Sokołowski Jałbrzyk Jan z Wrzący Wielkiej i Sokołowa h. Pomian (zm. między r. 1493 a 1495), komornik króla Czech i Węgier Władysława Jagiellończyka, kasztelan santocki i starosta grudziądzki. Był jednym z pięciu synów Jarosława z Wrzący Wielkiej, Sokołowa i wsi Ochle (nie wiadomo, czy identycznego z Sokołowskim, pokojowcem królewskim, wymienionym trzykrotnie w r. 1461), prawdopodobnie z jego drugiej żony (imię nie jest znane), córki stolnika brzeskiego kujawskiego Zygmunta z Grabowa.
Braćmi S-ego byli: Paweł, star. grudziądzki i malborski ojciec woj. pomorskiego Jana (zob.); Jan (zm. po 16 VIII 1504 a przed 7 I 1505), kanonik włocławski, stale obecny na posiedzeniach kapitulnych w l. 1467–1504, wielokrotny prokurator kapituły włocławskiej w l. 1468–92, w l. 1472–81 funkcję tę dzielił ze swoim krewnym Jakubem Sokołowskim (zob.), delegat kapituły na sejm piotrkowski w r. 1488, a w r. 1499 na synod w Łęczycy; Jakub (zm. po 16 VIII 1505 a przed 7 I 1506), student Uniw. Krak. (1467), dziekan chełmski (2 I 1477 i najpewniej ten sam Jakub jako dziekan chełmski jeszcze w marcu 1485), kanonik włocławski (recepcja 9 I 1495) i scholastyk kruszwicki (po raz pierwszy z tytułem też 9 I 1495); Mikołaj, stolnik brzeski kujawski, ojciec kaszt. lędzkiego Jarosława (zob.).
Dn. 9 VII 1471 S. znajdował się wśród dworzan w szeregach hufca nadwornego (curienses), który odprowadzał do Pragi najstarszego syna króla Kazimierza Jagiellończyka, elekta czeskiego Władysława. Towarzyszył Władysławowi w jego wjeździe do Pragi (19 VIII), podczas koronacji (22 VIII) oraz wielokrotnie w ciągu r. 1471, gdy z polecenia polskiego podskarbiego nadw. Tomasza Trąmbczyńskiego spłacał królewskie zobowiązania Władysława lub przyjmował pożyczki mu udzielane. Oprócz wynagrodzenia za udział w wyprawie, na którą stawił się prowadząc 6 koni, otrzymał od podskarbiego dn. 23 VIII – 100 fl., a 22 IX znaczną sumę 561 fl., 176 fl. szerokich groszy i 385 złotych fl. reńskich. Nie wiadomo, czy tak wysokie wypłaty stanowiły nagrodę za nadzwyczajne zasługi wobec Władysława, czy też stanowiły zwrot za regulowane wcześniej jego długi. Jesienią r. 1471 panowie polscy i większość dworzan wrócili do Krakowa. S. pozostał na służbie króla Władysława i jako jedyny Polak stał się – jak oceniali współcześni – jedną z najbardziej wpływowych osób na praskim dworze. J. Pfotel, poseł elektora brandenburskiego Albrechta Achillesa Hohenzollerna, który w r. 1474 nakłaniał Czechy do wojny z królem Węgier Maciejem Korwinem, podkreślał w swym liście z 1 VII t.r. do ks. Albrechta bawarskiego, że audiencję u króla Władysława zawdzięczał S-emu. Zapewne za podobną przychylność wysłannicy ks. saskiego Albrechta Odważnego obdarowali S-ego domem w Pradze przy kościele św. Jakuba (15 XII 1477). Król Władysław powołał S-ego do rady królewskiej. W l. 1471–90 S. zaliczany był do grupy jej najaktywniejszych członków (J. Macek). Podobnie jak część innych osób z rady, służył królowi Władysławowi najpierw jako dworzanin, w l. 1476–93 jako komornik (w źródłach polskich określany także w r. 1477 jako skarbnik, a w r. 1489 podskarbi króla czeskiego). S. kilkakrotnie reprezentował króla Władysława poza granicami Czech. Dn. 6 VI 1473 w Radomiu informował króla Kazimierza o zaakceptowaniu przez Władysława uchwał zjazdu stronnictw czeskich w Beneszowie i rozmawiał o planowanym polsko-czesko-węgierskim zjeździe rozjemczym w Opawie. W czerwcu 1474 w Piotrkowie, wraz z m.in. czeskim kanclerzem Ściborem Towaczowskim, uzyskał dla Władysława pomoc wojskową i finansową. W r. 1480 zaopatrzony w list króla czeskiego, w którym nazwany został jego doradcą, udał się do cesarza Fryderyka III. Z kolei 26 II 1491 został wysłany do Szprotawy w celu jej przekazania w ręce Jana Olbrachta (zgodnie z warunkami pokoju koszyckiego z 20 II 1491). Nie wiadomo, czy S. przebywał w Czechach do śmierci, czy też, jak podaje J. Chrząszcz, pod koniec życia zamieszkał w Toszku. Potwierdzeniem pozycji S-ego w Polsce było nadanie mu przez Kazimierza Jagiellończyka urzędu kaszt. santockiego (z tytułem tym wymieniony jest po raz pierwszy na sejmie w Piotrkowie 11 XI 1488), który pozwolił mu na wejście w szeregi szlachty urzędniczej.
S. posiadał dobra w Polsce, a dzięki służbie u króla Władysława także na Śląsku, w Czechach i w Austrii. Wraz z braćmi odziedziczył po ojcu całą wieś Sokołowo i części we wsiach Wrząca Wielka, Wierzchucino (obecnie Zwierzchociny) i Ochle (wsie w pow. konińskim). Dn. 2 I 1477 S. i jego bracia niedzielni Jakub, dziekan chełmski, Mikołaj, Jan, kanonik włocławski i Paweł dokonali zamiany dóbr ze swymi braćmi stryjecznymi Świętosławem i Wojciechem Sokołowskimi, synami Jana z Sokołowa i Wrzący Wielkiej: S. z braćmi dali swym kuzynom całe Sokołowo, część po ojcu w Wierzchucinie i część wsi Ochle, otrzymaną po zmarłym stryju, archidiakonie włocławskim Świętosławie z Wrzący, a w zamian otrzymali od Świętosława i Wojciecha ich części Wrzący Wielkiej. W r. 1489 S. kupił od brata Mikołaja jego części dziedziczne we wsiach Wrząca Wielka, Ochle i Dzierzny (pow. koniński). Dn. 29 XI 1491 Jan Grabowski, pleban w Zgierzu, sprzedał S-emu, swemu siostrzeńcowi (sororinus germanus) dobra, które otrzymał po śmierci Zygmunta z Grabowa, stolnika brzeskiego, tj. Grabów, Besiekiery, Srebrna, Jastrzębia i Lipno w ziemi łęczyckiej oraz Gołębin na Kujawach. Zapewne dowodem uznania Kazimierza Jagiellończyka dla zasług S-ego było nadanie mu star. grudziądzkiego. Pierwszą informację na ten temat podał 7 VII 1483 woj. malborski Mikołaj Bażyński w liście do torunian. Z kolei 31 III 1484 pisał on, że słyszał o osobistej interwencji króla czeskiego u króla Kazimierza na rzecz S-ego. Wieści te wywołały zaniepokojenie w Prusach Król., gdyż obawiano się, że mimo obietnic monarchy, Polska nie zdoła wykupić zastawu. Król Kazimierz, nie zważając na protesty, 14 V 1484 w Wilnie nadał Grudziądz S-emu i zwolnił od przysięgi dotychczasowego starostę. Protesty w Prusach trwały do końca roku, uniemożliwiając S-emu przejęcie starostwa. Opór złamał król, odrzucając sprzeciwy wysłanników stanów Prus Król. i osobiście nakazując dotychczasowemu star. Wojciechowi Kiełbasie z Tymieńca wydanie S-emu zamku w Grudziądzu (król zezwolił S-emu na wykup starostwa za 3 400 fl. węgierskich z rąk Feliksa, brata zm. w r. 1472 Jana Skalskiego z Walsteinu, jednego z poprzednich starostów, i zaspokojenie roszczeń Doroty, wdowy po J. Skalskim, do jej posagu i wiana oprawionych na starostwie – dokument bez daty, może z końca r. 1484, znany z odpisu, zob. Akta Stanów Prus Król., I 243 przyp. 1). Wobec zdecydowanej postawy króla wydaje się prawdopodobne, że S. mógł objąć starostwo 1 I 1485 (taką przypuszczalną datę wymienili torunianie w liście do Bażyńskiego w grudniu 1484), choć w znanych źródłach S. występuje po raz pierwszy z tytułem starosty dopiero 25 VI 1487. Jako starosta S. zadbał o naprawę zamku w Grudziądzu (6 VII 1489 król zwrócił mu 200 fl. węgierskich z tytułu poniesionych kosztów) i o ponowne włączenie do dóbr starostwa wsi Zblewo. Po śmierci S-ego starostwo objął jego brat Paweł, a potem jego synowie.
Dn. 14 IV 1477 S. otrzymał od króla Władysława dom zw. Miśnieńskim naprzeciw klasztoru św. Jakuba na Starym Mieście w Pradze, który kupił wraz z przyległościami od Jana Čabelického ze Soutic razem z dokumentami królów Wacława i Jerzego (dokument znany z regestu, chodzi raczej o królewskie potwierdzenie dokonanej przez S-ego transakcji). W Czechach S. posiadał też kilka wsi (Minice, Debrno, Vraňany, Vrutice, Borek, Ujezd i Rusovice), na których miał zapisywane sumy pożyczane królowi Władysławowi (1 900 zł. bez daty, następnie 1 000 kop gr. – bez daty, trzeci zapis z r. 1480 – bez podania sumy). W Czechach S. miał również zamek «Irasthin» z dworem «Thinosthow» i kopalnią srebra w (Kutnej) Horze. Władysław Jagiellończyk 12 VII 1493 nadał S-emu na własność dobra na Śląsku: zamek Toszek z miastem i okręgiem oraz miasto Pyskowice. W dokumencie zaznaczono, że król zapisał (po 4 IV 1490, czyli po śmierci Macieja Korwina) S-emu 4 tys. guldenów na Toszku, a nadanie nastąpiło po rezygnacji przez S-ego z należności i za jego wierne służby pełnione od młodości (wg J. Chrząszcza S. w r. 1495 zamieszkał w Toszku i sprzedał część wsi Kopienice koło Pyskowic, ale informacja ta dotyczyć może sprzedaży w t.r. dóbr śląskich przez Pawła, brata S-ego). Znany jest jeszcze jeden zapis sumy na Śląsku: 11 V 1493 król Władysław zapisał Janowi i Mikołajowi, książętom opolskim, 200 grzywien na Wrocławiu, a po ich śmierci S-emu. S. posiadał również zamek (castrum) «Johenstain» (Jochenstein koło Pasawy?), o którym wzmiankuje dokument króla Władysława wystawiony w Budzie 6 XII 1491 (ratyfikacja traktatu pokojowego zawartego 7 XI t.r. z cesarzem Fryderykiem III i jego synem Maksymilianem). Król Władysław zrzekł się wówczas wszystkich zdobyczy Macieja Korwina na terenie habsburskich krajów dziedzicznych, ale zastrzegł przywrócenie S-emu wspomnianego zamku, posiadanego przez niego na prawie dziedzicznym.
Rozmiary majątku S-ego ukazuje dział dóbr, który po jego śmierci przeprowadzili 13 V 1495 jego bracia. Oprócz ogólnie wymienionych dóbr po rodzicach i tych, które bracia odziedziczą po śmierci szlachetnego Jana Grabowskiego, wymieniono dobra zmarłego S-ego, tj. sumy zapisane na Grudziądzu, dobra Toszek i Pyskowice, dobra w Austrii, w Czechach wspomniany poprzednio zamek z dworem i kopalnią srebra, a także złoto, srebro, pieniądze i klejnoty. Bracia postanowili, że dobra po Grabowskim otrzyma Mikołaj. Paweł zobowiązał się, że po sprzedaży Toszku i Pyskowic (28 X 1495 sprzedał te dobra Janowi, ks. oświęcimskiemu i gliwickiemu oraz Barbarze, księżnej opawskiej i raciborskiej), przekaże z uzyskanej sumy 1 tys. fl. węgierskich Mikołajowi, a za pozostałą sumę Jan, kanonik włocławski, i Jakub, scholastyk kruszwicki, mieli kupić dobra, które po ich śmierci otrzyma Paweł. Mikołaj miał też odebrać z tytułu długu od marszałka nadw. Rafała Leszczyńskiego 105 grzywien wraz ze srebrem oraz od Jana Jaranda z Brudzewa (dworzanin królewski, potem kaszt. kaliski i woj. łęczycki) niewymienioną sumę. S. 14 II 1493 był na sejmie w Piotrkowie, a 12 VII był w Czechach, gdzie odbierał od króla Władysława dokument nadania mu dóbr śląskich. Zmarł przed 3 II 1495, gdy pojawił się jego następca na urzędzie kaszt. santockiego.
Dziedziczenie spadku po S-m przez jego braci zdaje się wskazywać, że S. nie pozostawił potomstwa. W znanych źródłach nie występuje też żona S-ego. Wg M. Czygenberk Orłowskiego i A. Bilińskiego, S. miał córkę, dziedziczkę Sokołowa i Sokołówka oraz wsi na Kujawach, tj. Krzyszkowic, Woli i Kożuszkowa, żonę Hieronima Gembarta h. Jastrzębiec m.in. z Łazęk, Kamienicy i Michałkowa (ziemia dobrzyńska). Ich synowie, tj. Jan (sprzedał obie wsie Sokołowo w r. 1534) i Tomasz oraz wnuk Wojciech (syn Jana) Gembartowie, nosili nazwisko Sokołowski.
Niesiecki, VIII 448–9; Paprocki, s. 537; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Gąsiorowski, Urzędnicy wpol., nr A 361 (tu i w Urzędnikach, I/1 S. jako kaszt. santocki dopiero od r. 1489); Lasocki Z., Dostojnicy i urzędnicy ziemi dobrzyńskiej w XIV i XV wieku, „Mies. Herald.” R. 13: 1934 s. 40; Urzędnicy, I/1; – Baczkowski K., Walka Jagiellonów z Maciejem Korwinem o koronę czeską w latach 1471–1479, Kr. 1980 s. 76, 98; tenże, Walka o Węgry w latach 1490–1492. Z dziejów rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej w basenie środkowego Dunaju, Kr. 1995 s. 127; Biliński A., Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, W. 1932 s. 53–4; Blaźek K., Der abgestorbene Adel der preussischen Provinz Schlesien und der Oberlausitz, Nürnberg 1894 s. 55 (tu błędna data 11 VII, zamiast 12 VII 1493 nadania S-emu Toszka i Pyskowic); Chodyński S., Wikariusze katedry włocławskiej, Włocławek 1912 s. 236, 346; Chrząszcz J., Historia miast Pyskowice i Toszek, Przekład M. Hepa, Pyskowice 1994 s. 53 (tu błędnie uznano S-ego za czeskiego szlachcica); Gąsiorowski A., Kanonicy w najstarszej księdze posiedzeń włocławskiej kapituły (1435–1500), w: Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej, Tor. 2000; Karczewska J., Nepotyzm w rodzie Pomianów, „Przegl. Bydgoski” R. 7: 1996 s. 84–8 (z błędami, m.in. na s. 84–5 mylnie uznano za braci Jałbrzyka, Jana i Jarosława, gdyż Jałbrzyk Jan to jedna osoba, tj. S., a Jarosław był jego bratankiem); Leminger E., Královská mincovna v Kutné Hoře, Praha 1912 s. 130, 131 przyp. 10, s. 164; Macek J., Jagellonský vék v českých zemích (1471–1526), Praha 1992 I (na s. 323 nieściśle podano, że S. pełnił urząd królewskiego komornika w l. 1477–81, gdyż funkcję tę pełnił do co najmniej r. 1493, a zapewne do końca życia; na s. 236 wspomniany jest dokument z 15 XII 1477 nadania S-emu domu w Pradze przy kościele św. Jakuba przez posłów ks. saskiego; wiemy wszak, że 14 IV t.r. S. otrzymał od króla Władysława potwierdzenie zakupu od szlachcica czeskiego domu naprzeciw tego klasztoru, zob. niżej w wykazie źródeł: Soupis I 2/1 nr 2689); tenże, O listinách, listech a kanceláři Vladislava Jagellonského (1471–1490), „Sborník archivních prací” R. 2: Praha 1952 č. 1 s. 60, 108 przyp. 36, s. 112 przyp. 59 (wzmiankowany jest tu dok. króla Władysława II dla S-ego z 21 IV 1475 lub 21 IV 1477, ale podane źródło wskazuje, że chodzi najpewniej o dok. z 14 IV 1477 znany z reg., zob. niżej w wykazie źródeł: Soupis I 2/1 nr 2689), s. 115 przyp. 45, s. 121; Mrozowski P., Polskie nagrobki gotyckie, W. 1994 s. 294; Palacký F., Dějiny národu českého w Čechách a w Moravě, Praha 1865 díl 5 č. 1 s. 47, 96; Papée F., Jan Olbracht, Wyd. 2, Kr. 1999 s. 34–5; tenże, Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kr. 1904 s. 273; Radzimiński A., Duchowieństwo kapituł katedralnych w Polsce XIV i XV w. na tle porównawczym. Studium nad rekrutacją i drogami awansu, Tor. 1995 s. 122 (na s. 122 przyp. 205 autor podaje, że Jan z Wrzący, brat S-ego, był kanonikiem w l. 1461–78; pierwsza data wydaje się być pomyłką, gdyż Jan wymieniany jest w najstarszej księdze posiedzeń włocławskiej kapituły dopiero od r. 1467, a druga data jest nieścisła, gdyż kanonikiem był do śmierci, a zm. 1504 lub 1505); tenże, Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i I poł. XV w. Studium prozopograficzne, Tor. 1993 II 147–8 (na s. 147 błędna informacja, że stryjem S-ego był Jarand z Woli, co nie wynika z cytowanego źródła, ani z innych znanych przekazów; jednym ze stryjów S-ego mógłby być tylko Jarand z Wrzący Wielkiej, wymieniany w źródłach od ok. 1415 do r. 1426); Szadkowska-Linette R., Późnośredniowieczny dwór obronny we Wrzącej Wielkiej, „Roczn. Wpol. Wschodniej” T. 2: 1974 s. 99–114 (z błędami); – Acta capitulorum, I, III; Akta grodz. i ziem., VII nr 100; Akta Stanów Prus Król, I–IV; Album stud. Univ. Crac. I 188 (Jakub); Bielski, Kronika, s. 204 (tu pod r. 1473 pomyłkowo z imieniem Wojciech); Cod. Pol., II/2 nr 420, 427, 434, IV nr 108; Cod. Sil., VI nr 412, 413, 425, 430; Corpus Inscriptionum Pol., IV/1 s. 210, 212; Długosz, Dzieje, V 549, 573; Elementa ad fontium editiones, XXI 175, 188; Inventarium omnium et singulorum privilegiorum, Lutetiae Parisiorum 1862 s. 96 (tu S. 11 XI 1488 po raz pierwszy jako kaszt. santocki), 97–8; Kod. m. Kr., I nr 201, 202; Krzyżanowski S., Rachunki wielkorządowe krakowskie z lat 1461–2 i 1471, Kr. 1913 s. 13 nr 153, 156, 165 (bliżej nieznany S. pokojowiec królewski w r. 1461); Lehns-u. Besitzurkunden Schlesien, I 247 nr 105, II 340 nr 45, 46, 341 nr 47; Matricularum summ., I–III (III nr 1495 tu pod r. 1504 wspomniany jako zm. Paweł Sokołowski, kaszt. santocki i star. grudziądzki; jedyna wzmianka o urzędzie kaszt., jeśli nie jest to pomyłka pisarza, to mógł on pełnić urząd od 1486/7 do 11 XI 1488, gdy z tytułem kasztelana występuje S.); Pamiętnik p. Macieja Czygenberk Orłowskiego, Wyd. W. Kętrzyński, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” T. 13: 1906; Politische Correspondez des Kurfürsten Albrecht Achilles, Ed. F. Priebatsch, Leipzig 1894 I 672–3; Rachunki królewskie z lat 1471–2 i 1476–8, s. 114 i przyp. 28 (wydawcy chyba niesłusznie identyfikują oficjała włocławskiego Jakuba Sokołowskiego z S-m, który w Krakowie w r. 1477 przekazał podskarbiemu nadw. 10 grz.), s. 203, 212–13, 245 (wątpliwa wydaje się też identyfikacja, zaproponowana przez wydawców, S-ego z Sokołowskim, który 14 VI 1477 w Nowym Korczynie otrzymał jeden wiardunek na wydatki, 22 i 28 XI 1477 wynagrodzenie za udział w wyprawie do Prus w r. 1476, a 19 VII 1478 otrzymał 2 fl.); Soupis česky psaných listin a list roku 1526, Praha 1975 díl I svazek 2/1 nr 2689 (dok. z 14 IV 1477); Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 404–5; Teki Dworzaczka, CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Zbytky register králmskych a českých z let 1361–1480, Wyd. A. Sedláček, Praha 1914 s. 299 nr 1920; – AP w P.: Konin Gr. 1 k. 128v., Gr. 2 k. 1v., 87v.–88, 93v., 197v., 201–202, 338 (tu Mikołaj Sokołowski z Wrzący Wielkiej, kaszt. dobrzyński jeszcze 26 XI 1505 dokonuje transakcji), Gr. 6 k. 329, Gr. 7 k. 312, Konin Z. 5 k. 27v.–28, Poznań Gr. 6 k. 225, Gr. 10 k. 121, Gr. 12 k. 13v., 58, Gr. 16 k. 631, Gr. 17 k. 48, Gr. 18 k. 1; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: Teki Rzymskie rkp. 8476 s. 256 (17 II 1467 Wincenty Kiełbasa z Tymieńca uzyskuje prowizję papieską na kanonię i prebendę włocławską, które otrzyma od Jana z Sokołowa w zamian za kościół parafialny w Przypuście koło Nieszawy [prowizja niezrealizowana], dochód prebendy oszacowano na 8 grzywien); Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol. w Średniowieczu IH PAN w P.: Materiały do Dzierzny, Kunowa, Marszewa, Rzyszyna, Sokołowa, Wrzący Wielkiej; – Mater. Red. PSB: Materiały do rodziny Sokołowskich nadesłane przez Zofię Stoltz z W.
Grażyna Rutkowska