Szafarzyński (Szafarnius, Sapharnius) Jakub (1552–1601), jezuita, kaznodzieja, tłumacz.
Ur. w Kcyni (woj. kaliskie). Był jedynym synem Jadwigi, hafciarki.
S. uczył się początkowo w Kcyni, następnie w Żninie i szkole katedralnej w Poznaniu. Od 29 VII 1574 odbywał w zakonie jezuitów w Brunsberdze (obecnie Braniewo) dwuletni nowicjat pod kierunkiem magistra Adama Brocusa (Anglusa). Następnie nauczał w klasach gramatyki, syntaksy i poetyki w kolegiach jezuickich w Pułtusku, Wilnie i Brunsberdze. W l. 1580–3 studiował filozofię w Akad. Wil. Ukończywszy studia, otrzymał w Poznaniu w okresie Wielkiego Postu 1583 r. święcenia kapłańskie, po czym w poznańskim kolegium jezuitów wykładał przez dwa lata retorykę oraz głosił kazania. Ciesząc się dużym autorytetem, umiał łagodzić konflikty wśród mieszczan. Być może już wówczas wykazywał objawy zaburzeń psychicznych, o czym wspomina „Kronika jezuitów poznańskich…” (P. 2004). W l. 1585–9 studiował teologię w Akad. Wil. Dzięki doświadczeniu pedagogicznemu oraz znajomości języków klasycznych wszedł w r. 1586 (jako specjalista z zakresu nauk humanistycznych) w skład komisji wileńskiej, powołanej dla wydania opinii o projekcie jezuickiej „Ratio studiorum” z r. 1585; komisja obradowała od października 1586 do stycznia 1587, a jej wnioski zostały przesłane do Rzymu.
Po ukończeniu studiów przeniósł się S. do Krakowa, gdzie od r. 1589 pełnił obowiązki kaznodziei w kościele św. Barbary, a następnie w kościele św. Szczepana. Po śmierci (na początku października 1591) współbraci: Stanisława Warszewickiego i Łukasza Żelaznego (Zelasciusa) prowincjał Ludwik Maselli powołał go do komisji cenzorów, utworzonej w celu przejrzenia tłumaczenia Pisma św. Nowego Testamentu, dokonanego przez Jakuba Wujka; sprawa rewizji przekładu została jednak odłożona. Prawdopodobnie już w r. 1591 przybył S. do Lublina, gdzie powierzono mu obowiązki kaznodziei, spowiednika i konsultora rektora kolegium jezuickiego. Wraz z rektorem kolegium lubelskiego Marcinem Łaszczem oraz prof. teologii polemicznej Adrianem Radzimińskim uczestniczył 13–14 I 1592 w Lewartowie w dyspucie publicznej o przedwieczności i dwóch naturach Chrystusa z ewangelikami reformowanymi i braćmi polskimi: Wojciechem z Kalisza, Janem Niemojewskim, Mikołajem Żytno, Marcinem Czechowicem, Erazmem Otwinowskim, Faustem Socynem, Grzegorzem Jankowskim i Franciszkiem Jezierskim. Przetłumaczył z łaciny i w r. 1593 wydał w krakowskiej drukarni Jakuba Siebeneichera „Żywota Ignacego Loiole Societatis Iesu przodka i fundatora […] pięcioro księgi”, autorstwa P. Ribadeneiry, dołączając do niego zarys dziejów kolegiów jezuickich w Polsce oraz przedmowę odpierającą zarzuty antyjezuickich pism: „Equitis Poloni in Iesuitas actio prima” i „Konterfekt jezuitów z Equesa łacińskiego…”. W r. 1593 został prefektem (dyrektorem) lubelskiego kolegium, a 5 VIII 1594 jego rektorem (funkcję objął zapewne w październiku t.r.). Okres rektorstwa S-ego przypadł na trudne czasy kolegium (budowa kościoła, długi, procesy o zachowanie fundacji). S. wyprowadził szkołę z kłopotów, ale trudności pogłębiły jego chorobę umysłową, na którą cierpiał już do końca życia. Nadal czynny w walce z protestantyzmem, w r. 1596, po przejściu na katolicyzm Pawła Czernego, dziedzica Krasienina, przywrócił w miejscowym kościele nabożeństwa katolickie. Od grudnia 1597 przebywał w Jarosławiu jako ojciec duchowny wspólnoty zakonnej oraz konsultor i admonitor rektora kolegium jezuickiego; w zależności od stanu zdrowia udzielał się także jako kaznodzieja i spowiednik. W r. 1599 przeniósł się do rezydencji św. Barbary w Krakowie i 14 V t.r. złożył w kościele św. Barbary uroczystą profesję czterech ślubów. W Krakowie pozostał również po wybuchu w r. 1601 zarazy, w czasie której niósł pomoc chorym. Zamieszkawszy w kolegium przy kościele św. św. Piotra i Pawła, zmarł tam z wycieńczenia 27 VIII 1601. Jako pierwszy z jezuitów spoczął w grobowcu tego kościoła.
Wg Jana Wielewickiego S. tłumaczył „Indicas epistolas”, ale pracy nie zdołał ukończyć z powodu nasilającej się choroby.
Alegambe P., Bibliotheca scriptorum Societatis Iesu. Post excusum 1608 Catalogum R. P. Petri Ribadeneira…, Antverpiae 1643 s. 213–14; Backe r– Sommervogel, Bibl. Comp. de Jésus, VII; Brow n, Bibl. pisarzów, s. 394; Enc. Jezuitów; Enc. Kośc., XXVII; Estreicher; Joche r, III 437–8; PSB (Rabb Justus); Słown. Pol. Teologów Katol., (bibliogr.); – Bieś A. P., i in., Polonica w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego, Kr. 2006 III; Drzymała K., Ks. Stanisław Grodzicki SJ, Kr. 1973; Maciejowski W. A., Piśmiennictwo polskie, W. 1852 III 361; Natoński B., Geneza i budowa katedry lubelskiej (kościoła pojezuickiego) (1580–1625), „Nasza Przeszłość” T. 27: 1967 s. 110–12; Paszenda J., Budowle jezuickie w Polsce XVI–XVIII w., Kr. 1999 I; Pelczar J., Zarys dziejów kaznodziejstwa w Kościele katolickim, Kr. 1896 cz. 2 s. 164; Piechnik L., Dzieje Akademii Wileńskiej, Rzym 1983–4 I–II; tenże, Początki Akademii Wileńskiej (1569–1600), „Nasza Przeszłość” T. 40: 1973 s. 91–2; tenże, Powstanie i rozwój jezuickiej „Ratio studiorum” (1548–1599), Kr. 2003; Płokarz J., Jan Niemojewski, „Reform. w Polsce” R. 2: 1922 s. 97; Poplatek J., Obecny stan badań nad życiem Jakuba Wujka T.J. i program dalszej pracy, „Polonia Sacra” T. 3: 1950 z. 1–2 s. 57; Zalewski L., Z epoki renesansu i baroku na Lubelszczyźnie, L. 1949 s. 90, 99; Załęski, Jezuici, I 710, 769; Załęski S., OO. Jezuici przy kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie, Nowy Sącz 1896 s. 30; – Kronika Jezuitów poznańskich (młodsza) 1570–1653, Oprac. L. Grzebień, J. Wiesiołowski, P. 2004 I; Sotwel N., Bibliotheca Scriptorum Societatis Iesu, Romae 1676 s. 389–90; Unicus universae Societatis Iesu vocationum Liber autobiographicus Poloniae Provinciae proprius (1574–1580), Ed. J. Warszawski, Romae 1966; Wielewicki, Dziennik, I (s. 267 poza indeksem), II; – Arch. Rom. S.I.: sygn. FG. 2 k. 147 (dwa listy S-ego do gen. zakonu z r. 1595), sygn. Germ. rkp. 171–7, 174 k. 85–6v, 152–3, rkp. 188 k. 160, sygn. Hist. Soc. rkp. 43 k. 205v, rkp. 61 k. 131, sygn. Pol. rkp. 6–8 (katalogi trzyletnie z l. 1584–1606), rkp. 43 (katalogi roczne z l. 1591–1601); B. Nauk. Księży Jezuitów w Kr.: rkp. 735 s. 35, 38, 41; Universitetsbiblioteket w Uppsali: sygn. H–167 k. 122.
Stanisław Cieślak