii, poświadczonej w l. 1523–35, nie są znane. Przypisywana mu w literaturze żona Anna Brzoszczyna, córka Pawła Kryskiego, wojewodzica płockiego, była zapewne jego synową. Pozostawił syna Stanisława Brzoskę (otrzymał w r. 1544 nadanie królewskie w puszczy Zagajnicy obok dóbr Przystań) i, oprócz wspomnianych córek Anny i Zofii, jeszcze Helenę, w 1538 r. żonę Stanisława Sienickiego, wojskiego warszawskiego.
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., II cz. 1 s. 64; Boniecki (Brzoskowie); Jana Zamoyskiego notaty heraldyczno-sfragistyczne, w: Piekosiński F., Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego, T. 7, Kr. 1907 nr 527 (mylnie h. Szeliga); Niesiecki; Wolff, Studia nad urzędnikami maz.; Atlas Historyczny Polski, Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, W. 1973 (Przystań-Ruda mylnie uznana za własność królewską); – Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, W. 1968 s. 169, 170, 175; Wolff A., Starszeństwo urzędów, W. 1928 s. 19; tenże, Ziemia makowsko-różańska za książąt mazowieckich, w: Maków Mazowiecki i ziemia makowska, W. 1984 s. 72–4; – Acta Tomiciana, IV nr 197; Gawarecki W., Przywileje – udzielone miastom woj. płockiego, W. 1828 s. 212–15; Iura Masoviae terrestria, II nr 170, III 62, 96, 143; Kod. maz. (Lubomirskiego), nr 275, 277; Matricularum summ., III, IV; Zbiór dok. i listów miasta Płocka, I nr 256; – AGAD: Metryka Kor., t. 6 k. 257–257v., 271, 279, t. 18 k. 95, 114v., 179, 205v., t. 21 k. 287, t. 25 k. 116, t. 32 k. 78, t. 40 k. 386, t. 41 k. 49–49v., 83v., 152, t. 48 k. 803, 988, t. 340 k. 2v., 117, Pułtuskie testamenta t. 1 k. 60v., 123v., 225, 308v.; Arch. Diec. w Płocku: wizytacje 1755 r. nr 266 s. 945–948; IH PAN: Kartoteki ziem makowsko-różanskiej i nurskiej, Słown. Hist.-Geogr. Mazowsza w średniowieczu (oprac. przez A. Wolffa).
Kazimierz Pacuski