Michałowski Jakub z Michałowa h. Jasieńczyk (1612–1663), kasztelan biecki, pamiętnikarz, bibliofil. Ur. 6 V na zamku w Krakowie. Pochodził z tej gałęzi mazowieckiej rodziny Michałowskich, która osiadła w Krakowskiem i Lubelskiem. Ojcem jego był Melchior (1572 – 3 VII 1625), kolejno pisarz grodzki, podstarości i podsędek krakowski, od 11 VII 1620 wojski lubelski, uczestnik rokoszu sandomierskiego 1606 r., dobrodziej dominikanów w Krakowie. Matką była Maria (Marianna, Maryna) z Kowala Kowalska. Stryjem M-ego był Kasper (zob.). M., którym po śmierci ojca opiekowali się Stanisław Witowski, chorąży łęczycki i starosta niepołomicki, oraz Jan Łącki, dziekan krakowski, kształcił się od r. 1624 w Akademii Zamojskiej, a od r. 1627 w Krakowskiej. W r. 1632 wziął udział w elekcji króla Władysława z woj. lubelskim. Dn. 12 II 1634 został wojskim lubelskim i dość długo tylko tę godność piastował, będąc równocześnie dworzaninem królewskim. Zaprotegował go zapewne na dwór Adam Kazanowski, z którym M. spowinowacił się ok. r. 1632, żeniąc się z Urszulą Kazanowską, córką Bartłomieja, starosty łukowskiego. Na sejmie w r. 1635 został wyznaczony do komisji dla uporządkowania ksiąg trybunalskich i podkomorskich lubelskich. We wrześniu 1637 dostatnio, «z pocztem, porządnie i świetno» uczestniczył w Warszawie w uroczystościach weselnych Władysława IV z Cecylią Renatą. Był posłem z woj. krakowskiego na sejm 1645 r.
W r. 1646 wystawił M. na spodziewaną wojnę turecką własną chorągiew husarską ze 100 koni złożoną. W r. 1648 podpisał konfederację woj. krakowskiego i uczestniczył w elekcji Jana Kazimierza. Jak świadczy zachowana korespondencja M-ego, elekt zachęcał go do tego aktu osobnymi listami. M. jednał mu zwolenników na sejmiku proszowskim, zyskując za to wdzięczność króla, wyrażaną w cennych nadaniach majątkowych. W kampanii zborowskiej w r. 1649 brał M. udział jako chorąży nadwornej husarskiej chorągwi królewskiej; stawał tam dzielnie, chronił bezpośrednio osobę króla, narażając się na niebezpieczeństwo; stracił w tej kampanii wiele swego osobistego mienia (12 wozów, również umiłowane książki). Jednak mimo to złożył się na «upominek» chanowi. W r. 1651 towarzyszył królowi ze swym pocztem od Lublina pod Beresteczko; był już wtedy sędzią ziemskim lubelskim i chorążym kor. Obie te kampanie, zborowską i berestecką, szczegółowo opisał. Jeszcze w r. 1651 towarzyszył królowi do Gdańska, opisując tę «podróż pruską» w diariuszu, który jest kontynuacją «potrzeby beresteckiej». Na drugi sejm 1652 r. posłował z woj. krakowskiego, przy czym wybrano go wówczas posłem z zalecenia królewskiego. Z sejmu tego został M. deputatem Izby do Trybunału skarbowego radomskiego. W styczniu 1653 przebywał z królem na Litwie (sejm brzeski) i nie zjawił się na wyprawie żwanieckiej t. r. Walczył natomiast w r. 1654 na Ukrainie. Podczas «potopu» pozostał wierny Janowi Kazimierzowi; jeszcze w kwietniu 1656 przebywał w Kieżmarku na Węgrzech, ale w grudniu t. r. znalazł się w obozie pospolitego ruszenia woj. krakowskiego pod oblężonym przez Polaków Krakowem. W r. 1658 należał do komisji dla ufortyfikowania Krakowa; ponownie wyznaczono go do niej na sejmie 1659 r., na który posłował z woj. krakowskiego. Był M. t. r. krakowskim sędzią deputackim. Dn. 28 II 1659 został mianowany kasztelanem bieckim. W początkach 1661 r., a więc jeszcze przed walną rozprawą na sejmie, pisemnie zdeklarował się w Częstochowie popierać elekcję vivente rege. Na sejmie t. r. wszedł M. do komisji dla uregulowania spraw granicznych z Węgrami i Siedmiogrodem, w r. 1662 – do komisji dla rewizji zamku lelowskiego.
M. był dziedzicem średniej fortuny. W woj. krakowskim, od podziału w r. 1645 z bratem Jackiem, posiadał w pow. lelowskim Słupię, Rawkę, Chlewice, Chebdzie i Lubochowy, w proszowskim Jakubowice i Stogniewice, zaś w krakowskim Soboniowice; nadto miał w Krakowie kamienicę przy ul. Grodzkiej; miał też pewne dobra w woj. lubelskim. Z nadania królewskiego trzymał M. starostwo czerskie oraz dzierżawił kilka wsi w woj. ruskim. M., w r. 1636 członek «Rzeczypospolitej Babińskiej», w której piastował «urząd jubilera», posiadał duże zainteresowania kulturalne i bibliofilskie. W Słupi zgromadził znaczną bibliotekę z cennymi drukami i rękopisami, bodajże jedną z najbogatszych spośród szlacheckich księgozbiorów w XVII w. Wprawdzie brak bliższych danych o jej rozmiarach, ale u współczesnych uchodził za bibliofila. Wespazjan Kochowski zaś, jego sąsiad i przyjaciel, napisał nawet w r. 1674 wiersz pt. „Biblioteka wielm. jmci p. Jakuba w Michałowie Michałowskiego, kasztelana bieckiego” pochwalając jego miłość do książek i podając, że M. posiadał «piękną mądrych ksiąg gromadę». Można przypuszczać, że Kochowski korzystał z biblioteki przyjaciela i na jej materiałach pisał swe „Annales”. M. z zamiłowaniem oprawiał w biały pergamin rękopisy i książki, wyzłacając ich brzegi i ozdabiając przednie okładki superekslibrisami ze swym herbem oraz dewizą: «Dominus adiutor meus et protector meus». M. pozostawił wartościowy Diariusz ekspedycji zborowskiej (20 kart), napisany z autopsji, dotychczas nie wydany drukiem (rkp. B. PAN w Kr. 2253), Diariusz wojny pod Beresteczkiem (10 1/2 karty), również jako przez uczestnika sporządzony i jeszcze nie opublikowany (rkp. B. PAN w Kr. 2253) oraz Diariusz podróży królewskiej do Prus z r. 1651, w której M. uczestniczył, ogłoszony przez A. Sajkowskiego. Nadto gromadził w swej bibliotece, zapewne kontynuując pracę ojca, rozliczne dokumenty, akta publiczne, listy, diariusze, relacje, instrukcje, lauda, mowy, wiersze, notatki genealogiczne itp. materiały, większość z nich to kopiariusze w rodzaju silvae rerum lub miscellaneów z l. 1600–60. O sposobie zbierania tych materiałów informują pewne wiadomości, zawarte w obfitej korespondencji M-ego, np. z Aleksandrem Wielowiejskim, skarbnikiem krakowskim, lub ze Stefanem Oraczowskim („Księga pamiętnicza” A. Z. Helcla, 693 i 698).
M. zmarł w r. 1663, przed 9 VII, kiedy to kasztelanem bieckim był już Jacek Dąmbski. Z małżeństwa z Urszulą Kazanowską pozostawił M. syna Mikołaja Melchiora, stolnika różańskiego, i córki: Mariannę, od r. 1660 zamężną za Franciszkiem Korycińskim, kasztelanem bracławskim, oraz Helenę, karmelitankę w Warszawie. Młodszy brat M-ego Jacek (Hiacynt) Konstanty, po studiach w Ingolsztacie (1630) i Bolonii (1633), był stolnikiem różańskim, rotmistrzem królewskim i starostą krzepickim oraz kłobuckim; zmarł 23 III 1661.
Obecnie prawie wszystkie materiały rękopiśmienne M-ego, w postaci siedmiu kodeksów, znajdują się w Bibliotece PAN w Krakowie z sygnaturami 2251–2257, ofiarowane w r. 1913 przez Józefa Michałowskiego, dziedzica archiwum z Dobrzechowa. Z tych kodeksów pierwsze zasługują na szczególną uwagę, bo V–VII zawierają głównie formularze i wypisy z książek. Jeden kodeks, czwarty, ogłosił w r. 1864 A. Z. Helcel pt. Jakuba M-ego … Księga pamiętnicza, obejmuje ona wartościowe materiały z l. 1647–55, z tego prawie połowa pochodzi z ważnego w naszych dziejach 1648 r. Część zaś zbiorów M-ego (25 jednostek rękopiśmiennych) znalazła się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie.
Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), II; W. Enc. Powsz., (PWN); Słownik Pracowników Książki Pol.; Borkowski J. Dunin, Almanach błękitny, Lw.–W. 1908 II 619; Niesiecki; Uruski; – Katalog rękopisów Biblioteki Narodowej. T. VII pod red. K. Muszyńskiej, W. 1969 s. X–XII (wiadomość o bibliotece i archiwum M-ego); Kubala L., Oblężenie Zbaraża i pokój pod Zborowem, w: Szkice historyczne, W. 1901 s. 161, 170, 173, 179–83, 263 (S. I); Malewska H., Listy staropolskie z epoki Wazów, W. 1959; Przyboś A., Polskie źródła narracyjne do dziejów wojny polsko-szwedzkiej 1655–1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973; tenże, Udział szlachty bieckiej w życiu politycznym Rzpltej w XVI i XVII w., w: Nad rzeką Ropą, Kr. 1968 s. 249–50; Sajkowski A., Diariusz podróży Jana Kazimierza do Gdańska w r. 1651, „Roczn. Gdań.” T. 15/16: 1956/7 s. 446–60; tenże, J. Michałowski i Stanisław Niezabitowski – pamiętnikarze XVII w., „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk.” T. 20: 1956 nr 3 s. 23–4; tenże, Nad staropolskimi pamiętnikami, P. 1964; Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Mariówka Opocz. 1932 s. 9–10, 246–7; – Akta Rrzeczypospolitej Babińskiej, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1895 VIII 77; Akta sejmikowe woj. krak., II; Kochowski W., Pisma wierszem i prozą. Liryka polskie, Kr. 1859 nr XXXVI s. 69–70; Ostrebusz D., Clavis aurea, Crac. 1639; Pamiętniki S. i B. K. Maskiewiczów, Wr. 1961; Vol. leg., III 885, IV 200, 207, 228, 363, 549, 621, 726, 856; – B. Narod.: rkp. 6606, 6623, 6633–6635, 6692, 6695; B. PAN w Kr.: rkp. 2251–7 (zbiory J. M-ego); Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski, Kartoteka posłów XVII w.; – Bibliogr. do Melchiora: Nagrobek w kościele Dominikanów w Kr.; – Strzelecki A., Udział i rola różnowierstwa w rokoszu Zebrzydowskiego, „Reform. w Pol.”, R. 7–8: 1935–6; – Akta sejmikowe woj. krak., I; Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa, II; – Dworzaczek W., Michałowscy herbu Jasieńczyk (mszp. z r. 1942 w posiadaniu Adama Michałowskiego w Krakowie).
Adam Przyboś