Plater Jan Andrzej Henryk h. własnego (ok. 1626–1696), starosta dyneburski, poseł na sejmy, wojewoda inflancki. Był najstarszym synem Gotarda (zob.) i Jadwigi Elżbiety z Tyzenhauzów, bratem Teofila Jana (zob.) i Fabiana (zob.). Wychowywany w wyznaniu luterańskim, uczył się wspólnie z dwoma młodszymi braćmi w Gimnazjum Toruńskim (był tam w sierpniu pod opieką pedagoga Phusendorffa). Po ukończeniu nauki został dworzaninem pokojowym króla Jana Kazimierza, a w r. 1650 był już rotmistrzem chorągwi rajtarskiej (100 koni) w regimencie hetmana polnego lit. Wincentego Gosiewskiego. Walczył następnie w kampanii kurlandzkiej, na przełomie 1659 i 1660 r. pod Bowskiem. W r. 1662 otrzymał list przypowiedni na 200 koni rajtarskich. Przystąpił do konfederacji wojska litewskiego. W lipcu 1663 już jako major w regimencie Teofila Szwarcocha stacjonował w ekonomii grodzieńskiej. Zimą 1663/4 wziął udział w szeregach dywizji lewego skrzydła wojska litewskiego pod komendą Michała Kazimierza Paca w wyprawie w głąb państwa moskiewskiego na Siewierszczyznę. Dn. 7 I 1664 postrzelony został w czasie oblężenia Rosławia. Na przełomie sierpnia i września 1665 bronił północnych granic W. Ks. Lit., stacjonując pod Dusiatami w pow. wiłkomierskim, skąd wycofał się przed maszerującymi na Żmudź podjazdami wodza moskiewskiego kniazia I. Chowańskiego. Najazd nie nastąpił jednak, gdyż jesienią t. r. Chowański wycofał się na Inflanty do Platermojzy. Jako pułkownik królewski P. podpisał w r. 1669 z województwem inflanckim elekcję Michała Korybuta Wiśniowieckiego i od niego otrzymał 3 V 1670 konsens na wykup od M. K. Paca, wówczas już hetmana w. lit. i woj. wileńskiego, starostwa dyneburskiego. Kontrolował odtąd twierdzę w Dyneburgu i toczył spory o granice starostwa z Wolfami i jezuitami dyneburskimi. Sejm 1678 r. wyznaczył w tej sprawie komisję. Był posłem województwa inflanckiego na sejmy w r. 1672 i wiosną 1673; z tego drugiego został deputatem na Trybunał Skarbowy w Grodnie. Wziął zapewne udział w bitwie pod Chocimiem w r. 1673. Suffragium na Jana III podpisał na elekcji 1674 wraz z ziemią inflancką (w Vol. leg. określony mylnie jako starosta starodubowski). W r. 1676 dowodził frejkompanią rajtarską w obozie pod Żurawnem. W lipcu 1678, gdy przebywał w trzymanych zastawem radziwilłowskich Sałatach w pow. upickim, obserwował z polecenia M. K. Paca ruchy wojska brandenburskiego w Prusach Książęcych i szwedzkiego w Inflantach, opowiadając się jako stronnik Paców przeciwko planom króla Jana III Sobieskiego wszczęcia wojny z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem o Prusy Książęce.

Jako starosta dyneburski i inflancki P. przewodniczył niemal stale obradom sejmiku inflanckiego. W styczniu 1681 przesłał staroście drohickiemu i preńskiemu Markowi Butlerowi, który jemu zawdzięczał swój obiór na posła inflanckiego, instrukcję poselską na sejm. Przeprowadził parokrotnie obiór Wespazjana Sienieńskiego, podczaszego chełmskiego, na posła na sejm z Inflant, w celu umożliwienia mu obrony interesów brandenburskich i dóbr Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, żony Ludwika, margrabiego brandenburskiego. Sam również na sejmach w l. 1683 i 1685 jako poseł inflancki występował w obronie nietykalności dóbr radziwiłłowskich, a w grudniu 1685 przypisał sobie zasługę skłonienia Kazimierza Jana i Benedykta Sapiehów do odstąpienia od zamiaru zajęcia tych dóbr na rzecz Rzpltej, a także uniemożliwił wydanie konstytucji usuwającej z zarządu dóbr wszystkich cudzoziemców. Przyczynił się również do przyznania przez sejm r. 1685 indygenatów grupie wyższych oficerów i ministrów elektora brandenburskiego. W zamian posiadał zapewnienie elektora i jego ministrów, że zatrzyma dobra zastawne Sałaty i Meszkałówkę na dotychczasowych korzystnych warunkach. Na sejmie 1685 r. powołano go do komisji do rewizji skarbu koronnego oraz do «komisji piltyńskiej», zwołanej na 4 I 1686 w celu rozpatrzenia konfliktów między księciem kurlandzkim Fryderykiem Kazimierzem i szlachtą a biskupstwem piltyńskim (kurońskim). Komisja rozstrzygnęła spór na korzyść bpa inflanckiego i piltyńskiego Mikołaja Popławskiego. Posłował następnie na sejm 1690 r., na którym został wyznaczony do grona deputatów przy królu, a w marcu 1691 uczestniczył w Wilnie w obradach komisji wojskowej. Z woj. inflanckiego posłował na sejm grodzieński 1693 r.

Po przeprowadzeniu w r. 1668 działu dóbr z braćmi P. wziął Wielką i Małą Indrycę nad Dźwiną w woj. inflanckim. Żona, poślubiona przed r. 1670 Ludwika Maria Grothusówna, wniosła mu trzymane zastawem przez swojego ojca Hildebranda Henryka radziwiłłowskie dobra Sałaty i Meszkałówkę obejmujące 40 dymów. Dzięki jej posagowi wykupił od jej rodziny dobra inflanckie Ruhenthal. W r. 1686 nabył dobra Dusiaty z folwarkami Malatyn (Grawemburg) i Antuzów w pow. wiłkomierskim woj. wileńskiego od spadkobierców i wierzycieli Jerzego Tyzenhauza, miecznika lit., obejmujące łącznie 239 dymów mieszczańskich i chłopskich. W lutym 1695 przeszedł staraniem bpa Mikołaja Popławskiego na katolicyzm i odwołał publicznie w Warszawie wraz z synem swe poglądy luterańskie. Wypełnił tym warunek uzyskania urzędu wojewody inflanckiego; został nim 28 II 1695, podczas sejmu; starostwo sądowe dyneburskie przekazał synowi. Na tymże sejmie, na którym podziękował królowi za krzesło senatorskie, wszczął spór z woj. czernihowskim Ottonem Fryderykiem Felkerzambem o pierwszeństwo w wotowaniu. Wystąpił na nim jako zwolennik zwołania pospolitego ruszenia. Objęcie przez P-a województwa inflanckiego uczcili specjalnym panegirykiem jezuici dyneburscy. Jego przejście na katolicyzm wywołało oburzenie części szlachty inflanckiej z Mikołajem Korffem, star. rzeżyckim na czele, tym większe, że P. zamienił zbór w Indrycy na kościół katolicki. Zmarł 24 II 1696.

Z małżeństwa z Ludwiką Marią z Grothusów (zm. 4 IV 1720) pozostawił P. sześciu synów: najstarszego, swego imiennika Jana Andrzeja (zm. 1735), star. dyneburskiego i posła na sejmy 1695 i 1699 r., Jana Ludwika (zob.), Ferdynanda Fabiana (zob.), Fabiana Ksawerego (zm. 1742?), pułkownika wojsk lit. 1714, łowczego inflanckiego, a następnie, od ok. 1715 r. podkomorzego upickiego, Aleksandra Konstantego i Karola (1691–1709), oraz cztery córki: Annę Sybillę (żonę Stanisława Syberga, podkomorzego nadwornego), Izabelę (żonę Fabiana Borcha, zob.) i dwie niezamężne – Karolinę i Konstancję.

Portret nieznanego malarza, niegdyś w Krasławiu w Inflantach; Reprod. wg miniatury ze zbiorów rodziny w Valduc w Belgii, w: Konarski Sz., Platerowie, ryc. 6; – Estreicher; Konarski Sz., Platerowie, Materiały do biogr., geneal. i herald. pol., IV, 47–50; Słown. Geogr. (Indryca); Uruski, XIV; Wilczyński J. K., Herbarz starodawnej szlachty podług heraldyków polskich z dopełnieniem do czasów obecnych, Paryż [ok. 1860]; Elektorowie, s. 168; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Codello A., Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1679, „Kwart. Hist.” R. 74: 1967 s. 35; Sapiehowie, II 178; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Aedes Palatinae… Joannis Andreae Plater Palatini et Capitanei … Livoniae A D 1695; Fontes Historiae Lativiae Soc. Jesu, Cill. J. Kleijntjens, III cz. 1 s. 270; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1970 XVI/2 s. 262; Moskorzowski Gratus H., Diariusz (1645–1650), Wyd. J. Tazbir, „Przegl. Hist.” T. 54: 1963 s. 634; Poczobut J. W., Pamiętnik (1640–1684), Wyd. L. Potocki, W. 1877 s. 71; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1958 s. 186, 191–2, 288, 336; Vol. leg., V 140, 327, 637, 713, 719–20, 729–30, 773; Zawisza K., Pamiętnik wojewody mińskiego (1666–1721), Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 20, 21, 177, 178, 182; – AGAD: Archiwum Platerów z Antuzowa, sygn. 10–12, 161, Arch. Radziwiłłów, dz. II ks. 10 s. 379, dz. V teka 291 nr 11823 i 11839, Arch. Zamoyskich, rkp. 2782 s. 123–126, Biblioteka Załuskich, rkp. 4335 k. 156; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 124 s. 19; B. Czart.: rkp. 415 nr 32 k. 133; B. Narod.: BOZ rkp. 911 k. 329 v. – Życiorysy Jana Andrzeja i Fabiana Ksawerego Platerów opracowane przez Andrzeja Linka-Lenczowskiego w Materiałach Red. PSB.

Tadeusz Wasilewski